7. Uprzemysłowienie oprawy ksiąŜek
7.2. Introligatornie zajmujące się oprawą nakładową ksiąŜek
Za pionierskie przedsięwzięcie na gruncie warszawskiej oprawy nakładowej
przyjmuje się, wykonywane na zlecenie Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska Polskiego, oprawy kolejnych edycji „Rocznika Wojskowego Królestwa Polskiego” w latach 1817-1830 wykonywane w pracowniach Antoniego Oehla, Józefa Pukszty, a moŜe i innych
introligatorów26. Opraw tych nie moŜna określić masowymi, pod względem technicznym były bowiem wykonywane i zdobione indywidualnie, i poszczególne tomiki róŜnią się od siebie szczegółami zdobienia i techniki wykonania.
Począwszy od roku 1840 oprawy nakładowe wykonywał warsztat Karola Bagińskiego. Pierwsza z nich, „Niezapominajki” noworocznik na rok 184127, znana jest z kilku identycznie ozdobionych egzemplarzy wykonanych ze skóry cielęcej beŜowej albo z beŜowego
i ciemnozielonego płótna. Dekoracja opraw jest neobarokowa, z wyciskiem duŜych, ozdobnych naroŜników o rysunku pierzastych liści, w zwierciadle umieszczono złoconą postać muzy Klio. Identycznie oprawiony egzemplarz „Niezapominajek” na rok 1843
świadczy, iŜ wykonano nieco więcej okładek, które wykorzystano jeszcze w następnych
24 F. Schröder, Druk ksiąŜek i czasopism, Poznań 1938, s. 258-261.
25 E. Fethke, Masowa twarda oprawa, „Poligrafika” 1952 nr 2 s. 9-15;R. Tomaszewski, O niektórych
zagadnieniach masowych opraw ksiąŜek. (Artykuł dyskusyjny), „Poligrafika” 1952 nr 5 s. 7-9. 26
A. Birkenmajer, Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego 1817-1830. Materiały bibliograficzne, Kraków 1929; E. Pokorzyńska, Warszawski warsztat opraw empirowych Antoniego Oehla, „Roczniki Biblioteczne” t. 48: 2004, s. 83-106.
27 „Niezapominajki”, noworocznik na rok 1841 [R. 3], BN Kras 3503, tamŜe rocznik 1843 w identycznej
latach, lub teŜ Ŝe forma do tłoczenia (tj. przyklejony do tekturki układ mosięŜnych klisz) nie została rozebrana, lecz przechowywana i wykorzystywana w następnych latach. Rocznik 1845 tegoŜ periodyku, oprawiany był takŜe w tej pracowni, ale w inny sposób; okładka przypomina galanteryjne pudełko na czekoladki: ma okładki oklejone papierem litograficznie odrukowanym (złote rokokowe ramki i ozdoby, w zwierciadle postać kobieca) i wytłaczanym reliefowo28.
66-67. Oprawy rocznika „Niezapominajki” z lat 1841 i 1845 wykonane w introligatorni Karola Bagińskiego
Bagiński oprawiał takŜe rocznik religijny „Alleluja” na 1841 rok. Znanych jest kilka takich samych opraw w wariantach płóciennych i skórzanych, ozdobionych ślepym
wyciskiem krzyŜa i ozdobnym, barokowym obramowaniem; niektóre zawierają rocznik 1842 lub 184329.
Z warsztatem Bagińskiego współpracowali wydawcy Wzorów sztuki średniowiecznej, którzy, namawiali swych klientów:
„Serya Pierwsza nie powinna być oprawioną sposobem zwyczajnym, ale raczej mieścić się w teczce w kształcie
oprawy xiąŜkowej (jakie przysposabia znany zakład introligatorski P. Bagińskiego, w pałacu hr. St. Potockiego
na Krakowskim Przedmieściu).”30
Karol Bagiński pełnił w 1860 roku funkcję starszego cechu introligatorskiego, a jego warsztat był jedną z wiodących firm introligatorskich swego czasu31.
