Decyzje podejmowane przy „urządzaniu” opieki

Rada familijna miała dokonywać wyboru opiekuna głównego w

przy-padku braku opiekuna prawnego bądź testamentowego380, a

podopieku-na381 i – w razie potrzeby -współopiekuna wybierała zawsze382.

Jeżeli orzeczony został rozwód z winy obojga rodziców, o tym który z nich sprawować miał opiekę (nad ich małoletnimi dziećmi), winna

de-cydować rada familijna383. Działo się tak, ponieważ wyrok rozwiązujący

żeli, w chwili wyrzeczonego rozwodu, albo rozłączenia na czas nieograniczony, albo uzna-nia małżeństwa za nieważne, żona jest brzemienną, a mąż przed jej rozwiązaniem umiera, mianowany będzie przez radę familijną kurator z powodu ciąży. Żona, pod rygorem art. 352, obowiązana żądać zwołania rady familijnej, w celu mianowania kuratora, a z uro-dzeniem dziecka matka staje się samem przez się prawem opiekunką, jeżeli podług art. 355 i 356 opieka do niej należy.

377 Kurator z powodu ciąży nie był kuratorem dziecka jeszcze nienarodzonego, ale spadku, który po narodzinach mógł otrzymać. Obowiązek dbałości dotyczył wszelkich spadków (nie tylko po ojcu), które mogłyby temu dziecku przypaść, o ile urodziło by się żywe. Kurator miał również za zadanie chronić interesy sukcesorów, w razie gdyby mat-ka symulowała ciążę, albo próbowała za pośrednictwem obcego dziecmat-ka wyłudzić część spadku należnego np.: dzieciom męża z pierwszego małżeństwa. Prawo cywilne familijne, s. 185.

378 Art. 353 KCKP: Kurator winien czuwać nad utrzymaniem w całości spadku lub

takiej jego części, jakaby na oczekiwane dziecko przypadała. Z urodzeniem dziecka matka staje się opiekunką, a kurator będzie z prawa opiekunem jego przydanym. Wcześniej

ma-terię te regulował art. 267 KN.

379 E. Muszalski, op. cit., s. 192-193.

380 Art. 405 KN: Gdy dziecię małoletnie nieusamowolnione pozostanie bez ojca

i matki, bez opiekuna przez ojca lub matkę wybranego, i nie ma wstępnych płci męz-kiej, również gdy opiekun posiadający jeden z przymiotów wyżej wyrażonych, znaj-dować się będzie w jednym z przypadków wyłączenia od opieki, o których niżej będzie mowa, lub w przypadku prawnego wymówienia się, rada familijna zamianuje opiekuna.

Po 1825 r. materię tę regulował art. 372 KCKP.

381 Art. 420 KN (389 KCKP).

382 Art. 396 KN (362 KCKP).

383 Art. 354 KCKP: W przypadku rozwiązania małżeństwa przez rozwód, albo

roz-łączenia małżonków co do stołu i łoża na czas nieograniczony, ojciec, gdy jest stroną niewinną, staje się samem przez się prawem opiekunem dzieci małoletnich a nieusamo-wolnionych, bez różnicy czyli matka również jest niewinną czyli też winną. Gdy ojciec uznany jest za stronę winną, a matka za niewinną, matka samym przez się prawem staje się opiekunką. Gdy oboje małżonkowie są winnemi, rada familijna względem opieki nad małoletniemi dziećmi postanowi. KN nie przewidywał dla rady familijnej uprawnienia do

małżeństwo skutkował potrzebą urządzenia opieki, czyli kontroli

opieku-na przydanego i opieku-nadzoru rady familijnej384. Gdy po rozwodzie ojciec, który

sprawował opiekę nad swoimi dziećmi zmarł, matka stawała się opiekun-ką z samego prawa, o ile była niewinną rozwodu, w innym razie opieka

mogła być jej przyznana jedynie przez radę familijną (art. 355 KCKP)385.

1.1.2.1. Wybór opiekuna głównego

Prawo wskazywało okoliczności, w których rada powinna wybrać opiekuna głównego, jak również ogólne kryteria, którymi powinna się

przy podejmowaniu takiej decyzji kierować386.

Wybór opiekuna głównego należał do rady familijnej tylko wtedy,

gdy: rodzice nie żyli lub nie wyznaczyli opiekunów387, a nie było

wstęp-nych388. Rada familijna wybierała opiekuna, jeżeli objąć opiekę chciało

dwóch wstępnych z linii macierzystej389. Wybór należał do rady familijnej

również, gdy wymienione osoby były niezdolne do objęcia opieki,

wy-mówiły się od niej, bądź zostały wcześniej od opieki odsunięte390. W tych

przypadkach mianowanie opiekuna było jej wyłączną kompetencją. Sąd,

nawet w razie unieważnienia wyboru, nie mógł rady w tym zastąpić391.

decydowania o tym, z którym rodzicem po rozwodzie powinny zostać dzieci.

