(na przykładzie miejscowości Sromowce Niżne i Czerwony Klasztor)
Wstęp
Problematyka granic społecznych, ich konstruowania oraz podtrzymywania w ramach ładu społecznego jest zagadnieniem podejmowanym nie tylko przez socjologów [por. Moln r, Lamont 2002: 167–195], psychologów społecznych [por. Dixon 2001: 587] czy antropologów kulturowych [por. Nowicka (red.) 1990], ale także geografów [por. Barwiński 2014] i językoznawców [por. Wy-soczański 2006]. Granice mogą realizować się w postaci realnych barier prze-strzennych, oddzielających odmienne społeczności zamieszkujące wspólne te-rytorium, jak również jako metaforyczne linie podziału pomiędzy kategoriami pojęciowymi i dziedzinami wiedzy.
Jak twierdzi Marcin Lubaś, granice (społeczne) mają dwojaki charakter – z jednej strony stanowią „’czerwoną linię’, ograniczenie, a także barierę dla wszelkich naszych usiłowań, z drugiej natomiast wskazują na naszą spraw-czość: w końcu granice wytyczamy, czy też przekracza-my” [Lubaś 2013: 26].
Ważna wydaje się też kwestia granic państwowych, stanowiących „paradygmatyczny przypadek granic”
Słowa kluczowe
• granice społeczne
• granice symboliczne
• pogranicze polsko-słowackie
• społeczność lokalna
• relacje transgraniczne Keywords
• social borders
• symbolic borders
• Polish-Slovak borderland
• local community
• cross-border relations
[Lubaś 2013: 25], zinstytucjonalizowanych i usankcjonowanych prawnie, bę-dących „fizyczną barierą, utrwaloną także w umyśle, ale również kulturowym wyobrażeniem projektowanym na przestrzeń” [Lubaś 2013: 25]. W obliczu in-tensyfikacji kontaktów międzynarodowych i transgranicznych warto przyjrzeć się bliżej pograniczom państwowym i zamieszkującym je społecznościom lo-kalnym.
W polskiej socjologii problematyka relacji społecznych na pograniczach państwowych podejmowana jest najczęściej w zakresie historycznych i współ-czesnych stosunków polsko-niemieckich [por. Sakson 2010; Szaban, Lisowski 2014; Narkiewicz-Niedbalec 2014] i relacji na wschodnim pograniczu Polski [Sadowski 1995; Babiński 1997; Engelking 2009]. Zaskakujący wydaje się brak sprecyzowanej refleksji socjologicznej nad sytuacją społeczności zamieszkują-cych obszary wzdłuż południowej granicy naszego kraju, tj. granicy polsko--słowackiej. Na terenach tych można zaobserwować wielowymiarowe podziały społeczne, wzajemnie krzyżujące się i przenikające. Obok granicy państwo-wej wyraźnie uwidacznia się tu podział etnograficzny (na dwie sąsiadujące krainy: Pieniny i Spisz), a także językowy, kulturowy i etniczny. Wśród prac dotyczących pogranicza polsko-słowackiego dominują badania prowadzone w perspektywie politologicznej [Orlof 2015; Orlof 2012; Orlof 2003; Centrum 2003] oraz literaturo- i kulturoznawczej [Wyrozumski (red.) 1995]. Jak dotąd nie rozpatrywano jednakże zagadnienia codziennych relacji mieszkańców te-renów przygranicznych i ich interakcji ponadgranicznych.
Artykuł przedstawia analizę relacji w społeczności dwóch miejscowości pogranicza polsko-słowackiego, tj. polskich Sromowiec Niżnych i słowackie-go Czerwonesłowackie-go Klasztoru, których mieszkańcy tworzą wspólnotę regionalną funkcjonującą na wskroś granicy państwowej. Badana społeczność – ze wzglę-du na położenie geograficzne obu wiosek1 – określana jest mianem „wspól-noty górali pienińskich”, bowiem to właśnie bliskość pasma Pienin stanowi punkt kluczowy, wokół którego budowana i podtrzymywana jest tożsamość regionalna górali znad Dunajca. Góry jako przestrzeń wspólna, podzielana i współkształtowana przez Polaków i Słowaków stanowi płaszczyznę budo-wania społeczności ponad granicami, skupionej wokół wartości wymykają-cych się prostej dychotomii narodowej. Partnerstwo polsko-słowackie „istniało [...] właściwie od zawsze. Spoiwem była magia gór i związany z nią impera-tyw współpracy wszystkich, którzy czują się z nimi związani” [Brzoza 2013:
60]. I to właśnie ta bliskość Pienin, majestat surowych skał wapiennych wzno-szących się ponad zabudowaniami, kształtuje wyjątkowy charakter górali za-mieszkujących wioski w dolinie Dunajca.
1 Sromowce Niżne położone są u stóp Trzech Koron, będących najwyższym szczytem Pienin Środ-kowych (zwanych również Właściwymi), a słowacki Czerwony Klasztor znajduje się w paśmie Grupy Golicy (Holicy), składającej się ze szczytów pienińskich położonych pomiędzy Dunajcem a jego dwoma dopływami – potokiem Lipnik i Leśnym Potokiem.