Kolejnym warszawskim warsztatem, w którym podjęto na szeroką skalę wykonywanie opraw nakładowych był zakład Adolfa Kantora. Kantor kształcił się w zawodzie
28
„Niezapominajki” R. 7: 1845, BN Kras 3503. Okładkę tego rodzaju, opisał Janusz Dunin , pochodziła ona z połowy lat 50. XIX wieku, tu mamy przykład o dekadę wcześniejszy. Por. J. Dunin, Rozwój cech
wydawniczych..., dz. cyt. s. 123, dotyczy ksiąŜki W. Pola Pamiętniki Pana Benedykta Winnickiego, Petersburg,
B.M. Wolff 1853-1855.
29
„Alleluja. Rocznik religijny” 1841, 1842, 1843, egzemplarze z sygnaturą introligatora : R. 1841 – własność prywatna, 1843 - BN P.54 A.
30 Prospekt na drugą serię Wzorów Sztuki Średniowiecznej i z epoki Odrodzenia po koniec wieku XVII, w dawnej
Polsce, wydawanych przez A. Przeździeckiego i E. Rastawieckiego, Warszawa 1855. 31
introligatorskim w Londynie, tam zapoznał się z nowoczesnymi trendami w introligatorstwie, nawiązał kontakty handlowe. W 1848 roku załoŜył w Warszawie pracownię introligatorską oraz księgarnię - specjalizującą się w sprzedaŜy Biblii w róŜnych językach.
Najwcześniejszą nakładową pracą Kantora jest oprawa Pism Adama Mickiewicza w edycji Merzbacha z 1858 roku32. Znane są oprawy w dwóch kolorach, niebieskim i brązowym (przy czym brązowe tomiki róŜniły się między sobą gatunkiem płótna).
Zdobienie okładki przedniej i grzbietu zostało wykonane przez maszynowe tłoczenie z klisz. W zwierciadle okładki wytłoczono duŜą prostokątną plakietę z nazwiskiem wieszcza
otoczonym arabeskową ramką, pod nim siedzi postać kobieca z harfą w towarzystwie dwóch amorków33. Powierzchnię grzbietu zapełnia maszynowo złocona dekoracja arabeskowa.
Najbardziej znanym przedsięwzięciem Kantora jest oprawa Królów polskich z litografiami Aleksandra Lessera i tekstem Juliana Bartoszewicza34. Ta monumentalna oprawa zachowała się w wielu egzemplarzach; w dzisiejszych czasach, mimo upływu lat, które musiały nadszarpnąć nieco z jej urody, budzi podziw i zainteresowanie środowiska kolekcjonerskiego. Introligator zdawał sobie sprawę z ponadprzeciętnej wartości swych prac, przekonywał o tym publiczność w takich inseratach prasowych:
„Adolf Kantor, fabrykant wyrobów Introligatorskich i Galanteryjnych w Warszawie, ulica Elektoralna, Nr 755 zamieszkały, poleca się Sz. Publiczności, oprawa Dzieł Mickiewicza, przez niego dokonana,
powszechnie jest znaną. Teraz podjął się oprawy Galerii Królów Polskich wydania A. Dzwonkowskiego i spółka (A. Pecq). śe się wywiązał z przyjętego zobowiązania w sposób zupełnie zadowalniający, kaŜdy przekonać się moŜe w zakładzie Litograficznym, ulica Miodowa Nr 4 (482) do wydawców Galerii Królów naleŜącym.”
„Zakład Wyrobów Introligatorskich i Galanteryjnych Adolfa Kantora przeniesionym został do domu Wgo Grabowskiego po Nr 3 przy ulicy Miodowej. Podając to do wiadomości Publicznej, mam honor oświadczyć, Ŝe rozwinąwszy obszerniej mój zakład, wszelkie powierzone mi roboty z tą samą jak dotąd akuratnością i po jak najprzystępniejszych cenach uskuteczniać będę. (...) O dobroci moich opraw Publiczność przekonała się z wydanych Królów Polskich Lessera, większego formatu. Przy tej sposobności nadmieniam, Ŝe obecnie oprawiają się takŜe Królowie Polscy w mniejszym formacie, oraz wszelkie XiąŜki do NaboŜeństwa z rozmaitymi okuciami.”35
Zachowanych wiele jednolitych egzemplarzy tego dzieła, a takŜe tzw. „małych królów”36 dowodzi, iŜ oprawę tę realizowano seryjnie. Oprawy wykonano z czerwonej oraz
32
A. Mickiewicz, Pisma, Wydanie nowe, znacznie powiększone, t. 1-8, Warszawa: S.H. Merzbach 1858, BPW R.8025 (t. 4 i 8), inne egzemplarze znane z rynku antykwarskiego.
