W niniejszym artykule chcę się skoncentrować przede wszystkim na proce-sach przekształcania granic kulturowych i etnicznych na Kaszubach ostatnie-go ćwierćwiecza, po przełomie politycznym w Polsce. Żeby jednak dopełnić obrazu, postaram się skrótowo i schematycznie opisać kilka zasadniczych eta-pów w historii Kaszub, gdy granice te były konstruowane, rekonstruowane bądź zamazywane przez działania społeczne.
Kaszubi do XIX wieku
Aż do początków XIX wieku trudno mówić o istnieniu na Kaszubach wyraź-nych granic etniczwyraź-nych. Oczywiście nie oznacza to, że nie istniały mniej lub bardziej wyraźne różnice kulturowe między Kaszubami a otaczającymi ich Po-lakami i Niemcami. Jednak Kaszubi mieszkali w zwartych etnicznie grupach2, rzadko wchodząc w długotrwałe interakcje z przedstawicielami innych nacji.
Jak napisał Zygmunt Szultka [2001: 25], ze względu na warunki
klimatyczno-2 W tym miejscu pisząc o Kaszubach, mam na myśli przede wszystkim Kaszubów-katolików, za-mieszkujących na Pomorzu Nadwiślańskim. Kaszubi-protestanci, zwani Słowińcami, kontaktów kultu-rowych z Niemcami mieli znacznie więcej ze względu na swoje wyznanie. W ich przypadku proces konstruowania się granic etnicznych przebiegał więc inaczej.
-glebowe Kaszubi byli mało mobilni i niechętnie przeprowadzali się do miast.
Sprawiało to, że również zmiany etniczno-językowe zachodziły powoli. Na-tomiast ci Kaszubi, którzy opuszczali swoje rodzinne wioski i zmieniali klasę społeczną (poprzez edukację3), przyjmowali tożsamość grup dominujących – polskiej, a zwłaszcza niemieckiej. Co istotne, przed XIX wiekiem nie można mówić o istnieniu kaszubskiej wspólnoty wyobrażonej, używając określenia Benedicta Andersona [1997]. Kaszubi identyfikowali się z ludźmi ze swojej najbliższej okolicy, posługującymi się tym samym dialektem i uczestniczący-mi we wspólnym życiu obrzędowym i wspólnej pracy (na polu czy w ma-szoperiach), nie zaś z „Kaszubami” jako odrębną grupą. Kwestia tożsamości kaszubskiej, jak przyznaje Józef Borzyszkowski [1982: 12], stała się istotna do-piero w XIX wieku, gdy – wraz z Kulturkampfem – rozpoczęła się walka o za-chowanie słowiańskiego charakteru Pomorza.
Kaszubi pod zaborem pruskim
Drugim etapem kształtowania się granic etnicznych na Kaszubach byłby więc czas funkcjonowania pod zaborem pruskim. Wtedy jednak granice na terenie Kaszub tworzyły się na innej płaszczyźnie: nie wobec etniczności, a wobec przynależności religijnej i językowej (czyli przynależności do szeroko pojętej grupy Słowian). Wobec germanizacji, podziały wytwarzały się między Niem-cami-protestantami, kulturą dominującą, a Słowianami-katolikami, kulturami zdominowanymi. Protestantyzm stał się bronią w służbie germanizacji, ta zaś skierowana była przeciwko Polakom i Kaszubom [Borzyszkowski 1999: 34].
Kościół katolicki pozostał natomiast ostoją polskości. Na Pomorzu Nadwiślań-skim, gdzie Kaszubi żyli w zwartej masie i wyznawali tę samą religię, co ota-czający ich Polacy, polska ludność dominująca liczebnie i klasowo utożsamiała kaszubskość z polskością4, tę natomiast z katolicyzmem [Borzyszkowski 1999:
40]. Granice między Kaszubami a Polakami rozmywały się więc podwójnie:
