Od schyłku Rzeczypospolitej do Księstwa Warszawskiego

U schyłku epoki stanisławowskiej działało w Warszawie co najmniej 14 warsztatów introligatorskich¹. Pierwszorzędną rolę wśród nich z pewnością odgrywały zakłady naleŜące do członków władz cechowych: Macieja Szczepańskiego i Jana Krzysztofa Kilemanna.

Maciej Szczepański (1746 – 1825) od 1779 posiadał księgarnię w Warszawie w bramie Nowomiejskiej. Mieszkał tuŜ obok, na rogu ulicy Mostowej i Freta, w kamienicy XX

Dominikanów i zapewne tam miał warsztat introligatorski. Gdy w roku 1793 bramę rozbierano, Szczepański przeniósł się do zakupionej na własność kamienicy przy ulicy Świętojańskiej 12. W ofercie księgarskiej Szczepańskiego dominowały dewocjonalia, sprzedawał takŜe

podręczniki, literaturę naukową, sztuki teatralne, czasopisma, kalendarze, te ostatnie nawet wydawał własnym sumptem. Szczepański był starszym cechu introligatorskiego, aktywnie brał udział w Insurekcji Kościuszkowskiej, był członkiem Konfraterni Literackiej².Według spisu mieszkańców Warszawy z 1792 roku wraz z nim i jego Ŝoną zamieszkiwało 7 męŜczyzn i 3 kobiety³, w liczbie tej mieści się zapewne kilku czeladników i uczniów.

Nieznane są prace introligatorskie pracowni Szczepańskiego. Domyślać się jedynie moŜna, iŜ „Kalendarzyki Polityczne” wydawane wspólnie przez księgarzy Jana Ludwika Kocha

1 AGAD Warszawa Ekonomiczna 15,16,17, Protokół rewizyi miasta wolnego Warszawy 1792. Były to

warsztaty: Macieja Szczepańskiego, Jana Krzysztofa Kilemanna, Jana Piotra Mentzla, Walentego Nawarskiego, Jana Ludwika Kocha, Szczepana Krzysztofowicza, Karola Schreibera, Walentego Łukaszewskiego, Jana Borowskiego, Pawłowskiego, wdowy Eleonory Panschingerowej, oraz trzy warsztaty Ŝydowskie: Icka

Ayzykowicza, Szmerla oraz Moszka. Spis uwidacznia 12 warsztatów introligatorskich, ale pomija posesje przy ulicy Świętojańskiej, a tam mieściły się warsztaty Nawarskiego i Kocha, zob: A. Magier, Estetyka miasta

stołecznego Warszawy, Wrocław: Ossolineum 1963, s. 103.

2 H. Borkowska, Szczepański Maciej [w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, Warszawa-Łódź: PWN 1972,

s. 872; E. Pokorzyńska, Introligatorstwo na warszawskim Starym Mieście na przełomie XVIII i XIX wieku. [w:]

KsiąŜka na Starym Mieście na przełomie XVIII i XIX wieku. „Sesje Varsavianistyczne” Z. 12, Warszawa 2003,

s. 49-50; F.M. Sobieszczański, Warszawa, Warszawa: PIW 1967, t. 1, s. 150, 155, 242; W. Smoleński,

Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa: PIW 1976, s. 340-341; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821-1939, opr. A.T. Tyszka, t. 1: 1821-1845, Warszawa: BPW 2001, s. 43.

3

i Macieja Szczepańskiego były oprawiane przez samych wydawców. Oprawa jednego egzemplarza kalendarzyka z 1810 roku⁴ prezentuje się szczególnie atrakcyjnie: okładki oklejone papierem granatowym obwiedziono złoconą ramką o wzorze łańcuszka, w naroŜach odbito ozdobnik floraturowy, zaś w zwierciadle empirową wazę, z której łagodnie spływają ukwiecone gałązki. UŜyty tu tłok łańcuszkowy znajduje się takŜe na oprawie ksiąŜki będącej nagrodą dla ucznia Liceum Warszawskiego Teofila Malcza z 1815 roku⁵. Okładki oklejone ceglasto-czerwonym papierem glansowanym ozdobiono identyczną co na poprzedniej oprawie ramką, a w zwierciadle wyzłocono tekst dedykacyjny. UŜycie tego samego tłoku pozwala przypuszczać, iŜ obie oprawy wykonano w zakładzie Macieja Szczepańskiego (Koch w 1815 roku juŜ nie Ŝył).