33 Reprodukcja w rozdziale 5. Zdobnictwo opraw ksiąŜek w XIX i 1. połowie XX wieku, s. 120.
34 J. Bartoszewicz, Królowie polscy, Wizerunki A. Lessera, Warszawa: A. Dzwonkowski (w części egzemplarzy
zmiana wydawcy: A. Pecq & Co) 1857-60. Wydawnictwo ukazywało się w zeszytach, komplet – 15 zeszytów kosztował 25 rubli srebrem, „Egzemplarz ozdobnie oprawiony ze złoconymi brzegami sprzedaje się za rs. 33”, zob. Katalog dzieł, muzykalii i litografii tak komisowych jak i nakładowych Księgarni Polskiej
A. Dzwonkowskiego i Spółki, Warszawa 1861, s. 67. 35
zielonej skóry koziej, zaś „małych królów” takŜe z zielonego płótna. Do dekoracji
wygrawerowano specjalną plakietę z tarczą herbową Polski i Litwy w dwóch wariantach; w niektórych egzemplarzach słuŜyła do złocenia, czasem odbijano ją na ślepo. Jedna z plakiet jest nieco mniejsza, nad barokową tarczą znajduje się szarfa z tytułem; druga umieszczona została na tle panoplii. Okładziny otaczają ślepo tłoczone ramki liniowe z ozdobnym naroŜnikiem. Oprawy nie zostały wykonane według jednego szablonu, róŜnią się liniowymi obramieniami, róŜne mają teŜ złocone ornamenty na wewnętrznej stronie okładek. Na wszystkich egzemplarzach natomiast jest identyczna dekoracja grzbietu – tytuł umieszczony na szarfie oplatającej róŜaną gałązkę (na „małych królach” kompozycja musiała być krótsza).
68-69. Dwa warianty dekoracyjne Wizerunków królów polskich oprawianych w introligatorni Adolfa Kantora
Niektóre egzemplarze dzieła mają sygnaturę Kantora, inne jej nie posiadają; natrafiono takŜe na taką samą oprawę sygnowaną przez Andrzeja Wardeckiego. Królów polskich
oprawiano partiami przez wiele lat, jeszcze w latach siedemdziesiątych oprawę półskórkową z inną dekoracją, ale z uŜyciem tej samej plakiety wykonał zakład Piotra Laskauera37.
Z zakładu Kantora wyszła takŜe oprawa 7-tomowych Pism Kazimierza Brodzińskiego z 1874 roku. Jest to oprawa płócienna ze złoconą dekoracją grzbietu, okładziny ozdobiono
ślepo tłoczoną geometryczną ramką, w której znajduje się wygrawerowane nazwisko
introligatora38. Wydaje się Ŝe do opraw nakładowych zaliczyć moŜna, KsiąŜkę jubileuszową
36 Wizerunki Królów Polskich. śyciorysy panujących w Polsce od Mieczysława do Stanisława Augusta, A.
Dzwonkowski i Sp. 1861.
37 Oprawa Wardeckiego była oferowana do sprzedaŜy w roku 2007, oprawa Laskauera znajduje się w BN Zakł.
Zb. Ikonograf. A.3839/G XIX/IV-165.
38 K. Brodziński, Pisma, t.1-7, Poznań, 1874. Odcisk tej samej ramki napotkano na kilku innych ksiąŜkach: W. Pol, Pieśń o Ziemi, Warszawa: S. Orgelbrand 1859 (Bibl. Publ. R.32659); K.W. Wójcicki, Warszawa i jej
społeczność w początkach naszego stulecia, Warszawa: GiW 1875 (Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Zbiór
J.I. Kraszewskiego oraz wychodzące w latach 90. KsiąŜki pamiątkowe róŜnych guberni,
wydawane w języku rosyjskim39.
