6. Rzemieślnicze zakłady introligatorskie Warszawy
6.3. Epoka międzypowstaniowa (1831-1863)
Wybuch, a następnie upadek Powstania Listopadowego wywołał sankcje polityczne, nie spowodował natomiast pogorszenia sytuacji ekonomicznej mieszkańców Warszawy. Liczba warsztatów branŜy introligatorskiej wciąŜ rosła, do działających wcześniej dołączali nowi adepci. W roku 1839 odnotowano w Warszawie 86 zakładów53, w ciągu następnych lat wzrosła jeszcze: spis mieszkańców Warszawy opublikowany w roku 1854 zawiera nazwiska i adresy 104 introligatorów54.
W ustaleniu, które z nich wyróŜniały się jakością usług najlepiej jest odwołać się do źródeł im współczesnych. Wskazówkę taką znaleźć moŜna w aktach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Gdy w roku 1835, urzędnicy, zawiedzeni niskimi umiejętnościami kontraktowego introligatora, ogłosili przetarg na roboty introligatorskie wprowadzili ograniczenie „przyjmując (…) samych majstrów znanych z dokładności robót”, stawili się wówczas: Antoni Oehl, Zygmunt Sztebler, Alojzy Pietrzykowski, Michał Fall, Andrzej Rosiewicz, Wojciech śebrowski i Wilhelm Kreusch.
Świadectwo w tej mierze pozostawił takŜe pamiętnikarz Warszawy połowy XIX wieku Franciszek Maksymilian Sobieszczański. Pisał w roku 1848:
„wyrobami galanteryjno-introligatorskiemi zatrudniają się u nas celniejsi introligatorzy Karol Bagiński, Alojzy Pietrzykowski, Wilhelm Kreusch, Ksawery Lange i Dymecki, których wyroby i oprawy ksiąŜek wielki postęp pod tym względem od lat kilkunastu oznaczają i w niczem od zagranicznych nie róŜnią się.”55
Zestaw wymienionych tu nazwisk nie róŜni się znacznie od spisu introligatorów zawartego w Kalendarzyku rok 184856. Zamieszczono tam nazwiska i adresy 14 majstrów. Byli to mianowicie: Ahrends, Bagiński, Dymecki, Fijałkowski, Kerner, Kreusch, Lange, Łuszczewski, Rosiewicz, Śliwiński, Sztebler, Pietrzykowski, Zatwardowicz i Zublewski. MoŜe kluczem doboru w sporządzaniu tego spisu było członkowstwo w cechu,
a moŜe takŜe, jak w poprzednich źródłach, wskazano warsztaty najbardziej renomowane. Zygmunt Sztebler (ok.1790-1875) był spokrewniony z Maciejem Szczepańskim; od dzieciństwa terminował, a potem przez wiele lat pracował w jego firmie księgarskiej. W roku 1822 załoŜył własną księgarnię, przy niej stworzył introligatornię; w roku 1828 zgłosił się do cechu, by przyjęto go na majstra cechowego. Księgarnia i warsztat introligatorski mieściły się w pałacu Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i w znacznej mierze
53 Kalendarzyk informacyjny…, dz. cyt., 1839.
54 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt.
55 F.M. Sobieszczański, Rys historyczno-statystyczny miasta Warszawy, Warszawa 1848, s. 400.
56
opierały się na współpracy z Towarzystwem (oprawiano m.in. ksiąŜki dla Biblioteki WTPN). Po likwidacji Towarzystwa (restrykcja po Powstaniu Listopadowym) Sztebler przeniósł się obok Pałacu, pod nr 1318. W roku 1841 Zygmunt Sztebler pełnił funkcję starszego cechu introligatorskiego i w jego imieniu kierował prośbę do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu57.
