Okres zapaści politycznej i gospodarczej

- od Powstania Styczniowego do lat osiemdziesiątych

W ramach represji po Powstaniu Styczniowym zlikwidowano odrębność

administracyjną Królestwa Polskiego, i zamieniono je w jedną z rosyjskich guberni jako tzw. Kraj Przywiślański. Akcja rusyfikacyjna na polu kultury, szkolnictwa, administracji oraz ogólnie zła sytuacja ekonomiczna nie sprzyjały ani kulturze, ani rzemiosłu introligatorskiemu. Natomiast zniesienie granicy celnej z Cesarstwem i uzyskanie dostępu do wschodnich rynków zbytu, a takŜe fakt, iŜ rzesza popowstaniowych zesłańców podejmowała działania handlowe, sprowadzając róŜne produkty wykonywane na ziemiach polskich, skutkowały rozwojem wytwórczości o charakterze fabrycznym. TakŜe wielu rzemieślników korzystało z tych moŜliwości, przestawiając się na masową wytwórczość o profilu galanteryjnym. Równocześnie zaczęła się upowszechniać masowa oprawa ksiąŜek sposobem

manufakturowo-fabrycznym. Spowodowało to zmierzch tradycyjnego rzemiosła z jego tradycyjną, pieczołowicie wykonaną i indywidualnie zdobioną oprawą ksiąŜki.

Spis adresowy Warszawy przygotowany przez Wiktora DzierŜanowskiego, naczelnika Wydziału Informacyjno-Adresowego w Zarządzie Oberpolicmajstra m. Warszawy w latach 1869-71 ujawnia przeszło 100 warsztatów introligatorskich, nadto lista majstrów naleŜących do cechu zawiera 21 nazwisk⁸⁷. Listy introligatorów znajdują się takŜe w kilku edycjach wydawanego przez Rafalskiego Warszawskiego Rocznika Adresowego, zawierają zwykle ok. 50 zakładów⁸⁸. Do waŜniejszych zakładów działających w tych latach naleŜą, działające juŜ wcześniej zakłady Kreuscha i Kantora. Spośród nowopowstających naleŜy wyróŜnić:

Warsztat Marcina Łuszczewskiego, który działał co najmniej od 1848 roku. Łuszczewski w 1868 roku był podstarszym cechu introligatorskiego, a w latach 1873-81 starszym. W latach 1886-87 ksiąŜki dla Biblioteki Wilanowskiej oprawiał A. Łuszczewski (potomek Marcina?), nie odnotowany jednak w Ŝadnych spisach adresowych⁸⁹.

86 Archiwum BUW I/115; Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 361.

87 Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., (na s. 324-325 spisy rzemieślników – introligatorów); toŜ na rok 1870 i 1871.

88 Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt., 1877-1886.

89 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 192; Jana Jaworskiego Kalendarz ilustrowany, Warszawa: J. Jaworski 1868, dział informacyjny s. 56; Zgromadzenia rzemieślnicze, [w:] F. Fryze, I. Chodorowski, Przewodnik po Warszawie i jej okolicach, Warszawa 1873 s. 369; Starsi Zgromadzeń

Aleksander Zatwardowicz, który miał warsztat od roku 1848 do ok. 1881; w 1867 pełnił funkcję Starszego Zgromadzenia Introligatorów⁹⁰.

Wawrzyniec Krochmalski był czynny zawodowo co najmniej od 1850 roku, naleŜał do cechu introligatorskiego. Prowadził zakład przy Nowym Świecie⁹¹, jednym z klientów Krochmalskiego był Michał Grabski, właściciel majątku Luszyn.

Znane sygnowane prace Krochmalskiego reprezentują standardowy dla tego okresu typ oprawy: półskórki wykonane z brązowej skóry baraniej z marmurkowymi oklejkami. Na ich grzbietach, u góry wyzłocono tytuły, poniŜej odbito na ślepo dość duŜe, pojedyncze ozdobniki neobarokowe⁹². Szczególna oprawa Krochmalskiego, nosząca znamiona

ozdobności, ale zarazem niezbyt wielkich umiejętności i talentów artystycznych wykonawcy, zawiera album litografii Królowie Polscy. Reliefowa dekoracja skórzanej oprawy naśladuje zawiasy lub okucia, przechodzące przez grzbiet na obie okładziny. Ten dość udany efekt psuje zapełnienie wszystkich wolnych przestrzeni figurami geometrycznymi, zbudowanymi niezbyt udolnie z prostych i łukowych linii⁹³.