Tożsamość górali pienińskich utrwalana jest przez takie elementy, jak etnolekt regionalny (gwara pienińska), tradycyjny strój ludowy, regionalne zwyczaje i podania ustne przekazywane z pokolenia na pokolenie. I choć – zgodnie z podziałem na regiony historyczne – słowacki Czerwony Klasztor przynależy do rejonu słowackiego Spisza, to właśnie lokalizacja u podnóża Klasztornej Góry w paśmie Pienin (Grupa Golicy) wydaje się determinować lokalną kulturę i światopogląd mieszkańców wioski.
Co więcej, ze względu na ukształtowanie terenu i obecność naturalnej ba-riery geograficznej w postaci Magury Spiskiej, mieszkańcy Czerwonego Klasz-toru od wieków utrzymywali bliższe relacje z sąsiadami ze Sromowiec Niż-nych niż z mieszkańcami położoNiż-nych w dalszej odległości wiosek słowackich.
Tak też wykształcił się transgraniczny kapitał społeczny i kulturowy, którego rola w budowaniu i podtrzymywaniu lokalnej wspólnoty górali pienińskich jest nie do przecenienia.
Celem niniejszego artykułu jest analiza relacji w społeczności górali pie-nińskich, zamieszkujących obszar pogranicza polsko-słowackiego, ze szcze-gólnym uwzględnieniem znaczenia i charakteru granicy w życiu codziennym badanej wspólnoty. Przedstawiony opis obejmuje kilka płaszczyzn aktywności mieszkańców Sromowiec Niżnych i Czerwonego Klasztoru, między innymi stosunki dobrosąsiedzkie, kontakty towarzyskie, sytuację rodzin mieszanych polsko-słowackich oraz transgraniczne relacje religijne. Na szczególną uwa-gę zasługuje także otwarta w sierpniu 2006 roku pieszo-rowerowa kładka na Dunajcu, która w sensie symbolicznym, ale i praktycznym połączyła miesz-kańców badanych wiosek i przypieczętowała zbliżenie społeczności polskiej i słowackiej.
Artykuł bazuje na wynikach badań empirycznych prowadzonych w latach 2012–2015, w ramach których przeprowadzono w sumie 140 indywidualnych wywiadów pogłębionych oraz dziesięć wywiadów fokusowych z członkinia-mi lokalnych Kół Gospodyń Wiejskich oraz ze sromowską młodzieżą szkol-ną2. Zarówno okres realizacji badania, jak i jego lokalizacja zostały dobrane celowo – w 2014 roku minęła bowiem dekada od kiedy Rzeczpospolita Polska i Republika Słowacka dołączyły do krajów Unii Europejskiej. Była to więc do-bra okazja zarówno do podsumowania współpracy Polski i Słowacji na niwie wspólnych projektów rozbudowy i rozwoju infrastruktury wokół Dunajca, jak również rewitalizacji kultury pienińskiej i lokalnych tradycji.
Wybór wskazanej lokalizacji został podyktowany jej wyjątkowymi cecha-mi geograficzno-społecznycecha-mi, niepowtarzalnycecha-mi w skali całego kraju. Jest to wspólnota mieszkańców Sromowiec Niżnych i Czerwonego Klasztoru, polsko--słowackiej społeczności lokalnej, funkcjonującej jako całość niejako w
oderwa-2 Realizacja badań była sfinansowana ze środków Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszaw-skiego, otrzymanych w ramach Dotacji Statutowej dla Młodych Pracowników i Doktorantów w latach 2013–2015.
niu od sytuacji granicy państwowej wytyczonej na rzece Dunajec. Społeczność ta przez setki lat wspólnej historii i tradycji wytworzyła swoisty „transgranicz-ny kapitał społecz„transgranicz-ny”, stając się wspólnotą pogranicza, a nie przygraniczną [Tujdowski 2009: 90].
Nawiązując do koncepcji Fredrika Bartha można postawić tezę, że granica na badanym obszarze pogranicza polsko-słowackiego realizuje się w codzien-nych aktywnościach mieszkańców i w zależności od kontekstu działania – jest przez nich podtrzymywana albo niwelowana [Barth 2004: 354]. O ile w przy-padku współpracy państwowej rozróżnienia narodowe i polityczne odgrywają ważną rolę, o tyle w sytuacji relacji codziennych i działań w mikropłaszczyź-nie stosunków sąsiedzkich podziały państwowe wydają się mikropłaszczyź-nie mieć realnego znaczenia.
Co więcej, ze względu na doświadczenia mieszkańców terenów przygra-nicznych kluczowym elementem lokalnej tożsamości górali sromowskich jest fizyczna obecność granicy państwowej, która – wskutek oswojenia – stała się naturalnym elementem lokalnego krajobrazu, tracąc niejako swój demarkacyj-ny charakter. Warto również podkreślić, że ze względu na zawiłą historię tere-nów Pienin i Spisza, przebieg granicy w tym rejonie zmieniał się wielokrotnie, a przynależność państwowa mieszkańców obszarów około granicznych była konstruktem nader chwiejnym i niepewnym. Strategią umożliwiającą zacho-wanie ciągłości tożsamościowej stało się wypracozacho-wanie identyfikacji pozana-rodowej, związanej z lokalną, transgraniczną wspólnotą górali pienińskich.