Spisy adresowe nie odnotowały Michała Falla (Fahla), majstra cechowego,
pracującego dla Rady Administracyjnej Królestwa, Rady Stanu, Biblioteki Zamkowej. Obok zakładu introligatorskiego Fall prowadził takŜe warsztat litograficzny sklep, gdzie sprzedawał m.in. zeszyty w ozdobnych okładkach. 58. Znane są luksusowe prace introligatora Falla, jedna z nich to skórzana, bogato wytłaczana oprawa ksiąŜki Łukasza Gołębiowskiego, Ubiory
w Polszcze od najdawniejszych czasów aŜ do chwil obecnych, z 1830 roku. Jej dekoracja jest świetnym przykładem stopniowych przemian stylistycznych, którym ulegała sztuka
introligatorska tuŜ po Powstaniu Listopadowym. Schemat zdobień pozostał niezmienny, natomiast zarówno ornamentalna bordiura jak i umieszczona w zwierciadle plakieta nabierają charakteru romantycznego, na grzbiecie zaś pojawiły się na powrót wypukłości zwięzów. Inna znana oprawa Falla, to praca wręcz majestatyczna. Prywatne wydawnictwo albumowe Marii Morskiej, Zbiór rysunków wyobraŜających celniejsze budynki wsi Zarzecza..., prywatny egzemplarz autorki oprawiony został w ciemno zielony safian. DuŜe płaszczyzny okładzin w całości zapełniły ślepe tłoczenia. W zwierciadle odbito widok krajobrazowy, będący
pomniejszoną repliką jednego z miedziorytów składającego się na album. Otacza go szeroka, dwuczęściowa rama, której zewnętrzny pas wypełnia bogaty ornament floraturowy,
wewnętrzna, na wzór ramy obrazu, połączona ukosem ze zwierciadłem nadaje wraŜenie głębi. Bordiura powtórzona została na tylnej okładzinie, natomiast w zwierciadle odbito inną
plakietę, z napisem „Pamiątka”. Całość wytłoczeń wykonano w prasie, wydaje się
Ŝe większość plakiet do tłoczenia wygrawerowano specjalnie dla tej oprawy59.
57
Z. Dobrzański, Sztebler Zygmunt, [ w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, dz. cyt., s. 881-882; K. W. Wójcicki, Społeczność Warszawy…, dz. cyt., s.70-71; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego… dz. cyt., s. 24; U. Paszkiewicz, Narastanie księgozbioru Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie (1802-1832). „Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi” t. 3: 1977, s. 61; AGAD, KRPiS 1420, dokument z 26.11.1841; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji..., dz. cyt. s. 304.
58 E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji…, dz. cyt. s. 304; „Kurier Warszawski” 1835 nr 278 s. 1413; 1840 nr 277 s. 1325; I. Tessaro-Kosimowa, Historia litografii warszawskiej, Warszawa: PWN 1973, s. 240.
59
Ł. Gołębiowski, Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aŜ do chwil obecnych, Warszawa: Druk A. Gałęzowskiego 1830, BPW Pt.3999, reprodukowana w: E. Pokorzyńska, Sztuka introligatorska w Warszawie
w I połowie XIX wieku, „Roczniki Biblioteczne” t. 51: 2007, tabl. 2 po s. 116; M. Morska, Zbiór rysunków wyobraŜających celniejsze budynki wsi Zarzecza..., (Wiedeń 1833-36), własność prywatna, prezentowana na