Antoni Morawski (Mórawski, Murawski, zm. 1888) został po raz pierwszy odnotowany w spisie mieszkańców Warszawy z 1854 roku, w późniejszych latach jego warsztat znajdował się na ul Świętokrzyskiej⁹⁴. W ostatnich latach swego Ŝycia Morawski był starszym cechu. Oprawy sygnowane nalepką jego warsztatu pojawiły się kilkakrotnie na rynku antykwarskim, jedna z nich została zakupiona przez Bibliotekę Narodową. Jest to ksiąŜka autorstwa papieŜa Leona XIII Kościół i cywilizacja, oprawiona w czerwoną kozią skórę. Obie jej okładziny ozdobiono złoconą, koronkową ramką, wytłoczoną przy uŜyciu prasy do złocenia. Zwierciadło obu okładzin wypełniają napisy: na przedniej okładzinie tytuł, na tylnej superekslibris literowy. Morawski realizował takŜe zamówienia seryjne, w jego

Rzemieślniczych w Warszawie i ich adresa, „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza” 1877 nr 4 s. 13; Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt. 1877-1878; J. Rudnicka, Biblioteka wilanowska, dz. cyt., s. 151-152.

90 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 382, 428; Przewodnik warszawski… na rok

1869, dz. cyt., s. 324; Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt.; J. Jaworskiego Kalendarz ilustrowany…, dz. cyt.,

dział informacyjny s. 56. Aleksander Zatwardowicz był w roku 1873 właścicielem domu na rogu ul. Szpitalnej 1, nr hip. 1554 (Taryfa domów m. Warszawy 1873, s. 47), w roku 1876 oprócz tego jeszcze domu przy Tamce 12 nr hip. 2834 (Taryfa domów m. Warszawy 1876, s. 45).

91 Akt notarialny z 1850 roku, APW Akta kancelarii notarialnej Franciszka Bajera t. 8 nr 1575; Skorowidz

mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 162; Przewodnik warszawski… na rok 1870, dz. cyt., s. 191; Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt., 1877-1886; „Informator”. Przewodnik handlowo-przemysłowy, Wyd. na

rok 1889, Warszawa (1888), s. H 55.

92 Sygnowane oprawy Krochmalskiego: L.S.[Siemieński], Dzieje narodu polskiego dla uŜytku szkolnej

młodzieŜy, Kraków 1851, BPW Z.25177; [K. Jarochowski], Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, Poznań 1856, BPW Z.17373; K. Miaskowski, Zbiór rytmów,

Poznań 1855, BPW Z.25042; K. Koźmian, Stefan Czarniecki, Poznań 1858, BPW Z.16637.

93 J. Bartoszewicz, Królowie polscy, wizerunki A. Lessera, Warszawa 1860, wł. prywatna.

94 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 215; Przewodnik warszawski… na rok 1870,

zakładzie w roku 1873 oprawiono część nakładu Ramot i ramotek Augusta Wilkońskiego, a w 1887 kalendarza Ruch⁹⁵.

Warsztat Ignacego Musiałowskiego działał w latach 50./60. XIX wieku, w roku 1866 był on introligatorem kontraktowym Wydziału Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego

Towarzystwa Dobroczynności. W późniejszych latach warsztat był prowadzony przez Longina Musiałowskiego⁹⁶. Musiałowski oprawił dla biblioteki Ordynacji Hrabiów

Kossakowskich Tablice synchronistyczne do historii Polski z 1845 roku. Oprawa z czarnego płótna ozdobiona jest ślepo tłoczoną liniową dekoracją, dopełniają jej neobarokowe naroŜniki oraz tytuł wyzłocony przy uŜyciu czcionek o nowoczesnym kroju, tzw. egipcjanek⁹⁷.

Sylwester Gajecki prowadził warsztat co najmniej od 1854 do 1886 roku⁹⁸. Z jego warsztatu pochodzi luksusowa oprawa, jaką nadano staropolskiemu wydaniu Zwierciadła Reja z 1567 roku. Oprawę z czerwonej koziej skóry ozdabia ślepo tłoczona kompozycja nawiązująca do renesansowych dekoracji wstęgowych. W zwierciadle przedniej okładziny wyzłocono tytuł, nad nim koronę, bogato wyzłocono grzbiet. Całości dopełnia dopasowana kolorystycznie wyklejka marmurkowa, otoczona ślepo tłoczonym ornamentem

floraturowym. KsiąŜka posiada ekslibris „Ex Bibliotheka cesareo-regiae Universitatis Leopoliensis” wskazujący, być moŜe, na zleceniodawcę oprawę⁹⁹.