Do wczesnych warszawskich opraw nakładowych naleŜy oprawa 5-tomowej edycji
Ramot i ramotek Augusta Wilkońskiego wydanych przez Ungra w 1873 roku. Oprawę
zrealizował zakład Antoniego Morawskiego, jednego z pierwszorzędnych majstrów, starszego cechu. Okładki obciągnięte czerwonym płótnem ozdobione są czarno-złotą ramką, nadającą zwierciadłu kształt owalu. Wewnątrz niego znajduje się złocona ilustracja, przedstawiająca popiersia kilku roześmianych postaci, zapewne projektu Franciszka Kostrzewskiego, który wykonał szereg ilustracji do dzieła. Kompozycji dopełnia rozbudowany, fantazyjny napis tytułowy40. Warsztatowi Morawskiego przypisać moŜna zapewne oprawę Kalendarza Ruch na 1887 rok. Czerwoną płócienną oprawę dekoruje delikatna ślepo tłoczona ramka,
zwierciadło wypełnia złocona tytulatura złoŜona z duŜych czcionek róŜnych krojów41. Z roku 1878 pochodzi 10-tomowa edycja Dzieł Karola Szajnochy, którą oprawiono w zakładzie Gustawa Ahrendsa. Dekoracja okładek jest bezbarwna, na czarnym płótnie odciśnięto ozdobną, liniowo-floraturową ramkę, w zwierciadle przedniej okładziny wytłoczono reliefowy portret pisarza. Prawie całą powierzchnię grzbietu pokrywa
kompozycja literniczo – ornamentalna, złocona maszynowo. Ten sam materiał introligatorski uŜyto ponownie na oprawie 8-tomowej edycji Dzieł Lucjana Siemieńskiego z 1882 roku. Do tłoczenia okładek przygotowano tylko nową plakietkę z portretem tego pisarza, a w płycie tłoczonej na grzbiecie na nowo wygrawerowano nazwisko autora42. Obie edycje ukazały się nakładem Józefa Ungra, być moŜe to wydawcy przypisać naleŜy inicjatywę oprawy oraz wkład inwestycyjny w wykonanie kosztownych plakiet.
Cytowany wcześniej Franciszek Niedbalski, juŜ w połowie lat 80. prowadził warsztat i podejmował się wykonywania opraw nakładowych,, jego warsztat zatrudniał 22 robotników i posiadał maszyny napędzane mechanicznie43. Znanych jest kilka sygnowanych opraw warsztatu Niedbalskiego, spośród nich uwagę zwraca oprawa Geografii
nie ma dowodu, Ŝe były to oprawy seryjne, a nie oprawa jednostkowa, gdyŜ napotkano tylko po jednym
egzemplarzu tych edycji w takich oprawach.
39 KsiąŜka jubileuszowa dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej J.I. Kraszewskiego,
Warszawa: J. Unger 1880, wł. Miejska i Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Łodzi 13768; Pamjatnaja knižka
K’eleckoj Gubernii na 1892 god; Pamjatnaja knižka S’edleckoj Gubernii na 1894 god, BUW 024781 [1892,
1894].
40 A. Wilkoński, Ramoty i ramotki, Warszawa: J. Unger 1873.
41 Ruch. Kalendarz Encyklopedyczny na rok zwyczajny 1887, Warszawa: Wydawnictwo „Przeglądu
Tygodniowego” 1887, BN P.90686.
42 K. Szajnocha, Dzieła, t. 1-10, Warszawa: J. Unger 1878; L. Siemieński, Dzieła, t. 1-8, Warszawa: J. Unger 1882.
43 Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim, Warszawa: Stowarzyszenie Techników
Lerchenfelda do wykonania której zamówiono specjalne formy do tłoczenia: postać Atlasa dźwigającego glob ziemski oraz kliszę z kuriozalnie zaprojektowanym napisem zawierającym nie tylko dane o autorze i tytule dzieła, ale i tłumaczu (wraz z jego stanowiskiem
uniwersyteckim) oraz wydawcy, a wszystko to wypisane ozdobnymi literami na fantazyjnie układających się liniach44.