384 J. Lange, O prawach kobiety jako żony i matki (według przepisów obowiązujących

w Królestwie Polskim), Warszawa 1907, s. 113-114.

385 E. Muszalski, op. cit., s. 193.

386 A. Okolski, op. cit., s.163-205.

387 Art. 397 KN: Prawo wyłączne obierania opiekuna krewnego, albo nawet obcego,

służy tylko ostatniemu z umierających rodziców.

388 Art. 405 KN. Po 1825 r. materię tę tak samo regulował art. 372 KCKP: Gdy dziecię

małoletnie nieusamowolnione pozostaje bez ojca i matki, bez opiekuna przez ojca lub mat-kę obranego, i bez wstępnych płci męzkiej; również gdy osoby dopiero wyrażone znajdują się w przypadku wyłączenia od opieki, albo prawnego wymówienia się, mianowany będzie opiekun przez radę familijną.

389 Art. 404 KN: Jeżeli o opiekę ubiegają się dwaj pradziadowie z linii macierzystej,

rada familijna zamianuje opiekuna; będzie mogła jednakże wybrać tylko jednego z tych dwóch wstępnych. Podobnie materię te regulował po 1825 r. art. 371 KCKP.

390 Rada familijna zatwierdzała opiekuna wybranego przez matkę, która przed śmier-cią wyszła powtórnie za mąż. Art. 400 KN: Skoro matka powtórnie zamężna, i przy opiece

utrzymana, wybierze opiekuna dla dzieci z pierwszego małżeństwa, wybór ten o tyle tylko ważnym będzie, o ile zostanie zatwierdzonym przez radę familijną. Po 1825 r. materię tę

regulował art. 367 KCKP: Jeżeli matka, która, idąc za maż, przy opiece utrzymana lub do

niej przywróconą była, opiekuna dla dzieci przed temże małżeństwem spłodzonych wybie-ra, wybór takowy staje się wtenczas dopiero ważnym, gdy przez radę familijną potwier-dzonym zostanie. Matka, która, idąc za maż, nie była przy opiece utrzymaną, ani do niej przyróconą, nie może opiekuna dla dzieci przed temże zamęściem spłodzonych obierać.

Choć ustawa tego, czy rada familijna mogła powołać więcej niż jed-nego opiekuna główjed-nego nie rozstrzygała, to za odpowiedzią twierdzącą przemawia dawne prawo polskie i późniejsze orzecznictwo francuskie. Rada familijna mogła uznać to za użyteczne i rozdzielić obowiązki

mię-dzy opiekunów392. Trudno się z tym zgodzić, skoro prawo wyraźnie mówi

o jednym opiekunie.

W dokonywaniu wyboru rada familijna uzyskała daleko idącą

swo-bodę393, bo ograniczenia wynikały jedynie z wyłączeń określonych przez

prawo (prawodawca wyliczał, kto opieki sprawować nie mógł)394.

1.1.2.2. Wybór opiekuna przydanego

Prawo francuskie połączyło urząd opiekuna honorowego i kuratora szczególnego (wywodzący się z prawa rzymskiego, obecny w prawodaw-stwie austriackim i pruskim) w funkcji opiekuna przydanego. Wybór

opie-392 Ibidem, 200-201.

393 Opiekunem mogła być jedynie osoba pełnoletnia (ograniczenie to nie dotyczyło rodzica). Rodzina mogła wybrać na opiekuna nawet obcego, pomijając krewnych zdol-nych do sprawowania opieki. Prawo cywilne familijne, s. 199.

394 Art. 442 KN. Po 1825 r. pojawiły się pewne zmiany. Art. 414 KCKP materię tę re-gulował w sposób następujący: Nie mogą być opiekunami ani członkami rady familijnej:1)

Małoletni, wyjąwszy ojca i matkę; 2) Pozbawieni własnej woli z powodu niedołężności, pomieszania zmysłów lub szaleństwa; 3) Niewiasty, wyjąwszy matkę i wstępne w stanie wdowieńskim żyjące, i opiekunkę dobrowolną; 4) Osoby ślubom zakonnym poświęcone; 5) Cudzoziemcy w opiekach nad małoletniemi Polakami, jeżeli nie zachodzą okoliczności art. 11 i 12 niniejszego Kodexu objęte; 6) Niechrześcianie nad chrześcianami; 7) Wszyscy ci, którzy sami, albo których wstępni, zstępni, lub małżonek, mają z małoletnim sprawę, i przez którą stan tegoż małoletniego, jego majątek j cały, lub w znacznej części, jest za-grożony.

