Mianem „dziwn[ych] stwor[ów], poruszając[ych] się krokiem historii” określił granice Roberto Salvadori [Salvadori 1996; cyt. za: Sielicka 2000: 50]. Zauwa-żył również, że „[p]rzez wieki mogą [one] wylegiwać się w jednym miejscu, lecz nie jest wykluczone, że prędzej czy później nagle przemieszczą się nieco w tę lub tamtą stronę czy też podstępnie znikną lub wynurzą się nieprzewi-dzianie pośrodku mapy” [Salvadori 1996; cyt. za: Sielicka 2000: 50]. Każda ze wspomnianych sytuacji powoduje określone konsekwencje odczuwane przez pojedyncze osoby i społeczności, zmuszone do odnalezienia się w zmieniającej się rzeczywistości, adaptacji do nowych warunków życia. O tym, jak trudne mogą być doświadczenia związane z obecnością i zmianą granic, świadczą m.in. wspomniane przeze mnie wyniki badań etnologicznych/antropologicz-nych przeprowadzoetnologicznych/antropologicz-nych na wybraetnologicznych/antropologicz-nych obszarach byłego Związku Radziec-kiego. Należy przy tym zauważyć, że badacz może jedynie zasygnalizować pewne zjawiska, nie jest natomiast w stanie oddać w pełni doświadczeń swo-ich rozmówców.
Badanie etnologiczne/antropologiczne dowodzą, że „[g]ranice to nie tylko pojęcie administracyjne i polityczne, lecz nade wszystko ludzie po-granicze zamieszkujący” [Buchowski 2004: 9]. „Z perspektywy antropo-logii graniczności nie tyle ważna jest sama limes, ile wspólnoty kulturowe zamieszkujące rejony przygraniczne, reprezentujące różne formy granicz-ności społecznej, symbolicznej i wyobrażonej” [Burszta 2001: 66; wspomnia-ne „formy graniczności” nie zostały omówiowspomnia-ne przez cytowawspomnia-nego autora].
„W doświadczeniu mieszkańców […] granica jest czymś więcej niż tylko po-jęciem prawnym, administracyjnym, wojskowym czy geograficznym. Jest ży-wym, stale odtwarzającym się pojęciem społecznym, składnikiem podręcznej ideologii «poruszania się w przestrzeni lokalnej», jest pojęciem o różnorod-nym i bogatym kontekście historyczróżnorod-nym, wreszcie pojęciem drogowskazem, poznawczym i emocjonalnym, dzięki któremu jednostki i instytucje budują
swe porządki społeczne, otwarte i zamknięte, które albo przekraczają, albo nie przekraczają podziałów etnicznych, państwowych i wyznaniowych, co spra-wia, że albo tworzone są różnorakie spotkania z Innymi, albo restryktywne kontakty z Obcymi” [Kurczewska 2005: 394–395].
Wnioski sformułowane przez Joannę Kurczewską oparte są na wynikach badań przeprowadzonych na wschodnim pograniczu Polski, pod kierunkiem H. Bojar. Na podstawie tych badań Kurczewska wyróżniła „trzy typy określa-nia granicy”: 1) „abstrakcyjno-normatywny, gdy granice traktuje się jako coś, co może pomóc «żyć godnie», «być lepszym» […]” [Kurczewska 2005: 384];
2) „realistyczny” – „granica sprowadza się do określonego zespołu szans ży-ciowych, które mogą być wykorzystane lub zmarnowane” [Kurczewska 2005:
384]; 3) granica postrzegana jest jako „koniecznoś[ć] historyczn[a] (cywiliza-cyjn[a], kulturow[a]), gdy wszystko jest z góry określone w swoim przebie-gu, wszystko jest dane przez historię i geografię, a jednostka czy społeczność tylko wypełnia to swoim konkretnym istnieniem, starając się sprostać fatum”
[Kurczewska 2005: 384]. W odniesieniu do niektórych przedstawicieli wspo-mnianych przeze mnie społeczności nadgranicznych, mieszkających na tere-nach dawnego Związku Radzieckiego, można, moim zdaniem, mówić o „re-alistycznym” „typie określania granicy”. Szanse związane z jej obecnością wykorzystują np. osoby trudniące się na większą lub mniejszą skalę przemy-tem. W oczach wielu osób jest ona jednakże przyczyną licznych problemów i zmarnowanych szans.
Sytuacja, w jakiej znaleźli się mieszkańcy badanych obszarów, jest wy-nikiem decyzji podjętych przez polityków i zamieszkania w określonej prze-strzeni. Czy uwarunkowania te można określić mianem fatum? Wiele osób próbuje odnaleźć się w nowej dla nich rzeczywistości, sprostać wyzwaniom, wypracować strategie adaptacyjne. Nie wszyscy godzą się ze zmianami, któ-rych doświadczają, wyrażając swoje niezadowolenie słowami, w któktó-rych za-warta jest krytyka, oburzenie: I po co ta granica?
