Okoliczności mające wpływ na ustalenie właściwego urzędnikaurzędnika

Do 1825 r. jedynie właściwym urzędnikiem do prezydowania w ra-dzie familijnej był sędzia pokoju (lub zastępujący go podsędek) miejsca zamieszkania pupila. Po wejściu w życie KCKP pojawiła się konieczność wstępnego rozstrzygnięcia o właściwym do funkcjonowania rady familij-nej forum. W zależności od wartości majątku pupila mógł to być sąd po-koju (opieka większa) albo burmistrz, prezydent względnie wójt (opieka mniejsza)177.

–Wartość i rodzaj majątku pupila

W 1825 r. ustawodawca wyłączył opieki ubogich pupili spod

jurys-dykcji sądów pokoju178. Odtąd wartość majątku pupila i jego rodzaj były

kryterium, decydującym o właściwości organu, pod którego nadzorem funkcjonowała opieka. Jeżeli małoletni był właścicielem nieruchomości, wówczas opieka powinna być urządzona pod powagą sądu pokoju. Jeżeli majątek składał się tylko z ruchomości, o właściwości przewodniczące-go decydowała jeprzewodniczące-go wartość. W opiece, w której majątek był niższy od ustawowo przewidzianego progu (wartość majątku poniżej 10.000 zł, albo roczny dochód z majątku nie przekraczający 500 zł), rada familijna odby-wała się pod prezydencją burmistrza lub prezydenta w mieście, względnie

wójta na wsi179. Rozwiązanie to miało uwolnić biedniejszych od

niepo-trzebnych kosztów i formalności. W praktyce w niektórych przypadkach oszacowanie majątku było długotrwałe. Niekiedy dopiero po spisaniu po-zostałości można było stwierdzić, czy opieka ma być ustanowiona przy udziale sądu, czy też przez władzę administracyjną. Podstawowym środ-kiem dowodowym przy badaniu właściwości organu był zatem spis in-wentarza. W 1870 r. pisarz sądu pokoju, po lewej stronie wniosku o zwo-łanie rady familijnej nieletnich Langhof umieścił notę, następującej treści:

Zaznaczam z urzędu, że (…) matka nieletnich okazała mi spis inwentarza majątku po mężu jej (…) dnia 3/15 Lipca 1868 roku przez Rejenta Jawor-skiego w Łodzi sporządzony, - i z tego spisu okazuje się, że masa czysta majątku wynosi R sr. 2.202 kop. 75180.

Innym razem we wniosku o zwołanie rady familijnej nieletnich Gold-stejn w 1870 r. skierowanym do sądu pokoju, matka oświadczyła:

upra-szam o wyznaczenie terminu do zwołania Rady familijnej, która w Prze-św: Sądzie odbyć się winna, z przyczyny że majątek spadkowy męża mego przenosi R sr: 1.500181.

178 Art. 386 KCKP: Na Radzie familiyney prezydować będzie Sędzia, Prezydent,

Bur-mistrz lub Wóyt, do których należało zwołanie Rady familiyney, z głosem stanowczym, i w przypadku równości zdań przeważającym.

179 Art. 374 KCKP: Jeżeli do małoletniego nie należy majątek nieruchomy ziemski,

prawem własności albo zastawu, ani dzierżawa dóbr ziemskich lub folwarku, Rada familij-na zwołaną będzie po miastach przez miejscowego Prezydenta lub Burmistrza, a po wsiach przez miejscowego Wóyta. Gdy się z inwentarza majątku okaże, iż Massa czynna majątku wynosi dziesięć tysięcy złotych, albo czyni pięćset złotych rocznego dochodu, Prezydent, Burmistrz lub wójt winien zaraz uwiadomić Sąd właściwy; który Radę familijną zwoła w celu urządzenia opieki podług przepisów Sądom służących.

180 SPwŁ, Akta Opieki nieletnich Langhof, sygn. 44, k. 1.

Gdyby majątek małoletniego w trakcie sprawowania opieki objął do-bra ziemskie lub uległ zwiększeniu powyżej przewidzianej granicy, czy to przez otwarcie spadku należnego małoletniemu, czy też w skutek darowi-zny albo innego przysporzenia, wówczas opieka powinna funkcjonować

pod nadzorem sądu182.