Z Biblioteką Szkoły Głównej (dziś BUW) związanych było kilku introligatorów. Jednym z nich był Franciszek Ksawery Estreicher, brat Karola, ówczesnego dyrektora biblioteki, a późniejszego znanego bibliografa. Franciszek Ksawery studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim filozofię, a następnie chemię i agronomię. Studiów nie

ukończył, nauczył się natomiast rzemiosła introligatorskiego. Warsztat w Warszawie otworzył w roku 1861¹⁰⁰. Zapewne dzięki poparciu brata otrzymywał w latach 1865-68 zlecenia na oprawianie ksiąŜek bibliotecznych, pracował takŜe przy katalogowaniu ksiąŜek. W zachowanej księdze zleceń introligatora Estreichera na pierwszej karcie znajduje się cennik

95 J. Pecci (Leon XIII), Kościół i cywilizacja, Kraków 1878, superekslibris literowy J.M., BN II.1.984.044 A Cim; A. Wilkoński, Ramoty i ramotki, Warszawa 1873; Ruch Kalendarz Encyklopedyczny na rok zwyczajny

1887, Warszawa:Wydawnictwo „Przeglądu Tygodniowego” 1887.

96 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 217; Przewodnik warszawski… na rok 1869,

dz. cyt., s. 324; Noworocznik adresów..., dz. cyt., 1865 s. 114; Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt. 1877-1886.

97 Oprawa sygnowana pieczątką Ignacego Musiałowskiego: [S. Kaczkowski], Tablice synchronistyczne do

historii Polski, Poznań 1845, BPW R.121.476.

98 Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 78, 428; Przewodnik warszawski… na rok

1870, dz. cyt., s. 93; Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt., 1877-1886.

99 M. Rej, Zwierciadło, [Wilno 1606], BN XVII.3.3980.

100 „Gazeta Polska” 1861 nr 184 s. 4; Noworocznik adresów..., dz. cyt., 1865 s. 114, 1866 s. 116; Przewodnik

warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324; H. Kozerska, Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w latach 1832-1871. Biblioteka Rządowa – Okręgu Naukowego – Główna, Warszawa: BUW 1967, s. 44.

opraw wpisany ręką dyrektora Karola Estreichera¹⁰¹. Zidentyfikowane oprawy pokazują, iŜ ten na poły amator, zupełnie przyzwoicie oprawiał ksiąŜki¹⁰².

W zbiorach BUW zachowały się takŜe gustowne, choć skromne, półskórkowe oprawy Andrzeja Wardeckiego; nie wiadomo jednakŜe, czy były one przez Bibliotekę zamawiane, czy ksiąŜki trafiły tam inną drogą. Napotkano takŜe na sygnowaną przez ten zakład oprawę albumu litograficznego Królowie Polscy wykonaną w sposób niewiele róŜniący się od opraw Adolfa Kantora, który oprawiał to dzieło seryjnie¹⁰³. Wardecki był prawdopodobnie

czeladnikiem Karola Bagińskiego, gdyŜ w spisie z 1854 roku został zapisany, jeszcze jako czeladnik introligatorski, pod tym samym co Bagiński adresem. Własny warsztat prowadził co najmniej od 1862 roku, nie był, jak się zdaje, majstrem cechowym. Wardecki parał się rozmaitymi pracami, obok opraw ksiąŜek wykonywał rozmaitą galanterię, reklamował teŜ swe oprawy rycin, które naśladowały dzieła rzeźbiarskie, brązownicze, stolarskie czy pozłotnicze¹⁰⁴.

W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej równie często napotkać moŜna na oprawy kilku innych introligatorów. Josek Gerson z ul. Grzybowskiej na wykonywanych

półskórkowych oprawach bibliotecznych pozostawiał swą pieczątkę¹⁰⁵.

Teodor Klejn naklejał na swych pracach litografowane nalepki. Większość prac Klejna to nie wyróŜniające się typowe biblioteczne półskórki ze zwięzami na grzbiecie, najczęściej pozbawione innych ozdób. Tylko jedna napotkana oprawa jest nieco ozdobniejsza – w polach między zwięzami introligator odcisnął na złoto pojedynczy, niezbyt duŜy tłok ozdobny. Inna nietypowa oprawa Klejna, to praca o charakterze konserwatorskim dokonana na XVI-wiecznym druku liturgicznym. Zachowane zostały dawne, drewniane okładziny, które introligator okleił nowym płatem skóry, a na wierzch nakleił pozostałe fragmenty dawnej oprawy mniszej¹⁰⁶.

101 Archiwum BUW I/116.

102 Oprawy Estreichera: A.L. Mazzini, De l’Italie dans ses rapports avec la liberté et la civilisation moderne, t. 1-2. Paris 1847, BUW 6.15.2.13; M. Chevalier, Essais de politique industrielle, Paris1843, BUW 17.19.5.34; E. Burke, Reflexions sur la revolution de France, Paris 1823, BUW 6.3.8.77.

103 Oprawy Wardeckiego: Ch. Dreyss, Chronologie universele, Paris 1858, BUW 8.7.12.12; A. Geffroy, Historie

des états scandinaves, Paris 1851, BUW 8.6.13.5; J. Bartoszewicz, Królowie polscy. Wizerunki A. Lessera,

Warszawa: nakł. A. Pecq & Co 1857-60, egzemplarz napotkany w r. 2007 na rynku antykwarskim.