Wilhelm, a właściwie Józef Wilhelm Kreusch (1807-1884) czeladnik w warsztacie Karola Lehmanna, w roku 1828 rozpoczął samodzielną działalność. Wielokrotnie przenosił swój zakład, wreszcie po wielu migracjach, w 1856 roku osiadł ostatecznie w oficynie Pałacu Błękitnego Zamoyskich przy Senatorskiej 472, adres ten wraz z przejściem z numerów hipotecznych na policyjne brzmiał – ulica śabia 4. Wilhelm Kreusch, rozbudował swój warsztat rzemieślniczy do rozmiarów średniej fabryczki, specjalizując się w liniowaniu papieru i wytwarzaniu ksiąg handlowych. Kreuscha „znała (...) teŜ prawie cała Warszawa, zakład jego introligatorski i linijowania ksiąg był bowiem niegdyś najpierwszym w naszem mieście”, on sam cieszył się w środowisku wielkim szacunkiem i powaŜaniem, pełnił (nie wiadomo w jakich latach) funkcję starszego cechu.60
Karol Ahrends był czeladnikiem w zakładzie Karola Lehmanna, własny zakład
introligatorski w załoŜył 1833 roku. Po jego śmierci warsztat prowadziła wdowa Paulina i syn Gustaw, przez wiele lat warsztat mieścił się w budynku dawnego Teatru Narodowego przy Placu Krasińskich. W latach 70.-80. XIX wieku zakład podejmował prace nakładowe, współpracował z drukarnią Józefa Ungra. Do klientów warsztatu naleŜała Biblioteka Ordynacji Zamojskich oraz Biblioteka Nidocka hr. Michała Korwin-Kossakowskiego. Gustawa Ahrendsa, tuŜ przed jego śmiercią w 1888 roku wybrano na podstarszego cechu introligatorskiego61. Zakład po śmierci Gustawa objął Z. Ahrends, później przeszedł on w ręce Kazimierza Naake-Nakęskiego, działał jednak pod firmą „Ahrends” aŜ do drugiej wojny światowej. Znanych jest kilka sygnowanych opraw tego zakładu62.
Introligator Andrzej Rosiewicz, działał co najmniej od 1835 roku. Dwukrotnie odnotowano pełnienie przez Rosiewicza funkcji starszego cechu – w roku 1848 a następnie w latach 1869-1871. Zmarł niedługo potem, w roku 1877 warsztat prowadził S. Rosiewicz, zapewne spadkobierca63. Znane są dwie sygnowane, luksusowe oprawy Andrzeja Rosiewicza, aksamitna i ze skóry safianowej, bogato zdobione w modnej stylistyce neobarokowej.
60 „Kurier Warszawski” 1828 nr 297, 1829 nr 23 s. 92, 1842 nr 308 s. 1462; Skorowidz mieszkańców Warszawy
... na rok 1854, dz. cyt., s. 159, 428; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324; Ś.p. Wilhelm Kreusch, „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza” 1884 nr 5 s. 5; APW, Akta parafii św. Aleksandra 1884, Księga
zgonów akt nr 663; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji..., dz. cyt. s. 299-302.
61 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 5, 428; Przewodnik warszawski… na rok 1870,
dz. cyt., s. 7; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskiem , Warszawa: Stowarzyszenie Techników 1905, s. 437; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji…, dz. cyt. s. 302-303; B. Horodyski, Z dziejów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, [w:] Studia nad ksiąŜką poświęcone pamięci
Kazimierza Piekarskiego, Wrocław: Ossolineum 1951 s. 335; [W zgromadzeniu introligatorów], „Gazeta
Przemysłowo-Rzemieślnicza” 1888 nr 7 s. 55;, [ Na sesji zgromadzenia], tamŜe 1888 nr 31 s. 247; sygnowane oprawy Ahrendsa z Biblioteki Nidockiej: A. Léo, Un divorce, Paris: Librairie Internationale 1869, wł. BPW R. Kos. 42 oraz E. Laboulaye, Contes blues, Paris: Charpentier 1869 wł. BPW R. Kos. 40.
62 K. Szajnocha, Dzieła, t. 1-10, Warszawa: J. Unger 1878; L. Siemieński, Dzieła, t. 1-8, Warszawa: J. Unger 1882; „Przewodnik heraldyczny”, ułoŜył A.A. Kosiński, R. 2: 1880, por.: Katalog Aukcji Unicum, maj 2005 poz. 101.
Na szczególną uwagę zasługują dekoracyjne złocenia na grzbiecie, skomponowane z wielu drobnych tłoczków64.