Takie wypadki spotykamy w praktyce. Np. w aktach Sądu Pokoju Po-wiatu Łęczyckiego natrafiamy na wniosek, w którym suplikant powołał się na śmierć matki pupili, jako okoliczność mogącą mieć wpływ na zmianę

wartości ich majątku183.W przypadku przejęcia nadzoru nad opieką przez

sędziego pokoju, do akt opiekuńczych załączano wypisy wierzytelne

pro-tokołów rad familijnych odbytych np.: pod prezydencją burmistrza184, bądź

przesyłano oryginalne akta185. Np. 11/23 marca 1848 r. sąd polecił

wójto-wi nadesłanie akt i pouczył o jego niewłaściwości. W aktach

opiekuń-czych znajdujemy następującą adnotację: Gdy zaś Wu Woytowi wiadomo,

iż tam gdzie nieruchomość iaka istnieje, iuż przechodzi Jego attrybucyą, nie jest władny w takim razie żadney Rady przedsiębrać, Dla tego Wzywa Go nineyszem aby Akta z wszelką czynnością Opieki nieletnich Banasz przez siebie zdziałaną dotyczące, natychmiast Sądowi Naszemu nadesłał – Gdyż w razie naymnieyszey zwłoki, Sąd byłby zpowodowany

okolicznoś-cią ninieyszą za ukaraniem Wo Wóyta w przedmiocie niewłaściwego

wda-wania się w czynności Sądowe Trybunałowi Cywilnemu przedstawić186.

182 Art. 388 KCKP: Gdy małoletniemu względem którego zwołanie Rady familiyney

do Prezydenta, Burmistrza lub Wóyta należało, przybędzie maiątek nieruchomy ziemski, prawem własności lub zastawy, albo dzierżawą dóbr ziemskich lub folwarku, albo na ko-niec maiątek, któryby z dawnym połączony dziesięć tysięcy złotych wynosił, lub pięćset złotych dochodu rocznego czynił, wtedy powinna bydź zwołana przez Sąd Rada familiyna, i podług przepisów Sądom służących urządzona opieka, która do dawnego i do przybyłego maiątku rozciągać się będzie.

183 SPPŁ, Akta Sądu Pokoiu Powiatu Łęczyckiego tyczące się Opieki po Melchiorze

i Apolonii Nużkiewiczów Małżonków w Grzegorzewie, sygn. 32 [dalej: Akta Sądu Pokoiu Powiatu Łęczyckiego tyczące się Opieki po Melchiorze i Apolonii Nużkiewiczów], k. 8

(1833 r.).

184 Przykładowy wypis protokołu posiedzenia odbytego w październiku 1852 r. (SPPŁ, Akta Sądu Pokoju w Łęczycy tyczące się nieletnich Hartfik, sygn. 45, k. 1-3).

185 Np.: SPwŁ: Akta Opieki nieletnich Schnejder, sygn. 31, k. 1-8 (1866 r.); Akta

Ma-gistratu Miasta Łodzi Tyczące się Ustanowionej nad nieletniemy Ottonem i Emilią rodzeń-stwem Hoffman po zmarłem Auguście Hoffman Stolarzu pozostałemu, sygn. 62, [dalej: Akta Magistratu Miasta Łodzi Tyczące się Ustanowionej nad nieletniemy Ottonem i Emilią rodzeństwem Hoffman], k. 1-11 (1862 r.).

186 SPwŁ, Akta Sądu Pokoiu Okręgu Zgierskiego Tyczące się Opieki nieletnich Jana

Ferdynanda, Jana Gottlieba i Anny Pauliny, po niegdyś Augustynie Banasz Czynszowniku we Wsi Dzierszanowie Gminie Bełdów zmarłym pozostałych dzieci, sygn. 6 [dalej: Akta Sądu Pokoiu Okręgu Zgierskiego Tyczące się Opieki nieletnich Jana Ferdynanda, Jana Gottlieba i Anny Pauliny, po niegdyś Augustynie Banasz], s. 7.