Art. 443 KN: Skazanie na karę dręczącą lub hańbiącą samem przez się prawem

pocią-ga wyłączenie od opieki. Skutkuje równie złożenie, gdyby poprzednio opieka powierzoną była. Po 1825 r. materię te regulował art. 415 KCKP: Pozbawienie własnej woli i zawie-szenie w używaniu praw cywilnych w skutku kar sądowych stosownie do artykułów 21, 23, 25, pociąga za sobą samom przez się prawem wyłączenie od opieki, i złożenie z niej, jeżeli wprzód sprawowaną była, z wyjątkiem jednak w art. 25 postanowionym.

Art. 444 KN: Wyłączeni są także od opieki, a nawet podlegają złożeniu, gdy ją

spra-wują:1) Ludzie znani ze złych obyczajów; 2) Ci, którzy by w sprawowaniu opieki oka-zali niezdolność albo nierzetelność. Po 1825 r. materię tę regulował art. 416 KCKP

w sposób następujący: Wyłączeni także są od opieki, a nawet podlegają złożeniu, gdy

ją sprawują: 1) Ludzie znani z bezrządu co do majątku, lub ze złych obyczajów. 2) Ci, którzyby w sprawowaniu opieki okazali niezdatność, albo nierzetelność.

Pewne ograniczenia kręgu osób uprawnionych do sprawowania opieki zawierał Kodeks Kar Głównych i Poprawczych. Art. 54 Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r.: Ze

skazaniem na osadzenie w twierdzy od dwóch do sześciu lat, i na zamknięcie w domu pracy od roku jednego do trzech lat, połączona jest utrata urzędów i utrata prawa wstępowania do rządowej lub innej publicznej służby, należenia do wyborów i obieralności na jakiekol-wiek urzędy, a nawet sprawowania opieki w skutek nadania przez Radę familijną.

kuna przydanego był wyłączną kompetencją rady familijnej395. Jedynie kurator z powodu ciąży stawał się opiekunem przydanym dziecka po jego

urodzeniu z mocy prawa396. Tu jednak doktryna wyrażała pogląd, że rada

familijna mianując kuratora, brała pod uwagę konsekwencje prawne

do-konywanego wyboru397.

Opiekun naturalny (matka lub ojciec) nie mógł zacząć pełnić swych obowiązków przed zwołaniem rady familijnej (w celu wybrania

opieku-na przydanego)398. Do czasu jej zebrania był jednak przedstawicielem

prawnym pupila i mógł podejmować na jego rzecz czynności niecierpiące

zwłoki399. Opiekun przydany działał zawsze z ramienia rady familijnej,

toteż opieka przydana nie mogła być nigdy prawną ani testamentową400.

W razie nie dopełnienia tej formalności, nawet ojciec, jeżeli działał

pod-stępnie mógł utracić opiekę401. Wypowiedziano się na ten temat również

na łamach GSW w części poświęconej rozstrzyganiu zagadnień z zakresu prawa cywilnego: Przede wszystkiem art. 391 K. C. wkłada na tych

opie-kunów obowiązek, ażeby pod odpowiedzialnością w nim określoną, nie wprzód rozpoczęli swoje urzędowanie, aż wyjednają zamianowanie przez

radę familijną opiekuna przydanego402.

395 Art. 420 KN: W każdej opiece będzie mianowany przez radę familijną opiekun

przydany. Obowiązki jego polegać będą na działaniu w interesie małoletniego w każdym razie, gdy takowy będzie w sprzeczności z interesem opiekuna. Po 1825 r. art. 389 KCKP

nie wprowadził w tym zakresie zmian.

396 K. S. Zachariae, op. cit., s. 343..

397 J. Walewski, Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, s. 156.

398 Art. 421 KN: Gdy obowiązki opiekuna przechodzą na osobę mającą jeden z

przy-miotów wymienionych w Oddziale 1, 2 i 3 niniejszego Działu, opiekun taki, przed objęciem swych obowiązków, powinien zwołać radę familijną, w składzie w Dziale IV oznaczonym, celem mianowania opiekuna przydanego. Gdyby się, przed dopełnieniem tej formalności, wmieszał w sprawowanie opieki, rada familijna, bądź na zadanie krewnych, wierzycieli, lub innych stron interesowanych, bądź z urzędu, przez Sędziego Pokoju zwołana, będzie mogła, jeżeli zaszedł podstęp ze strony opiekuna, odjąć mu opiekę, z zachowaniem na-leżnych małoletniemu wynagrodzeń. Art. 391 KCKP zawierał dodatkowo zminy, będące

konsekwencją wprowadzenia tzw. opieki mniejszej.