Bogumił Kerner był czynny w Warszawie co najmniej od 1836 do 1856 roku, w roku 1851 pełnił funkcję podstarszego Zgromadzenia Introligatorów. Wydaje się, Ŝe nieźle mu się powodziło, bowiem w roku 1850 zakupił nieruchomość. Kerner był prawdopodobnie
niemieckiego pochodzenia, podpisywał się czasem z niemiecka: „G. Körner”, później zapewne spolszczył imię z Gottlieb na Bogumił65. Sygnowana pieczątką Kernera oprawa ksiąŜki Farmacja dowodzi wysokich umiejętności introligatora; oprawiona w zieloną skórę kozią, ma bogato złocony grzbiet, którego dekorację w stylu neobarokowym skomponowano z wielu małych tłoczków z wielką precyzją i wyczuciem smaku; okładziny zapełnia ślepy odcisk duŜej, prostokątnej plakiety ozdobnej. Plakietę tę spotyka się na innych oprawach, jest to wskazówka, iŜ one takŜe wyszły z warsztatu Kernera66.
Mateusz Śliwiński miał warsztat co najmniej od 1834 roku, wtedy po raz pierwszy wygrał przetarg na roboty introligatorskie w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.
Wówczas nie najlepiej radził sobie ze zlecanymi pracami. Ponownie o zlecenia Komisji starał się w roku 1846. Wygrał w ostrej rywalizacji ten i następny przetarg i był kontraktowym introligatorem Komisji w latach 1846-1851. Tym razem zyskał dobrą opinię urzędników Komisji wystawioną jego pracom i punktualności. Skala jego warsztatu była dość znaczna, w skardze do Komisji pisał: „ja utrzymuję ciągle po 10 ludzi jedynie dla robót skarbowych aby być zawsze gotowym w wykończeniu na czas powierzonych mi zatrudnień”.
W roku 1854 a następnie w 1857 odnotowano, iŜ warsztat Śliwińskiego mieści się
63
„Kurier Warszawski” 1835 nr 280 s. 1428, 1854 nr 11 dod. s. nlb.2; Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na
rok 1854, dz. cyt., s. 273, 428; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt.,s. 324; Warszawski rocznik adresowy firm handlowych, przemysłowych i rękodzielniczych. Red. Rafalski i Frendler, Warszawa 1877, s. 76; Introligatorstwo warszawskie. Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 28-29.
64
Modlitewnik rękopiśmienny, ok. 1850. Oprawa w czarny aksamit. Na obu okładzinach ramka z naklejonej złoconej papierowej listwy, wewnątrz wyzłocony duŜy tłok przedstawiający ozdobny ołtarzyk (po bokach święci Paweł i Piotr, w zwieńczeniu Madonna). Na przedniej okładzinie superekslibris literowy L.Z. (Leopold
Zagórski). Własność prywatna; oraz: I. Fijałkowski, Zbiór wszelkich potrzebnych wiadomości akuszerce, Warszawa 1842. Oprawa w zieloną skórę kozią polerowaną. Na obu okładzinach złocona bordiura neobarokowa, w zwierciadle odciśnięty na ślepo duŜy ozdobny owalny tłok, na grzbiecie złocony tytuł i neobarokowa
kompozycja dekoracyjna. Wł. BUW 2.27.3.16; Obie oprawy reprodukowane w katalogu wystawy
Introligatorstwo warszawskie. Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 28-29. 65
Odnotowany po raz pierwszy w aktach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, AGAD, KRPiS nr 1420, tamŜe nr 1421 na dokumencie z 1851 r. występuje jako podstarszy cechu introligatorskiego; w roku 1856 zmarła Ŝona Kernera – Antonina, por. Nekrologi „Kuriera Warszawskiego”…, dz. cyt., t. 3, s. 387; Skorowidz
mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 138, 428, warsztat Kernera mieścił się w tej samej kamienicy,
w której była drukarnia Jana Glücksberga, w sąsiedztwie księgarni Gustawa Sennewalda; APW, Akta kancelarii notarialnej Józefa Noskowskiego nr 18347.