104 Noworocznik adresów..., dz. cyt., 1865 s. 114, 1866 s. 116; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324; Noworocznik (kalendarz) ilustrowany dla Polek na rok 1863, Warszawa, Księgarnia Polska A.

Dzwonkowskiego 1863, ogłoszenia k. 14.

105

Noworocznik adresów..., dz. cyt., 1865 s. 114, 1866 s. 116; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324; oprawy sygnowane Gersona: Ł. Gołębiowski, O dziejopisach polskich, ich duchu, zaletach i wadach, Warszawa 1826, BUW 7.9.9.33; M. Capefigue, Louis XIV, t. 1-5. Bruxelles 1842, BUW 8.5.3.40.

106 Adresy Klejna: Noworocznik adresów..., dz. cyt., 1865 s. 114, 1866 s. 116; Przewodnik warszawski… na rok

Jan Piotrowski od 1866 roku pracował na zlecenie Biblioteki Szkoły Głównej, co dokumentuje zachowana księga zamówień; jego warsztat istniał jeszcze w 1908 roku¹⁰⁷. Oprawy Piotrowskiego stanowią typowy przykład przemian stylistycznych w zdobnictwie introligatorskim po Powstaniu Styczniowym. Na wykonywanych oprawach półskórkowych sporadycznie jeszcze stosował ślepe odciski tłoków ozdobnych. Najczęściej jednak za jedyną dekorację słuŜą sztuczne zwięzy oraz ślepo lub złotem odciśnięte podkreślające je linie. Na oprawach ozdobniejszych z linii tych uformowano obramowania prostokątnych pól w rodzaju kasetonów. Świadectwem pauperyzacji jest takŜe nagminne stosowanie przez tego, podobnie jak i innych majstrów tej epoki, tańszej, znacznie mniej trwałej skóry baraniej¹⁰⁸.

Podobne oprawy wychodziły z warsztatu Jana Kucielskiego, działającego od lat siedemdziesiątych do dziewięćdziesiątych XIX wieku¹⁰⁹. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie znajduje się wiele opraw sygnowanych litografowaną nalepką Kucielskiego. Biblioteka kierowała do tego warsztatu zarówno ksiąŜki wpływające bieŜąco do zbioru jak i szereg starych druków, wymagających zabezpieczenia i oprawy. Kucielski oprawiał je identycznie jak bieŜące ksiąŜki biblioteczne, najczęściej w brązowy, barani półskórek z okładkami oklejonymi papierem marmurkowym, ze zwięzami i złoconymi napisami na grzbietach ¹¹⁰.

Do klientów Kucielskiego naleŜeli Ignacy Radliński (filolog klasyczny i orientalista), który na zamówionej oprawie kazał odbić swój superekslibris i filozof Aleksander

Czajewicz¹¹¹.

Gaule…, Paris 1861, BUW 8.7.3.5; J. Burchardus, Ordo misse secundum institutionem…, Cracoviae 1529,

BUW Sd 614.700.

107

Archiwum BUW I/117; Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt.,; „Informator”. Przewodnik

handlowo-przemysłowy..., 1889, dz. cyt.; Rzemieślnik Polski. Kalendarz na rok 1903, Warszawa 1903; Adresy Warszawy, opr. A. śwan, Warszawa: A. Thieme 1908.

108 Moralistes français, Paris 1838, BUW 13.23.1.27 ; L.C.F. Petit-Radel, Examen analityque... de la Grèce, Paris 1827, BUW 8.18.4.2 ; M. Martin, Histoire de Napoleon. t. 1-3, Paris b.r., BUW 8.17.13.2[1-3] ; A. Spiers,

Dictionaire général français-anglais, Paris 1858, BPW RZ 15.

109 Przewodnik warszawski… na rok 1869, dz. cyt., s. 324; Warszawski rocznik adresowy, dz. cyt., 1877-1886.

110 [S.H. Lubomirski], Mirobulii Tassalini Adverbiorum moralium, Varsaviae 1691, BUW Sd. 4.19.4.54; P. Gualterus, Animi per universi fastiolia, Kalisz 1682, BUW Sd. 4.19.6.30; H. Hermann, PoboŜne pragnienia

trzema xięgami, Kraków 1673, BUW Sd. 4.19.7.3;

111 Oprawa Kucielskiego z księgozbioru I. Radlińskiego: F. Überweg, Grundris der Geschichte der Philosophie, t. 1-2, Berlin 1867-1868, BPW TBP 403; ksiąŜka z księgozbioru A. Czajewicza: Moigno, Leçons de Calcus