przez bliskość językowo-religijną Słowian oraz wyraźne działania Polaków
3 Na szerszą, choć jednak ograniczoną skalę, proces ten rozpoczął się dopiero w drugiej połowie XIX wieku.
4 Znamienny, bo ukazujący proces polonizacji Kaszubów, jest cytat ze stworzonego w 1865 roku przez pochodzącego z kaszubskiej wsi ks. Augustyna Hildebranda dzieła Wiadomości niektóre o dawniej-szym archidiakonacie pomorskim: „Liczba ich wynosi obecnie przeszło 120 000 dusz. Lud ten w nowdawniej-szym czasie najwięcej ze wszystkich plemion polskich na niebezpieczeństwo utraty mowy i obyczajów rodzin-nych przez żywioł niemiecki narażony bywał. [...] Mowa Kaszubów różni się wprawdzie w niektórych wyrazach i sposobie wymawiania od czystego języka polskiego, ale stąd bynajmniej nie wynika, aby Ka-szubi tworzyli osobny naród, od polskiego oddzielny; [...] KaKa-szubi rozumieją zawsze czystą mowę pol-ską, jeżeli się do nich wyraźnie i powoli przemawia. Książek do nabożeństwa używają wyłącznie w po-prawnym języku polskim ułożonym i również miewają tu kapłani kazania tylko w popo-prawnym języku polskim. A nikt sprawiedliwie myślący nie odmówi szacunku duchownym troszczącym się szczerze o pielęgnowanie i zachowanie języka ojczystego swych parafian” [cyt. za: Borzyszkowski 1999: 42–44].
dążące do zacierania różnic kulturowych z Kaszubami5 i przez wspólną opo-zycję wobec kultury niemieckiej. W drugiej połowie XIX wieku przebiegały dodatkowo równolegle dwa procesy. Część kaszubskiej szlachty z Pomorza Środkowego włączyła się aktywnie w budowanie potęgi państwa pruskiego, ulegając germanizacji [Dzięcielski 2002]. Innych zaś zetknięcie z kulturą nie-miecką i z przymusową germanizacją doprowadziło do opowiedzenia się po stronie Polski i włączenia się w polski ruch narodowowyzwoleńczy. Z punktu widzenia Kaszubów skutek był jednakowy – świadomość odrębności kulturo-wej stopniowo zacierała się.
Kaszubska inteligencja drugiej połowy XIX wieku
Jako trzeci etap istotny dla istnienia granic etnicznych na Kaszubach należy wskazać powolne tworzenie się w XIX wieku kaszubskiej inteligencji. W dużej mierze możliwe stało się to dzięki germanizacyjnej misji tworzenia na Kaszu-bach szkolnictwa powszechnego i średniego. W drugiej połowie XIX wieku niewielka grupa Kaszubów mogła więc ukończyć studia. Nie wszyscy zaś ulegli w tym czasie germanizacji. Do takich postaci należał Florian Ceyno-wa (1817–1881) uCeyno-ważany za ojca ruchu kaszubskiego. Stworzył on program obrony Kaszubów przed wynarodowieniem, które grozić im miało zarówno ze strony niemieckiej, jak i polskiej. Pisząc po kaszubsku ważne teksty i zwra-cając uwagę na odrębność kulturową i językową Kaszubów, starał się nakło-nić ich do obrony swojej tożsamości [zob. Borzyszkowski 1982: 14–20]. Choć Ceynowa długo czekał na kontynuatorów swej myśli, powoli zaczęły powsta-wać pierwsze kaszubskojęzyczne publikacje, zwłaszcza teksty prasowe. Po raz pierwszy o Kaszubach zaczęto pisać jako o narodzie odrębnym od polskiego6. Można więc mówić o zarysowywaniu się kaszubskich granic etnicznych, jed-nak nie o ich rzeczywistym zaistnieniu, gdyż idee kaszubskie nie przeniknęły wówczas jeszcze do kaszubskiego ludu.
Znacznie silniej kaszubska myśl oddziaływała na początku XX wieku, wraz z badaniami Friedricha Lorentza, Niemca z Meklemburgii, czy działal-nością Izydora Gulgowskiego. Wówczas też następuje rozkwit kaszubskiej (i częściowo kaszubskojęzycznej) prasy, powstają kaszubologiczne koła na-ukowe, rozkwita ruch młodokaszubski, tworzą się liczne stowarzyszenia kul-turalne. I wojna światowa zatrzymała jednak ten rozwój. Wobec możliwości odrodzenia się państwa polskiego, większość Kaszubów wybrała opcję polską,
5 M.in. poprzez ważną w drugiej połowie XIX wieku peplińską szkołę historyczną, która miała wpływ na tworzenie się u Kaszubów polskiej świadomości narodowej.
6 Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w drugiej połowie XIX wieku określenie „naród” nie miało tak silnych konotacji politycznych jak dziś.
licząc, że w wolnym słowiańskim państwie będą mogli w pełni realizować swoje kulturowe dążenia.