66 T. Heinrich, S. Fabian, Farmacya. t.1-2, Warszawa 1835. Wł. BUW 12.27.2.33a-b. Oprawa reprodukowana w
katalogu Introligatorstwo warszawskie. Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 31. Reprodukcja innej sygnowanej oprawy Kernera w: W. Łysiak, Patriotyczne empireum bibliofilstwa, Warszawa: Nobilis 2004, t. 1 s. 109-110.
w jego własnej kamienicy przy ul. Freta 26367. Interesująca reklama prasowa z roku 1847 wskazuje, Ŝe Śliwiński wykonywał i sprzedawał modne ozdoby choinkowe68.
Warsztat Karola Bagińskiego działał, jak wskazują sygnowane przezeń oprawy, co najmniej od 1840 roku do lat 70. XIX wieku. W roku 1860 Bagiński pełnił funkcję Starszego Zgromadzenia Introligatorów Z kolei w branŜowym spisie w Przewodniku DzierŜanowskiego na 1869 rok umieszczono go w grupie introligatorów nie naleŜących do cechu
(konsensowych), jeśli nie wkradła się tu pomyłka drukarska, to moŜe być ślad jakichś niepowodzeń Bagińskiego, które spowodowały wystąpienie z cechu69.
W roku 1850 Bagiński wykonał bezpłatnie oprawę do mszału dla powązkowskiego kościoła św. Karola Boromeusza, wprawiając weń okucia i dekoracje ofiarowane przez fabrykę brązowniczą Frageta, mszał ten niestety nie przetrwał do dnia dzisiejszego. Bagiński był stałym wykonawcą robót introligatorskich dla Zygmunta Krasińskiego, którego tłok herbowy przechowywał w warsztacie i odbijał na zamawianych oprawach70. Plon pracy warsztatu Bagińskiego odnajdujemy w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, zachowana archiwalna ksiąŜka zleceń kierowanych do tego introligatora z lat 1845-1864 dokumentuje oprawienie przezeń tysięcy woluminów. Porównanie zapisów z dzisiejszym stanem
magazynowym wykazało, iŜ w warsztacie Bagińskiego wykonywano dla biblioteki oprawy półskórkowe z okładzinami oklejonymi pięknym papierem marmurkowym, a ich grzbiety zdobiono złoceniami niewiele skromniej niŜ w pracach luksusowych. Opraw tego rodzaju spotkać moŜna wiele i na innych ksiąŜkach, szczególnie zaś na tomach „Biblioteki
Warszawskiej” i „Muzeum Domowego” z lat 30.-40. XIX wieku. Nie przesądza to o monopolu Bagińskiego na ten rodzaj oprawy, zapewne była ona wykonywana w wielu warsztatach. Bagiński był nowoczesnym rzemieślnikiem artystą, od początku lat 40.
wykonywał zdobienia opraw w stylu neobarokowym i romantycznym, (duŜe, pierzaste liście,
67 AGAD, KRPiS 1420, 1421; I. Tessaro-Kosimowa, Historia litografii..., dz. cyt., s. 271; E. Pokorzyńska,
Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji..., dz. cyt. s. 287-289, 295-297; Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 300, tamŜe Wykaz właścicieli domów, s. 3; [Taryffa domów m. Warszawy],
[w:] Józefa Unger Kalendarz Warszawski popularno-naukowy, Warszawa: J. Unger 1856, toŜ na rok 1857, 1858; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324.