Pierwszoplanową rolę w działalności na polu introligatorstwa nakładowego odegrał Jan Franciszek Puget (1871-1921), syn warszawskiego introligatora Jakuba Pugeta, imigranta o francusko-tatarskim rodowodzie. Po przedwczesnej śmierci ojca przejął w roku 1888 warsztat, profilując go na oprawę masową. Choć brak jakichkolwiek danych, to wydaje się Ŝe zawarł jakiś układ z wydawnictwem Gebethner i Wolff, który pozwalał mu inwestować i rozbudowywać firmę i stał się „nadwornym” introligatorem tego wydawnictwa45. Oprawiał takŜe nakłady ksiąŜek pochodzące od innych wydawców: redakcji „Biesiady Literackiej”46, Arcta, Biblioteki Dzieł Wyborowych, Teodora Paprockiego, Jana Fiszera, Ferdynanda Hoesicka, B. Natansona, Magistratu m.st. Warszawy, Warszawskiej Kasy Literackiej,
„Placówki”, a nawet wydawnictw lwowskich – „Kultura i Sztuka”, Macierz Polska i innych47.
44 A. Schweiger-Lerchenfeld, Geografia powszechna, t. 1-2, Warszawa: M. Orgelbrand 1895-97; inne oprawy
Niedbalskiego: G. Hayek, Wielki Atlas do Zoologii, Botaniki i Mineralogii, Warszawa: nakł. H. Olawskiego 1887; Ilustrowany przewodnik po Warszawie, Warszawa: nakł. „Wędrowca” 1893; Album arcydzieł sztuki, Warszawa: nakł. „Wędrowca” 1896; „Album Teatralne” 1896/7; Kalendarz Warszawski, red. E. Skowroński, Warszawa: 1894-98.
45 Być moŜe uwaga Jana Lorentowicza dotyczy właśnie jego osoby: „Gdy firma wydawnicza Gebethnera i
Wolffa zapragnęła sprzedawać niektóre ksiąŜki w oprawie, zmuszona była sprowadzić introligatora z Francji, który zresztą zaciągnięty został do taniej roboty maszynowej...” (J. Lorentowicz, Nasze introligatorstwo. cz. II
Dzisiaj, „Przewodnik Antykwarski” 1911 nr 7 s. 1). Wydawnictwa firmy Gebethner i Wolff na których
oprawach wydawniczych znaleziono sygnaturę introligatorni Pugeta: S. Witkiewicz, Na przełęczy, 1891 (część nakładu identycznie oprawiał M. śenczykowski w Krakowie); O. Leixner, Wiek XIX, 1895; Z. Bukowiecka,
Historia o Janku górniku, 1896; taŜ, Rok Ŝycia. Dziennik Wandzi i Józi, 1896; W. Anczyc, Księga sławniejszych odkryć geograficznych, 1897; Album jubileuszowe Henryka Sienkiewicza, 1898; A. Mickiewicz, Poezye, 1900;
Z. Krasiński, Pisma, 1901; H. Sienkiewicz, Pisma, 1901; H. Sienkiewicz, Quo vadis, 1902 (identyczna oprawa z introligatorni K. Wójcika w Krakowie); J.I. Kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów, 1902; A. Brückner,
Dzieje literatury polskiej w zarysie, 1903; C. Jankowski, Młoda Polska w pieśni, 1903; J. Chrząszczewska,
J. Warnkówna, Z biegiem Wisły, 1904; S. Lewandowski, Henryk Siemiradzki, 1904; B. Gembarzewski, Wojsko
Polskie, 1905 (t. 1 – wyd. Konstanty Trepte 1903); S. Askenazy, KsiąŜę Józef Poniatowski, 1905; Kobieta w poezji polskiej, zebr. W. Bełza, 1907; Dante Alighieri, Boska komedia, 1909; M. Konopnicka, Pan Balcer w Brazylii, 1910; S. Witkiewicz, Juliusz Kossak, 1912; J. Weyssenhoff, Soból i panna, 1913; J. Lorentowicz, Polska pieśń miłosna, 1913; Ziemia polska w pieśni. Antologia, ułoŜył J. Lorentowicz, 1914; Antologia bajki polskiej, opr. J. Ejsmond, 1915; K. Chłędowski, Rokoko we Włoszech, 1915; tenŜe, Historie neapolitańskie,
1917; A. Fredro, Trzy po trzy, 1917. Ponadto okładki wydawnicze do „Tygodnika Ilustrowanego” i wydawnictwo „Tygodnika Ilustrowanego”: P. Stachiewicz, BoŜy rok, 1908.