Jan Krzysztof Kilemann (Kielman, Kiliman, Kielemann) w 1774 roku otrzymał serwitoriat królewski, a w 1778 zastąpił Jana Stichela w funkcji nadwornego introligatora królewskiego. Choć serwitoriat zwalniał od obowiązku przynaleŜności do cechu, Kilemann był jego członkiem, a nawet podstarszym. Był ewangelikiem, podczas spisu ludności ewangelickiej przeprowadzonym w 1791 roku miał 44 lata. Występuje tam pod niemieckimi imionami, równieŜ rachunki wystawiał po niemiecku. Być moŜe przybył do Warszawy z ziem niemieckich w wyniku werbunku agentów króla Stanisława Augusta, sprowadzających fabrykantów i wysoko wykwalifikowanych rzemieślników. Kilemann mieszkał przy ulicy Trębackiej 630, wraz z Ŝoną, 4 męŜczyznami i 3 białogłowami, zajmując tam prawdopodobnie najlepszy lokal, bowiem znalazł się na pierwszym miejscu na liście lokatorów. W 1793 roku w dramatycznych okolicznościach zmarła Ŝona Kilemanna, pochowana w stanie śmierci

klinicznej, jej grób znajduje się na ewangelickim cmentarzu powązkowskim⁶.

Równolegle z pracą na rzecz biblioteki królewskiej, w latach 1774-1794 Kilemann był kontraktowym introligatorem Biblioteki Korpusu Kadetów, w ciągu tych lat oprawił dla niej blisko 8 tysięcy ksiąŜek. W latach 1790-1796 wykonał oprawy przeszło 500 tomów z biblioteki Ignacego Potockiego. Warsztat Kilemanna cieszył się najwyŜszą renomą, warszawski

pamiętnikarz XIX wieku Antoni Magier poczynił następujące porównanie:

4

Kalendarzyk Polityczny, Chronologiczny i Historyczny na rok pański 1810, Warszawa: J.L. Koch, Szczepańscy [1809], BUW 019361.

5 F.K. Dmochowski, Sztuka rymotwórcza, Warszawa 1788, BUW Sd.28.20.4.3471.

6 W. Smoleński, Mieszczaństwo..., dz. cyt., s. 341; Protokół rewizyi..., dz. cyt., t. 1, k. 353; Rejestr warszawskiej

ludności wyznania ewangelicko augsburskiego z 1791 roku, Indeks opr. M. Kubaś, Warszawa 1996, s. 39;

T. Kossecka, Gabinet rycin króla Stanisława Augusta, Warszawa: Zamek Królewski 1999, s. 30; E. Szulc,

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, Warszawa: PIW 1989, s. 264-265; E. Pokorzyńska, Introligatorstwo na warszawskim Starym Mieście..., dz. cyt., s. 56-59; Introligatorstwo warszawskie. Wprowadzenie do wystawy, Warszawa 2005, s. 22-23.