68
J. Siwkowska, Koczobrykiem po Warszawie!..., Warszawa: KsiąŜka i Wiedza 1966, s. 318.
69 S. Szenic, Cmentarz Powązkowski, Warszawa: PIW 1979, t. 1 s. 22-23, cyt. za: „Kurier Warszawski” 1850 nr
249; Archiwum Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie I/114; Kalendarzyk informacyjny kieszonkowy…, dz. cyt., 1848 s. 41; Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 7; Przewodnik warszawski…
na rok 1869, dz. cyt., s. 324; toŜ na rok 1870, s. 9; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji…, dz. cyt., s. 306-307. Pismo do Komisji Przychodów i Skarbu z 1860 roku od Zgromadzenia
Introligatorów podpisał Bagiński. AGAD, KRPiS 1422.
70 Z. Krasiński, Listy do plenipotenta i oficjalistów, Warszawa: PIW 1994 s. 99-100, 103; zob. teŜ: W. Przybyszewski, Urodzinowy podarunek, „Spotkania z Zabytkami” 2008 nr 7 s. 36-38.
muszle, pióra).71 Bagiński był takŜe jednym z pionierów oprawy nakładowej, oprawiał seryjnie roczniki „Alleluja” i „Niezapominajki”.
Kacper Dymecki działał co najmniej od 1848 roku, w 1870 był podstarszym cechu introligatorskiego. Bogato zdobioną oprawę Dymeckiego miał w swym zbiorze Aleksander Birkenmajer, jej dzisiejsze losy są nieustalone. Inna, odnaleziona praca tego introligatora pochodzi późniejszego okresu, jest to oprawa w ciemno brązową skórę kozią ze skromną dekoracją ze ślepo tłoczoną liniową ramką, zwięzami i drobnymi ozdobnikami na grzbiecie. KsiąŜka posiada niezwykłą ozdobę brzegów kart, jakie spotyka się na oprawach paryskich: zostały one zabarwione na czerwono, a na tym czerwonym tle wyzłocono równomiernie na całej powierzchni małe czerwone kwiatki (lilie?)72.
Bracia Jan i Franciszek Ksawery Lange prowadzili w latach czterdziestych fabrykę wyrobów introligatorsko-galanteryjnych. Na wystawach przemysłowych w 1841 i 1845 roku wystawiali róŜnego rodzaju „teki, szafki, ołtarzyki, biurka, teki cygarniczki, pugilaresy” i wiele innych.73
Do najwaŜniejszych i najbardziej znanych firm introligatorskich naleŜał zakład Adolfa Kantora (1823-1896) załoŜony w połowie XIX wieku. Ten syn Ŝydowskiego kantora
(nazwisko Śpiewak zmienił na Kantor po przyjęciu wyznania ewangelickiego) został przez Antoniego hr. Ostrowskiego, prawdopodobnie swego pryncypała z fabryki sukienniczej w Tomaszowie, wysłany do Londynu na naukę zawodu. Jednak zamiast w włókiennictwie wykształcił się w introligatorstwie i po powrocie, w 1848 (według innych źródeł w 1851) roku załoŜył w Warszawie przy ul. Miodowej 4 pracownię introligatorską oraz księgarnię specjalizującą się w sprzedaŜy Biblii w róŜnych językach (przedstawicielstwo angielskiego Towarzystwa Biblijnego). Firma działała co najmniej do 1903 roku, od 1896 pod
kierownictwem spadkobiercy – E. Kantora74.
71
Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 7; Archiwum Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, nr I/114; Introligatorstwo warszawski. Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 29-30, okładka.
72 Przewodnik warszawski… na rok 1870, dz. cyt., s. 71; G. Vapereau, Dictionnaire universel des
contemporains, Paris 1858, BPW RZ. 1.721. Na grzbiecie sztuczne zwięzy, złocony tytuł, ślepo tłoczone
ozdobniki w kształcie uproszczone rozetki, w miejsce jednej z nich, w dolnym polu superekslibris herbowy Dołęga.
73 F.M. Sobieszczański, Rys historyczno-statystyczny..., dz. cyt.; „Kurier Warszawski”1843 nr 98, dod. s. 3; A. M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego, Warszawa: Oficyna Naukowa 1999, s. 337, 360.