46 M. Synoradzki, Wańko Srogi; M. Czajkowski, Stefan Czarniecki; J. Dzierzkowski, Uniwersał hetmański;
J. Lam, Wielki świat Capowic; F. Skarbek, Pan Starosta; M. Synoradzki, W czepku się urodził; Klemens Junosza [K. Szaniawski], Pająki; A. Kosiński, Magnaci i szlachta; E. Erckmann, A. Chatrian, Bitwa narodów;
Bolesławita [J.I. Kraszewski], Tułacze; M. Kostomarow, Kudejar, wszystkie niedatowane, ok. 1910.
47 Ilustrowany przewodnik po ParyŜu i Wystawie Powszechnej 1900 r, Warszawa: T. Paprocki 1900; J. Matejko,
Wizerunki królów i ksiąŜąt polskich, Warszawa: J. Fiszer ok. 1900; M. Gawalewicz, Na skrawku ziemi,
Puget kilkakrotnie przenosił zakład, by w 1912 osiąść w specjalnie wybudowanym gmachu fabrycznym przy ul. Mariensztat 16. W początkowych latach XX wieku zakład zatrudniał ok. 25 robotników, po przeniesieniu na Mariensztat został powiększony, liczba zatrudnionych wzrosła do 100 osób. Z firmą Pugeta związani byli introligatorzy Majewski (jeden z najlepszych złotników ręcznych), Włodzimierz Kraiński (po II wojnie światowej był kierownikiem kontroli technicznej w Domu Słowa Polskiego) oraz Konstanty Iliński (uczeń, pracownik, a w końcu kierownik tego zakładu, nagrodzony na wystawie galanteryjnej w 1903 roku). JuŜ w początkowym okresie działalności warsztat wyposaŜony był w trzy gilotyny, maszynę do fazowania tektury, prasy do złocenia, nowoczesne maszyny do szycia drutem; park maszynowy został bardzo rozbudowany wraz z przeniesieniem do własnego gmachu fabrycznego.
W celu powiększenia kapitałów doszło ok. 1908 roku do połączenia w jeden organizm gospodarczy trzech zakładów i powstały „Zjednoczone Zakłady Introligatorskie J.F. Puget, W. Tymiński, W. Dippel i Ska”48, po krótkim okresie działania umowa została rozwiązana a Puget zawiązał spółkę z Leonardem Jarzyną (Jerzyną) i wówczas kapitał zakładowy wzrósł z pierwotnych 5 000 rubli, na kilkanaście, a wreszcie 25 000 rubli. Przez pewien czas firma miała status Towarzystwa Komandytowego, w roku 1920 została przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. W roku 1921 po śmierci Jana Franciszka Pugeta spółka z Jarzyną została rozwiązana, a firma podzielona na dwie części. Dział galanteryjny objął Jarzyna, introligatornię syn Pugeta – Tadeusz (1900-1977), który prowadził ją aŜ do Powstania Warszawskiego, kiedy to fabryka została zburzona. W latach międzywojennych firma Pugeta specjalizowała się w produkcji opakowań zdobionych reliefowym tłoczeniem, wykonywaniu plakatów (takŜe na blasze, drukowanych i tłoczonych reliefowo), a w końcu
Z. Gloger, Dolinami rzek, Warszawa: F. Hoesick 1903; P. Negri, Niedola. Burze, tł. M. Konopnicka, Warszawa: B. Natanson 1901; Kalendarzyk polityczno-historyczny m.st. Warszawy na rok 1916, Warszawa: Komitet Obywatelski m. Warszawy 1916, toŜ na rok 1917, Warszawa: Magistrat m.st. Warszawy 1917; Sami sobie. KsiąŜka zbiorowa na rzecz Warszawskiej Kasy Literackiej, Warszawa 1900; Album mundurów 1-go Polskiego
korpusu, Warszawa: Polskie Stowarzyszenie Wydawnicze „Placówka” 1919; W. Bełza, Dla polskich dzieci,
Lwów: „Kultura i Sztuka” 1912; Polska. Obrazy i opisy, Lwów: Macierz Polska 1906;H. Piątkowski,
H. Dobrzycki, Andriolli w sztuce i Ŝyciu społecznym, Warszawa: H. Dobrzycki 1904 (część nakładu oprawiał W. Tymiński); B. Biernacki, Wódz legionów, Warszawa: Tow. Akc. Wyd. Świat, Wyd. „Przyjaciela dzieci” 1912; Księga adresowa przemysłu …, dz. cyt., 1905; Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa: druk P. Laskauera 1900-1903; Z. RóŜycki, Wybór poezji, Warszawa: druk. S. Orgelbranda Synów 1911; K. Niedzielski, Pod Smoleńskiem i Moskwą temu lat trzysta, Warszawa 1911.