Art. 422 KN: W innych opiekach, mianowanie opiekuna przydanego nastąpi

bezpo-średnio po mianowaniu opiekuna. Tak samo po 1825 r. brzmiał art. 392 KCKP.

399 Doręczenie nieletnim na ręce ich matki przed ustanowieniem przez radę familijną opiekuna przydanego było ważne (Jurysprudencja Warszawskiego Senatu z 1868 r., D. Skurzalski, Objaśnienia do prawa cywilnego, s. 17).

400 M. Godlewski, op. cit., s. 498-500.

401 Prawo cywilne familijne, s. 202.

Opiekun przydany i główny wywodzić się mieli z różnych linii

(ma-cierzystej i ojczystej) chyba, że byli braćmi pupila403. Rada familijna

zatem powinna weryfikować wybór opiekuna przydanego zawsze, gdy

następowała zmiana opieki głównej404. Ustawodawca nie zamierzał

ogra-niczać swobody rady przy dokonywaniu wyboru. Gdyby zasadą było zostawianie opiekuna przydanego przy dotychczasowych obowiązkach, wówczas rada familijna musiałaby mianować opiekuna spośród krewnych i powinowatych z linii, z której nie wywodził się opiekun przydany. Tym-czasem prawodawca zapewnił radzie możliwość wybrania na nowo obu

opiekunów405.

1.1.2.3. Reakcja kandydata na wybór

KN przewidywał sytuacje, w których osoba wybrana na opiekuna

mo-gła się od obowiązków wymówić406. Taka osoba powinna jednak

oświad-czyć, że nie może sprawować opieki, od razu po tym jak wybór padł na

nią i swoją odmowę uzasadnić407. Szczególne uprawnienie w tym

zakre-sie służyło matce nieletnich (nie dotyczyło to jedynie wstępnych pupila

płci męskiej i babki)408. KCKP rozszerzył to uprawnienie na wszystkie

403 Art. 423 KN: W żadnym przypadku opiekun głosować nie może na opiekuna

przy-danego, który wybrany będzie z tej linii, do której opiekun nie należy, wyjąwszy gdy jest bratem rodzonym. Po 1825 r. art. 394 KCKP brzmiał tak samo.

404 Art. 424 KN. Po 1825 r. materię tę podobnie regulował art. 395 KCKP (Opiekun

przydany nie będzie zastępował z prawa opiekuna, gdy opieka zawakuje, albo z powodu nieobecności opuszczoną zostanie; lecz w takowym zdarzeniu obowiązanym będzie do-magać się mianowania nowego opiekuna, pod karą wynagrodzenia szkód i straconych korzyści, któreby dla małoletniego ztąd wyniknąć mogły. W każdym razie, gdy nowy opie-kun wstępuje z prawa w swe obowiązki, lub gdy obranym zostanie, nowy wybór opieopie-kuna przydanego nastąpić powinien).

405 M. Godlewski, op. cit., s. 502.

406 Art. 427-441 KN, a po 1825 r. art. 398- 414 KCKP.

407 Rada familijna winna wówczas wskazane powody wymówienia się rozważyć. Art. 438 KN stanowił: Jeżeli mianowany opiekun obecnym jest przy naradzie względem

powierzenia mu opieki, powinien natychmiast, i pod karą niedopuszczalności wszelkich jego późniejszych przedstawień, podać powody wymówienia, które rada familijna rozważy.

Po 1825 r. zasadniczo art. 410 KCKP nie wprowadził zmian. Przepis przewidywał:

Powołany przez prawo do sprawowania opieki, albo przez ojca lub matkę obrany, obo-wiązanym jest przed przyjęciem wyraźnym opieki lub mieszaniem się w jej sprawowanie,- mianowany zaś przez radę familijną, jeżeli jest osobiście obecny uchwale opiekę mu na-dającej, powinien natychmiast przedstawić powody wymówienia się, które rada familijna rozważy; z wszelkiemi późniejszemi przełożeniami wprost usuniętym będzie.

408 Art. 394 KN: Matka nie jest obowiązaną do przyjęcia opieki, jednakże, i w

przy-padku gdy przyjęcia jej odmawia, powinna wypełniać obowiązki opieki dopóki nie wyjed-na mianowania opiekuwyjed-na. Art. 358 KCKP nie wprowadził w tym zakresie zmian.

wstępne409. Gdy rada familijna wybrała opiekunem osobę nieobecną pod-czas uchwały, prawo dawało takiej osobie pod-czas na wymówienie się od

opieki410. Jeżeli osoba mimo możliwości nieprzyjęcia opieki przyjęła ją,

traciła prawo do wymówienia się na tej podstawie411.

W dokumencie Rada familijna pod powagą sądu pokoju w świetle akt łęczyckich, zgierskich i łódzkich z lat 1809-1876 (Stron 100-105)