„... moŜna było uczynić wybór osób co się tycze kunsztów i profesji, które dla wydoskonalonej swej sztuki, wytwornych wyrobów, dostatku narzędzi do nich potrzebnych jednały dla siebie większe zaufanie publiczne i te do dzisiejszych porównać by niejako moŜna, np. dawnego Kilmana, introligatora króla do dzisiejszego Ocla (właściwie Oela – przyp. EP.)”⁷

Wysoką klasę tego warsztatu potwierdzają zachowane do dziś oprawy introligatorskie, zidentyfikowane przez Jadwigę Rudnicką dzięki konfrontacji ksiąŜek z dokumentami

archiwalnymi⁸. Na szczególną uwagę zasługują oprawy wykonywane dla Stanisława Augusta, a zwłaszcza teki z królewskiego Gabinetu Rycin oraz oprawy z Biblioteki Wilanowskiej Potockich (dziś znajdują się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie oraz Biblioteki Narodowej). Oprawy zostały wykonane przewaŜnie z naturalnej skóry cielęcej w tradycyjnej konstrukcji, z prawdziwymi, wypukłymi zwięzami. ZaleŜnie od Ŝyczenia klienta, Kilemann ozdabiał ksiąŜki bogatszym lub skromniejszym złoceniem. Oprawy z biblioteki Potockiego miały bardzo oszczędną dekorację, jej głównym elementem jest dość duŜy superekslibris herbowy, wyzłocony w zwierciadle obu okładzin. Oprawy królewskie obok superekslibrisu mają zwykle złocone, koronkowe bordiury i bogato zdobione grzbiety.

Imponująco przedstawiają się wielkoformatowe teki na ryciny, gdzie miejsca na dekorację było bardzo duŜo. Ozdobione według tego samego schematu, mają szczególnie piękne i szerokie bordiury⁹. Dekoracja, uzupełniona wielokrotnie uŜytą cyfrą królewską i koroną, pełna jest symboli władzy królewskiej, chwały i wiedzy. O ile ogólna architektura kompozycji zdobniczej kilemannowskich opraw jest klasycystyczna, to zastosowane ornamenty - jeszcze rokokowe. Zarówno rozmach w komponowaniu dekoracji, dobór oraz wzajemne zestawianie róŜnych elementów, jak teŜ czysto techniczna realizacja tłoczeń stawiają Kilemanna w rzędzie najlepszych introligatorów – artystów swej epoki.

Karol Schreiber (Szreyber, Szreiber) wraz z Ŝoną i familią składającą się z 3 męŜczyzn i 1 białogłowy mieszkał na Krakowskim Przedmieściu 406 w kamienicy XX Misjonarzy, tuŜ obok ich drukarni. W roku 1791, w chwili sporządzania spisu ewangelików warszawskich miał lat 60. Jednocześnie introligatorem był jego imiennik, być moŜe syn, ten drugi mieszkał przy Piekarskiej 120. Niedostatek danych nie pozwala rozgraniczyć tych postaci, nie wiadomo które fakty związane są ze Schreiberem starszym, a które z młodszym.

7 A. Magier, Estetyka..., dz. cyt., s. 134.

8 J. Rudnicka, Biblioteka Ignacego Potockiego, Wrocław: Ossolineum 1953, s. 50-56; taŜ, Biblioteka

wilanowska. Dwieście lat jej dziejów (1741-1932), Warszawa: BN 1967; taŜ, Biblioteka Stanisława Augusta na zamku warszawskim. Dokumenty, Wrocław 1988, „Archiwum Literackie” t. 26; M. Łodyński, Biblioteka Szkoły

Rycerskiej, Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy 1930.

9 Rysunek bordiury, oprócz elementów liniowych i floraturowych, zawiera nagą postać kobiecą stojącą pod drzewem, trzymającą ptaka na uwięzi, nieopodal wytryska źródło. Postać ta, to zapewne biblijna Ewa, stojąca pod rajskim drzewem wiadomości złego i dobrego.

Schreiber podpisał akces do Insurekcji Kościuszkowskiej, kilkakrotnie oprawiał nakłady wydawnictw na zlecenie powstańczej Rady NajwyŜszej Narodowej. W roku 1808 oprawiał akta Deputacji Ceł i Akcyz Departamentu Warszawskiego. W roku 1810 mieszkał przy Podwalu nr 497, później dorobił się własnego domu przy ulicy Zielnej 1409¹⁰.Schreiber był czynny jeszcze w końcu lat 20. XIX wieku, był wówczas członkiem zgromadzenia introligatorskiego¹¹.