74 A. Kempa, Śpiewak czyli Kantor, „Bibliotekarz” 2004 nr 6 s. 29-30; E. Szulc, Cmentarz
Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, Warszawa: PIW 1989 s. 255; najpóźniejsza chronologicznie sygnowana oprawa firmy
Kantora: W. Krasiński, Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, t. 1, Warszawa: Nakł. „Zwiastuna Ewangelicznego” 1903, Biblioteka Instytutu Badań Literackich, Zbiór Michalskiego F.11299/1.
Zakład Kantora duŜy i nowoczesny (w 1873 roku zatrudniał 15 osób75), był jedną z pierwszych firm warszawskich działających na polu nakładowej oprawy ksiąŜek, którą podjął juŜ w połowie lat 50. XIX wieku; specjalizował się takŜe w wykonywaniu opraw i galanterii na najwyŜszym poziomie. W jednej z licznych reklam podano:
„Zakład Introligatorsko-Galanteryjny Adolfa Kantor (…) uskutecznia wszelkie najwykwintniejsze oprawy ksiąŜek i albumów przeznaczonych na dedykacją dla Panujących Monarchów, KsiąŜąt i Dygnitarzy.
Oprawia kosztownie z ozdobami złotemi, srebrnemi, ksiąŜki do naboŜeństwa, albumy itp….76
Interesującą relację ze zwiedzenia introligatorni Kantora zawarła w swych wspomnieniach Jadwiga Waydel-Dmochowska:
„Od innej strony, nie jako klientka, lecz jako sąsiadka, poznałam introligatornię Adolfa Kantora, załoŜoną w połowie dziewiętnastego wieku, a mieszczącą się w prawej oficynie pałacu Teppera (…) Introligatornia Kantora wyspecjalizowała się w oprawach Pisma świętego, brewiarzy mszałów, ksiąŜek do naboŜeństwa, o brzegach czerwonych bądź złoconych. Nie wiem, czy było to rzeczą przypadku, czy wzajemnego porozumienia, dość Ŝe w lewej oficynie pałacu miała swoją siedzibę firma pozłotnicza Bauera, wyrabiająca złoto listkowe do złocenia brzegów ksiąŜek i ornamentów na okładkach. (…) Pokazano nam jak się złoci brzegi ksiąŜek, jak się je cyzeluje i poleruje. Niekiedy brzegi pozostawiano matowe, niekiedy wycinano na nich ornament w rodzaju roboty brązowniczej, czasem je podbarwiano. KsiąŜki te bywały najczęściej oprawne w safian, skórę kozłową albo cielęcą, dodawano do nich pięknie wykonane futerały. (…)
W introligatorni Kantora terminował niegdyś pan Stanisław Bzowski, zmarły juŜ honorowy starszy
cechu, który w roku 1956 obchodził siedemdziesięciolecie pracy zawodowej…77
Onufry Antoni Wiśniewski z ulicy Długiej 592 (zabudowania po klasztorze Paulinów)78 pracował na rzecz Senatu Departamentów Warszawskich. Pozostały po tym organie ksiąŜki prawne i słowniki oprawione w półskórek z płóciennymi oklejkami. Ich grzbiety zostały róŜnorodnie i ciekawie zakomponowane: pole tytułowe na jednych znajduje się u samej góry, w innych prawie pośrodku grzbietu. Do dekoracji zastosowano podłuŜne ozdobniki neobarokowe, kwiatowe lub arabeskowe, zawsze bardzo twórczo
wykorzystane (niekiedy w podwójnym, zwierciadlanym powtórzeniu, innym razem pośrodku łukowatego obramowania). Wskazuje to na duŜy zmysł artystyczny i pozbawione rutyny podejście rzemieślnika do wykonywanych prac. Oprawy swoje Wiśniewski zaopatrywał w litografowaną nalepkę kliku rodzajów (mniejsza i większa, w jęz. polskim i rosyjskim)79.