48 Sygnowane oprawy Zjednoczonych Zakładów Introligatorskich: S. śeromski, Duma o hetmanie, Warszawa:
Nakł. Kasy Przezorności i Pomocy Warszawskich Pomocników Księgarskich 1908, T. Wierzbowski,
Vademecum: podręcznik do studiów archiwalnych dla historyków i prawników polskich, Warszawa: Kasa im.
w tworzeniu reklam świetlnych, do projektowania zatrudniając artystów-grafików. Po wojnie Tadeusz Puget wydobył część urządzeń spod gruzów i uruchomił firmę; w powojennej
rzeczywistości przetrwał do 1952 roku49.
DuŜa liczba znanych opraw jednego warsztatu pozwala, na przykładzie firmy Pugeta, zaobserwować szereg zjawisk ogólnych, występujących zarówno w samych oprawach, technologii ich wykonania i zdobieniu, jak i w organizacji zleceń wydawniczych czy księgarskich. Co się tyczy samych opraw, zwraca uwagę dominacja oprawy całopłóciennej, dekorowanej bardzo róŜnymi środkami – od skromnych opraw na których wytłoczono tylko napis, przez banalne oprawy ze ślepo tłoczoną dekoracją, wykorzystanie papierowej,
drukowanej naklejki, aŜ po oprawy bogato złocone, bliskie niemieckim „Prachtwerk’om”. Niektóre wydawnictwa uzyskiwały róŜne warianty opraw, np. róŜniące się wersją
kolorystyczną czy gatunkiem zastosowanej tkaniny. Kolekcjoner opraw Waldemar Łysiak zdobył aŜ 7 odmian kolorystycznych oprawy Albumu Sienkiewicza50. Zdarzało się takŜe,
Ŝe dla jednego tytułu sporządzano oprawy w kilku wariantach, np. płócienną i półskórkową (np. dla Pana Balcera w Brazylii, ksiąŜek Chłędowskiego), przy czym mimo zróŜnicowanego rozwiązania dekoracyjnego zachowywano tę samą stylistykę, i w miarę moŜności, uŜywano tych samych ozdobników.
Pracownia Pugeta wykonywała prace o róŜnym stopniu trudności, od tłoczeń ślepych, przez jednobarwne, złocone po dekoracje wielobarwne, gdzie złoto było jednym
z nakładanych kolorów. Nie wykonywano niemodnych juŜ tłoczeń płaskorzeźbowych, zamiast reliefowej ramki na brzegach okładzin stosowano fazowanie krawędzi. Dekoracje projektowano w najrozmaitszych stylistykach, od malarskiej przedstawiającej (tzw. „oprawy mówiące”), przez historycyzującą, z medalionami z portretami autorów, przez zdobienia figuralne, ornamentalne, geometryczne, floraturowe (te szczególnie w okresie secesji) czy teŜ w stylu ludowych stylizacji, aŜ po kompozycje liternicze. Na róŜnych ksiąŜkach spotkać moŜna te same tłoki, ale uŜyte w innych układach dawały inny efekt zdobniczy (np. tę samą secesyjną gałąź widzimy w Na skrawku ziemi Gawalewicza i Poezjach Mickiewicza).