Jedyną znaną oprawą Schreibera jest ufundowana i wykonana przez niego księga, uŜywana w latach 1811-1830 jako księga rachunkowa cechu introligatorskiego. Jej oprawa jest wystawna i luksusowa; wykonana z marmoryzowanej skóry cielęcej, bogato zdobiona złoceniami. W zwierciadle przedniej okładziny został wyzłocony po niemiecku tekst dedykacyjny („Zum Andecken Euner Hochlepichen Zunfft Der Buchbinder Befertiget von Carl Schreiber SE 1798”)¹².

O innych introligatorach tej epoki wiadomo mniej, ich samych i ich rodziny

odnotowano w sporządzonym w 1792 roku spisie mieszkańców Warszawy. W Marywilu, przy Senatorskiej 475 mieszkał Jan a właściwie Jan Piotr Mentzel z Ŝoną, 7 męŜczyznami i 9 białogłowami, znaczna część z nich to zapewne pracownicy. Mentzel pełnił funkcję podskarbiego, czyli skarbnika Konfraterni Introligatorskiej; był ewangelikiem, w roku 1791 miał 34 lata¹³. Ze względu na bliskie sąsiedztwo introligatorni Mentzla z księgarnią Grölla, nasuwa się sugestia współpracy tych dwóch firm.

Introligator Szczepan Krzysztofowicz mieszkał przy ul. Piwnej 66, później, w roku 1809 przy Dunaju 145. Krzysztofowicz był majstrem cechowym, na jego pochówek w 1814 roku cech wyasygnował kwotę 36 złp¹⁴. Jan Borowski, introligator, który mieszkał przy Piekarskiej 127, jest prawdopodobnie toŜsamy z Janem Boreckim, introligatorem, który

10

Protokół rewizyi..., dz. cyt., t. 1 k. 37, 198; Rejestr warszawskiej ludności..., dz. cyt., s. 75; Akta powstania

Kościuszki, t. 3, wyd. W. Dzwonkowski, E. Kipa, R. Morcinek, Wrocław-Warszawa: Ossolineum 1955, s. 221;

H. Oprawko, J. Szczepaniec, Materiały do działalności wydawniczej naczelnych władz powstańczych 1794 roku

w Warszawie. „Ze skarbca kultury” t. 16: 1964 s. 220-221, 259, 266; AGAD Komisja Rządowa Przychodów

i Skarbu 611, Wykaz zaległego podatku patentowego z roku 1810/1811; AGAD Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu 469, Acta specialia tyczące się Expensy na Introligatora; zob. teŜ. E. Pokorzyńska, Introligatorzy

warszawscy w świetle akt Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu z lat 1822-1869, „Rocznik Warszawski”

t. 35: 2007, s. 298-299.

11

AGAD Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu 1420, Roboty introligatorskie: Pismo Schreibera z 4 sierpnia 1826 roku do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu o zlecanie mu prac introligatorskich; Przewodnik

Warszawski 1827, 1829; APW, Warszawskie Księgi Cechowe 13: Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego

z lat 1811-1830.

12

Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt.

13 Protokół rewizyi..., dz. cyt., t. 1, k. 236; Rejestr warszawskiej ludności.., dz. cyt., s. 52 (jako Menzel Peter); W. Smoleński, Mieszczaństwo..., dz. cyt., s. 341.

14 Protokół rewizyi..., dz. cyt., t. 1, k. 26; APW, Akta kancelarii notarialnej Andrzeja Przeździeckiego 1809, t. 5 nr 20; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 3

oprawił w 1794 roku na zlecenie władz insurekcyjnych nakład broszurki propagandowej¹⁵. Walenty Łukaszewski mieszkał w drewnianym dworku na Mariensztacie pod numerem 2647. W księdze wpływów i wydatków Drukarni XX Misjonarzy znajduje się nota, Ŝe w roku 1799 korzystała ona z usług introligatora Łukaszewskiego. Jego zgon w 1827 roku i wydatki pogrzebowe odnotowano w cechowych rachunkach¹⁶.