75
Przemysł Królestwa Polskiego na Powszechnej Wystawie w Wiedniu 1873 r., „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza” 1873 nr 41 s. 327.
76 Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 60.
77 J. Waydel-Dmochowska, Jeszcze o Warszawie, Warszawa: PIW 1960 s. 89-91.
78
Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 364; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324.
79 Pełna nazwa organu to Ogólne Zebranie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu; Senat istniał do
1861 roku, zastąpiony Radą Stanu. Z tej instytucji pochodzą: Słownik rossyjsko-polski, ułoŜony przez A.R, t. 1-2, Warszawa 1841, BUW 4.8.5.3[1-2]; E. Dupont, Traite pratique de la jurisprudence des mines, t. 1-1-2, Paris
Jan Stelęgowski kształcił się w zawodzie introligatorskim w ParyŜu, w roku 1852 przybył do Warszawy i otworzył zakład, w którym obok oprawy ksiąŜek i fotografii oferował szereg wyrobów galanteryjnych „w najświeŜszym guście”. Zapraszał takŜe do nauki
introligatorstwa zarówno amatorów, jak teŜ pragnących zarobkować w tym zawodzie80. Aleksander Lengnich działał zawodowo juŜ na początku lat czterdziestych, sygnowana oprawa tego majstra została wykonana na nagrodę szkolną w roku 184281. W latach
sześćdziesiątych Lengnich zarzucił prowadzenie samodzielnego warsztatu i objął funkcję kierownika introligatorni w drukarni Józefa Ungra82.
Józef Gostyński oprawiał ksiąŜki Biblioteki Wilanowskiej Potockich, nadto pomagał w wyposaŜeniu tworzonego bibliotecznego warsztatu introligatorskiego i kształcił doń fachowca (brak śladów by warsztat ten podjął działalność).83
Andrzej Ruśkiewicz w roku 1853 przeniósł zakład z Krakowskiego Przedmieścia na ul. Freta 277. Gdy zmarł na początku lat sześćdziesiątych, warsztat poprowadziła wdowa Kassylda; była ona członkiem cechu.84
W aktach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu wiele dokumentów odnosi się do Izaaka (Icka) Lichtenbauma, który w latach 1852-69 był introligatorem kontraktowym tego urzędu. Jego warsztat przy Nalewkach był nieduŜy, o czym świadczy relacja z 1864 roku, gdy przy pewnym większym zleceniu Lichtenbaum tłumaczył Ŝe: „Pięciu ludzi i ja sam zajęci ciągle...” są przy pracach Komisji85.
Markus (Motel) Wildeman prowadził zakład juŜ w 1848 roku, stawił się wówczas na przetargu w KPiS, ale nie mógł przedstawić wymaganych dokumentów (listu cechowego bądź konsensu). Od 1859 roku oprawiał ksiąŜki dla Biblioteki Okręgu Naukowego
1853, BUW 6.5.4.4; J. Evelt, Die Gerichtsverfassung und der Civil-Prozess in Preussen, Arnsberg 1855, BUW 6.28.5.19; ponadto ksiąŜka z innego księgozbioru: J. M. Ossoliński, śywot i sprawy Stanisława Orzechowskiego, t.1-2. Kraków 1851, BPW Z.21.024 I-II.
80 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 311; „Kurier Warszawski” 1852 nr 108 s. 558;
J. Unger Kalendarz Warszawski…, dz. cyt.,1855 s. XLI, 1856 s. 29, 1857 s. XXXIII.
81 39 Aukcja Antykwaryczna Antykwariatu „Rara Avis”, Kraków 2001, poz. 971.
82 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 179, 428; A. Skąpski, A. Filipowski,
S. KrzyŜanowski, Nadziei promienie. Trzy pamiętniki z XIX wieku. Opr. J. Pociecha, Kraków, Wyd. Literackie 1978, s. 16, 82.
83 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 92; Przewodnik warszawski… na rok 1870, dz.