ZauwaŜyć moŜna takŜe praktykę, iŜ jedna publikacja byłą oprawiana w róŜnych pracowniach introligatorskich. Czasem kaŜdy zakład oprawił ksiąŜkę w inny sposób, jak. np.
49 G. Schmager, Puget Jan Franciszek, [w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, Warszawa-Łódź: PWN 1972,
s. 731; [Na odbytych w asystencji komisarza cechu...], „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza” 1899 nr 50/51, s. 409; Rzemieślnik Polski. Kalendarz na rok przestępny 1904, Warszawa 1904, s. 117; Księga adresowa
przemysłu …, dz. cyt. 1905-1913; Ofiara, „Gazeta Rzemieślnicza” 1920 nr 7 s. 7;[ [nekrologi] tamŜe 1921 nr 22
s. 2; [Reklama] „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza”, 1794-1936 Numer specjalny wydany łącznie z nr 8 z 1936 roku, dział reklam s. nlb.; O. Budrewicz, Sagi warszawskie, Trzecia seria, Warszawa: Czytelnik 1983 s. 57-79; Wspomnienie pośmiertne [Konstantego Ilińskiego], „Przemysł Graficzny” 1927 nr 3 s. 4.
50
w przypadku albumu Andriolli wykonywanego w zakładach Pugeta i Tymińskiego. Bywało takŜe, Ŝe realizowane w róŜnych warsztatach, a nawet w róŜnych miastach oprawy tej samej ksiąŜki były identyczne, jak to miało miejsce np. w oprawie Quo vadis Sienkiewicza czy teŜ
Sobola i panny Weyssenhoffa oprawianych u Pugeta i u Karola Wójcika w Krakowie, czy teŜ
w przypadku Na przełęczy Witkiewicza, oprawianej zarówno przez Pugeta jak i Marcelego
śenczykowskiego w Krakowie. Z przypadków tych wynika wniosek, Ŝe niekiedy sam wydawca zlecał przygotowanie projektu oprawy jakiemuś artyście, sam zamawiał plakiety do tłoczenia i był ich dysponentem, dostarczając je konkretnej pracowni wraz
z zamówieniem; kiedy indziej zadanie nadania szaty graficznej oprawie pozostawiano w rękach pracowni introligatorskiej.
Oprawę zrealizowaną według projektu przygotowanego przez „zewnętrznego” projektanta zaobserwować moŜna na wykonanej przez zakład Pugeta okładce do „Tygodnika Ilustrowanego”, którą redakcja wysyłała prenumeratorom na koniec roku51. Okładki oklejone jasnobrązowym płótnem zostały ozdobione piękną kompozycją przedstawiającą m.in.
Kolumnę Zygmunta i panoramę staromiejską. Wzorem dla wykonania oprawy była ilustracja okładkowa dla II półrocza 1899 roku tegoŜ „Tygodnika” narysowana przez Miłosza
Kotarbińskiego, ilustratora pełniącego funkcję kierownika artystycznego pisma.
70-71. Okładka wydawnicza „Tygodnika Ilustrowanego” i jej pierwowzór – karta tytułowa jednego z numerów
Władysław Tymiński, wspólnik Pugeta z prowadzonych przez krótki czas „Zjednoczonych Zakładów Introligatorskich” – zdobywał doświadczenie zarządzając introligatornią w firmie drukarskiej Laskauera i Babickiego. W roku 1900 otworzył własną introligatornię specjalizującą się w broszurowaniu i oprawie nakładowej ksiąŜek,
51 Zachowała się taka luźna teczka w Bibliotece Instytutu Badań Literackich w Warszawie. Napotkano takŜe na szereg oprawionych w nią tomów, głównie z pierwszych lat XX wieku.
wykonywaniu wzorników handlowych, później takŜe w liniowaniu papieru. W roku 1910 firma zatrudniała 14 pracowników, później jeszcze została powiększona52.
Niewielka liczba znanych sygnowanych opraw Tymińskiego nie pozwala na bliŜsze