Po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej i trzecim rozbiorze Polski nastąpił w

Warszawie głęboki regres gospodarczy, który silnie odczuła warstwa rzemieślnicza. Znikły z pola widzenia dwa pierwszorzędne warsztaty introligatorskie: Jana Krzysztofa Kilemanna i Jana Piotra Mentzla, najlepiej zaś prosperowali ci, którzy łączyli rzemiosło ze sprzedaŜą ksiąŜek i dewocjonaliów.

Od 1811 do 1816 roku cechem introligatorskim kierował Walenty Nawarski. Znany jest on jako księgarz i właściciel „gabinetu do czytania” działającego co najmniej od 1792 do 1803 roku, początkowo na ulicy Świętojańskiej 4, później w Bramie Krakowskiej. Ten uczestnik Powstania Kościuszkowskiego i działacz antypruskiej konspiracji patriotycznej był takŜe, jak się okazuje, introligatorem, zmarł w roku 1820¹⁷.

W dokumencie dotyczącym 1810 roku ujawniona została działalność introligatorska Jana Ludwika Kocha, zięcia i spadkobiercy Macieja Lokajewskiego (księgarza i introligatora czynnego od lat 60. XVIII wieku). Koch, radny gminny i postać niezwykle wpływowa, (obserwator z ramienia rady miejskiej obrad sejmu 4-letniego) bardzo aktywnie prowadził działalność księgarską. Zapewne przy księgarni prowadził, wzorem teścia, pracującą na własne potrzeby introligatornię. Księgarnia mieściła się przy Świętojańskiej 4, w roku 1797 Koch ulokował ją we własnej kamienicy przy Świętojańskiej 19¹⁸.

Początkowe lata XIX wieku były okresem działalności Kazimierza Szczepańskiego, jednego z synów Macieja, urodzonego w 1776 roku. Od 1804 roku prowadził własną firmę księgarską początkowo przy Nowomiejskiej 172, później przy Rynku Starego Miasta 48, a następnie przy Nowomiejskiej 179. Był to człowiek bardzo aktywny, utrzymujący kontakty

15 Protokół rewizyi..., dz. cyt., t. 1, k. 40; H. Oprawko, J. Szczepaniec, Materiały do działalności wydawniczej..., dz. cyt., s. 220, 271-272, 283-284.

16 Protokół rewizyi... dz. cyt., t. 3, k 296; Drukarze dawnej Polski. t. 3, cz. 2. Warszawa: Instytut Badań Literackich 2001, s. 207; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt.., s. 25.

17 J. Szczepaniec, Nawarski Walenty, [w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, dz. cyt., s. 621-622; A. Magier, Estetyka…, dz. cyt., s. 103; Akta powstania Kościuszki, dz. cyt., s. 234; J. Kosim, Pod pruskim

zaborem. Warszawa w latach 1796-1806, Warszawa: PIW 1988, s. 68, 140, 168, 192; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., k. 1, 3, 12.

18 J. Szczepaniec, Koch Jan Ludwik, [ w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, dz. cyt., s. 423-424;

J. Szczepaniec, Lokajewski Maciej,[w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, dz. cyt., s. 523; AGAD Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu 611, Wykaz zaległego podatku…, dz. cyt.: tamŜe adnotacja Ŝe Koch Ludwik, introligator, nr hipot. 19 zalega z kwotą 10 zł.

z wieloma księgarzami zamiejscowymi. Przy swojej księgarni posiadał introligatornię, której inwentarz sporządzono po jego przedwczesnej śmierci ok. 1810/11. W skład wyposaŜenia wchodziło m.in. 7 pras, 3 heftlady, 2 heble do obcinania ksiąŜek, 2 polerrajzy, 1 komplet mosięŜnego pisma, 35 stempli, i in.; wartość warsztatu oszacowano na 140 złp¹⁹.