Kaszubi w dwudziestoleciu międzywojennym
Tak jednak się nie stało. Po ponad wieku nieistnienia na mapie świata Pol-ska chciała odbudować nie tylko swoje granice państwowe, ale też zjednoczyć silnie rozbitą kulturowo ludność zamieszkującą na terenie odrodzonego pań-stwa. W dwudziestoleciu międzywojennym zostało popełnionych wiele błę-dów w stosunku do mniejszości zamieszkujących w II RP [Tomaszewski 1985, 1991], również w stosunku do Kaszubów, których odsuwano ze stanowisk i starano się spolonizować. Przeciw takim działaniom otwarcie wystąpiła część kaszubskiej inteligencji, zwanej, od wydawanego przez siebie pisma, Zrze-szyńcami. Mówili oni otwarcie o konieczności samoorganizacji, walki o ochro-nę swojej kultury i języka, podkreślaniu kaszubskiej odrębności. Domagali się szerokiej autonomii kulturalnej dla swojego regionu, choć pozostawali wierni Polsce. Mimo to przez ówczesne władze nazywani byli separatystami, którzy traktują „obecne władze państwowe polskie na Pomorzu jako okupantów, których «naród kaszubski» winien czym prędzej się pozbyć” [cyt. za: Szymi-kowski 2010: 53]. W dwudziestoleciu międzywojennym rozkwitła kaszubska literatura, rozwijały się stowarzyszenia, zaś na sztandarach organizacji pomor-skich pojawiała się kaszubska symbolika: wizerunek gryfa czy też wzór haftu kaszubskiego [Szymikowski 2010: 62].
Istotna dla kaszubskiej świadomości była też wzmożona rywalizacja o względy tej grupy, tocząca się między Polakami a Niemcami. Obie strony na swój sposób starały się – za pomocą Kaszubów – dowieść polskości bądź niemieckości zamieszkiwanych przez nich ziem. Jak pisał Cezary Obracht--Prondzyńśki: „Z jednej strony władze polskie miały w dużej mierze obawy co do postawy narodowej Kaszubów i ich wierności państwu polskiemu, z drugiej zaś Niemcy także podejmowali starania o uzyskanie wpływu na postawy Kaszubów [...]” [Obracht-Prondzyński 2003: 44]. Działania skłóco-nych państw sprawiały, że Kaszubi zyskali pewną, choć bardzo ograniczo-ną, podmiotowość. Jednocześnie jednak obie strony dążyły do zanegowania odrębności kulturowej Kaszubów, np. nie uwzględniając ich w spisach [Ob-racht-Prondzyński 2006: 265]. Okres międzywojenny był czasem istotnym dla kaszubskiej myśli i dla konstruowania kaszubskich granic etnicznych. Jednak czas ten był na tyle krótki, że większość Kaszubów nie zdołała wykształcić poczucia odrębności, a same idee kaszubskiej inteligencji, silnie blokowane przez stronę polską, nie przeniknęły dobrze do kaszubskiego ludu. Wojna z Niemcami znów spowodowała zatarcie się granic między Polakami a Ka-szubami.
Kaszubi jako grupa etnograficzna w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
Okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej wpłynął negatywnie na istnienie ka-szubskich granic etnicznych. Był to czas celowego zacierania granic między Polakami a Kaszubami, w myśl jedności kulturowej i językowej państwa. Sam język kaszubski zaczął być celowo deprecjonowany, nazywany „zepsutą pol-szczyzną”, zakazany w życiu publicznym, nawet w szkołach. W ramach we-wnętrznej cenzury zakazano łączenia rzeczownika „język” z przymiotnikiem
„kaszubski”, aby osłabić jego – i tak niski już – prestiż. Kaszubski mógł być jedynie gwarą, Kaszuby w publicznym dyskursie zwane były Wybrzeżem [Synak 1998: 140], zaś Kaszubi „grupą etnograficzną”, ciekawostką folklory-styczną jednego z polskich regionów [Wicherkiewicz 2011: 148]. Mimo za-łożenia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (dalej ZK-P)7 i pewnych działań podejmowanych w celu ratowania (a nawet od lat 70. XX wieku – rozwijania) kaszubskiej kultury, Kaszubi ulegli silnej asymilacji kulturowej, zaś między-pokoleniowa transmisja języka kaszubskiego została w bardzo istotnej mierze osłabiona [Synak 1998; Mazurek 2010]. Elity kaszubskie propagowały zaś ide-ologię podwójnej tożsamości Kaszubów: regionalnej-kaszubskiej oraz narodo-wej-polskiej.