Wspomniane przeze mnie badania, które objęły wybrane obszary nad-graniczne znajdujące się na terenach dawnego ZSRR, skłaniają do refleksji nad konsekwencjami ustanowienia i zmiany granic, sposobami ich doświad-czania, reakcjami na pojawienie się granicy w przestrzeni oswojonej przez członków lokalnych społeczności, procesami adaptacji do nowych warunków i funkcjonowaniem w zmieniającej się rzeczywistości. Zauważalne jest podo-bieństwo reakcji na pojawienie się nowej granicy na obszarze „oswojonym”
przez mieszkańców terenów przygranicznych. Można też mówić o długo-trwałym braku akceptacji nowego porządku przez wielu z nich, konieczności (i trudach) adaptacji do nowych warunków oraz działaniach umożliwiających funkcjonowanie w zmieniającym się świecie, często niezrozumiałym, podlega-jącym zmianom, które wiele osób uważa za niepotrzebne. Stąd pytanie: I po co ta granica?, znakomicie oddające stosunek do granicy między Białorusią
a Litwą, ustanowionej po rozpadzie ZSRR, dzielącej byłe republiki radzieckie.
Podobne pytanie zadawało/zadaje sobie zapewne wiele osób mieszkających w pobliżu nowych dla nich granic. Jak wiadomo, przekraczanie granic między republikami radzieckimi, przynajmniej od czasów Nikity Chruszczowa, „nie wymagało żadnych dokumentów czy zgody lokalnych władz. Nie był[y] to więc granic[e] rozdzielając[e]” [Mróz 2013: 249]. Sytuacja zmieniła się po roz-padzie ZSRR i przekształceniu poszczególnych republik w odrębne państwa, oznakowane liniami granicznymi.
Badania, o których wspomniałam, wpisują się w nurt, jakim jest antropo-logia granic, wzbogacając go znacząco. Szczególnie ważne jest spojrzenie na granice z perspektywy mieszkańców terenów nadgranicznych, ukazanie ich reakcji na wytyczenie granicy, zwrócenie uwagi na sposoby jej doświadczania i postrzegania zmian dotychczasowego porządku. Badania te wzbogacają rów-nież nurt, jakim jest antropologia polityki. Oba nurty są ze sobą ściśle związa-ne, trudno bowiem rozpatrywać fenomen granic państwowych w oderwaniu od decyzji politycznych.
W swoim wystąpieniu Grażyna Szwat-Gyłybowa słusznie podkreśliła, że granice nie mają sumienia, ani świadomości. „Stanowią [natomiast] dla ludzi wyzwanie, gdyż […] prowokują ich do działania. Bywają więc szansą i pokusą dla ludzkich sumień”. Kwestia ta z pewnością zasługuje na uwagę. Na podsta-wie wyników badań terenowych etnolog/antropolog może mówić o sposobach doświadczania granic, o reakcjach interesujących go osób i społeczności na ich obecność i zachodzące tu zmiany (są one nierzadko przyczyną niepokoju, cier-pienia, wielu codziennych problemów). Jak natomiast badać sumienie tych, którzy swoimi postanowieniami zmieniają przebieg granic, wytyczają nowe linie graniczne, nie bacząc na koszty podjętych decyzji, ich skutki społeczne, kulturowe, ekonomiczne, na spowodowane nimi, często dramatyczne, do-świadczenia jednostkowe i grupowe? Ukazujemy przede wszystkim perspek-tywę oddolną, oddajemy głos świadkom – rozmówcom, mówiącym o grani-cach, które dzielą zarówno przestrzeń i zamieszkujące ją społeczności, jak też znany im świat, na ten sprzed istnienia granicy i ten, który rodzi się w wyniku jej powstania, wymagający (nierzadko kolejnego) „oswojenia”. Pokazujemy różne postawy wobec granic, strategie adaptacyjne, stosunek do zmian i ich efekty. Docieramy przede wszystkim do tych, którzy ponoszą konsekwencje cudzych decyzji dotyczących przebiegu granic, możemy też porównać głosy
„zwykłych ludzi” z dyskursem elit (jeśli dysponujemy odpowiednimi źródła-mi), niezbadaną przez nas strefą pozostaje natomiast sumienie tych, którzy podejmują wspomniane decyzje.
Literatura
Anderson Malcolm, 1982, Frontier Regions in Western Europe, London: Frank Cass.
Anderson Malcolm, 1996, Frontiers: Territory and state formation in the Modern World, Oxford: Polity.
Aronoff Myron, 1974, Frontiertown: The politics of community building in Israel, Manchester: Manche-ster University Press.
Buchowski Michał, 2004, Granica a uprawianie antropologii – uwagi wstępne, w: Polacy – Niemcy. Po-granicze kulturowe i etniczne. Poland – Germany. Cultural and ethnic border, red. Michał Bu-chowski, Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Wydawnictwo Poznańskie, s. 7–11.
Burszta Wojciech, 2001, Granice etniczne i kulturowe a idea euroregionalna, „Sprawy Narodowościo-we”, z. 19, s. 59–67.
Cegliński Łukasz, 2005, Społeczność podzielona. Granica litewsbiałoruska z perspektywy procesów ko-munikowania się, w: Centrum na peryferiach, red. Andrzej Perzanowski, Warszawa: Wydawnic-twa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 77–98.
Cole John W., Wolf Eric R., 1974, The Hidden Frontier: Ecology and ethnicity in an Alpine Valley, New York: Academic Press.
Czmełyk Roman, 2013, Swój/inny/obcy na pograniczu ukraińsko-polskim, w: Etnograficzne wędrówki po obszarach antropologii, red. Łukasz Smyrski, Katarzyna Waszczyńska, Warszawa: Wydawnic-two DiG, s. 137–150.
Czmełyk Roman, Mróz Lech, 2010, Pamięć przedzielona rzeką, w: Na pograniczu „nowej Europy”. Pol-sko-ukraińskie sąsiedztwo, red. Magdalena Zowczak, Warszawa: Instytut Etnologii i Antropo-logii Kulturowej UW, Wydawnictwo DiG, s. 65–96.
Donnan Hastings, Wilson Thomas M., 2007, Granice tożsamości, narodu, państwa, tłum. Małgorzata Głowacka-Grajper, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Dorion Henry, 1963, La frontière Québec-Terreneuve, Québec.
Gietka Edyta, 2003, Białoruś – lament na granicy, „Angora”, 2.11.2003, s. 26.
Kabzińska Iwona, 1994, „I po co ta granica?”, „Etnografia Polska”, t. 38, z. 1–2, s. 79–105.
Kabzińska Iwona, 1999, Wśród „kościelnych Polaków”. Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi, Warszawa: Letter Quality.
Kabzińska Iwona, 2009, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy na Litwie, Białorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przełomu XX i XXI stulecia, Warszawa: Letter Quality.
Kasperson Roger E., Minghi Julian V., 1969, Structure: Introduction, w: The Structure of Political Geo-graphy, red. Roger E. Kasperson, Julian V. Minghi, Chicago: Aldine.
Kobza Paulina, 2010, Rola milczenia w pamięci o historii mieszkańców pogranicza, w: Na pograniczu
„nowej Europy”. Polsko-ukraińskie sąsiedztwo, red. Magdalena Zowczak, Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Wydawnictwo DiG, s. 407–421.
Kubica Grażyna, Rusek Halina, 2013, Wprowadzenie, w: Granice i pogranicza: państw, grup, dyskur-sów… Perspektywa antropologiczna i socjologiczna, red. Grażyna Kubica, Halina Rusek, Katowi-ce: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 7–22.
Kurczewska Joanna, 2005, Granica niejedno ma imię. Trzy podejścia teoretyczne, w: Granice na pogra-niczach. Z badań społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski, red. Joanna Kurczewska, Hanna Bojar, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 365–396.
Kurczewska Joanna, Bojar Hanna (red.), 2005, Granice na pograniczach. Z badań społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Labuda Gerard, 1971, Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych, Poznań: Wydawnic-two Poznańskie.
Leach Edmund, 1989, Kultura i komunikowanie. Logika powiązań symbolicznych, tłum. Michał Bu-chowski, w: Leach Edmund, Greimas Algirdas J., Rytuał i narracja, Warszawa: PWN.
Lukiewicz Włodzimierz, 2005, Pogranicze białorusko-polskie i nowy reżim wizowy, w: Polska – Białoruś, Problemy sąsiedztwa, red. Henryk Chałupczak, Elżbieta Michalik, Lublin: Wydawnictwo Uni-wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 201–216.
Mędrzecki Włodzimierz, 2010, Język dialogu historyków polskich i ukraińskich na przełomie XX i XXI wieku, w: Na pograniczu „nowej Europy”. Polsko-ukraińskie sąsiedztwo, red. Magdalena Zowczak, Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Wydawnictwo DIG, s. 45–52.
Michna Ewa, 2013, Koncepcje granic Europy i europejskość w dyskursie tożsamościowym liderów etnicz-nych karpatorusińskich i górnośląskich, w: Granice i pogranicza: państw, grup, dyskursów… Per-spektywa antropologiczna i socjologiczna, red. Grażyna Kubica, Halina Rusek, Katowice: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 217–237.
Mróz Lech, 2013, Granica ze sznurka, granica z kamienia… Między magią, pamięcią a pragmatyzmem, w: Ethnos et potentia. Interdyscyplinarność w polskiej etnologii, red. Ryszard Vorbrich, Anna Szymoszyn, Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 237–266.
Prescott John Robert V., 1987, Political frontiers and boundaries, London: Allen & Unwin.
Salvadori Roberto, 1996, Kultura pograniczy: nagroda Vilenica, „Zeszyty Literackie”, nr 145–147.
Sielicka Klara, 2000, Kiedyś ta granica była dalej… przestrzeń dla ludzi pogranicza, w: Chata estońska.
Setu – etnokonfesyjna grupa pogranicza, red. Paweł Ładykowski, Warszawa: Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, s. 27–53.
Smoleński Paweł, 2011, Pochówek dla rezuna, Wołowiec: Czarne.
Staszczak Zofia, 1978, Pogranicze polsko-niemieckie jako pogranicze etnograficzne, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.
Wyrwał Marcin, 2014, … i zejdzie na ich głowy nasz gniew!, Warszawa: Świat Książki.