23 marca/4 kwietnia 1848 r. wójt w odpowiedzi na odezwę sądu tłumaczył się: po przekonaniu się naocznie, że przechodzi Atrybycya do działania,

oznaymionem zostało, ażeby do właściwego Sądu udali się, a wtenczas będąc słabym, mówiłem, że z prawa zawsze Matka iest główną Opiekun-ką, zaś ażeby gospodarstwo nieuległo uronieniu, a dzieci miały swą pew-ność, Michał Hayne może być podopiekunem, jednakowoż Sądownie czyn ten musi być dopełniony – w Prawdzie miałem przedstawić Przę: Sądowi lecz choroba coraz bardziey powiększała się a nade wszystko że z końcem Miesiąca Czerwca 1846 r. poprzestałem trudnienia się woytem tey

Gmi-ny187. Sąd polecił wójtowi 25 kwietnia/7 maja 1848 r.: aby (…) pozostałey

wdowie, wraz z Michałem Hayne w interesie opiekuńczym natychmiast w Sądzie tutejszym stawić się polecił, i skutku dopilnował188.

Informacja o niewłaściwym zakwalifikowaniu opieki jako mniejszej, trafiała niekiedy do sądu pokoju bezpośrednio od opiekuna bądź podopie-kuna. Taki przypadek miał miejsce między innymi w 1866 r. Sąd Pokoju Okręgu Zgierskiego wystosował do Prezydenta miasta Łodzi następującą odezwę: Karól Jan Sznajder wniósł do Sądu tutejszego żądanie – aby akta

opieki nad nieletnimi dziećmi po bracie jego Jakóbie Filipie Sznajder po-zostałemi w magistracie założone były ściągnięte do Sądu, i aby w tych dalsze czynności z przyczyny, iż majątek nieletnich przenosi Rsr. 1.500 – w myśl Art. 374 K.C.P. pod powagą Sądu były przedsiębrane: – zatem

ma honor wezwać Wo Prezydenta, aby rzeczone Akta Opieki Sądowi

tutej-szemu do dalszego działania odstąpić raczył. Suplikantem był przydany

opiekun nieletnich, który swój wniosek uzasadnił w sposób następujący:

gdy iednak pozostałość nieruchoma i ruchoma znacznie przewyższa Sum-mę rubli 1.500 Rada więc powinna być odbytą w Sądzie, a Spis dopełniony przez Rejenta. W odpowiedzi Prezydent przesłał uchwałę rady familijnej

ustanawiającą opiekę nad nieletnimi Szneider189.

Niekiedy burmistrz sam przekazywał opiekę, która przekraczała jego kompetencje. Np.: Burmistrz Miasta Dąbia 7/19 grudnia 1843 r. pisał do Sądu Pokoju Powiatu Łęczyckiego: Zrobiłem Spis Inwentarza całej

po-zostałości – że zaś po spieniężeniu niektórych ruchomości (…) obliczeniu Spisu okazało się, że Massa przenosi Rsr. 1500; w zastosowaniu się zatem do Str: 374 Prawa w Dzienniku Tomie X umieszczonego – wedle którego dalsze postępowanie należy do właściwego Sądu Okręgowego przyłączając

187 Ibidem, s. 8-11.

188 Ibidem, s. 11-16.

Wypis Aktu Rady familijnej Kopią Spisu Inwentarza tudzież protokołu Li-cytacyinego190.

W 1874 r. matka zwołała radę familijną pod powagą sądu. Uzasadniła to w sposób następujący: Po pierwszym jej mężu (…) ojcu nieletnich, jak

przekonywa spis inwentarza majątku dnia 15/27 Czerwca 1862 roku przez Prezydenta m. Łodzi sporządzony, pozostał majątek, tylko rubli 179 kop. 24 wynoszący i dlatego opieka nad Nieletniemi jej dziećmi urządzoną była w Magistracie m. Łodzi i ona Uchwałą rady familijnej tam dnia 13/25 Czerwca 1862 roku nastąpioną utrzymaną była przy opiece głównej, a na przydanego opiekuna był wybrany (…) dziad nieletnich. Obecnie (…) nie żyje, a matka nieletnich weszła w powtórne związki małżeńskie z Samue-lem Majer,- a że po (…) dziadzie nieletnich otworzył się spadek i z tego na nieletnich jego wnuków na wstępie z imion i wieku wymienionych wypada z działów majątku summa rubli 2. 116 kop. 13 ½; - zatem zachodzi potrze-ba ustanowienia opieki w Sądzie i upoważnienia jej do przyjęcia imieniem nieletnich spadku191.

Nadzór nad właściwością organu przewodniczącego radzie sprawował

Trybunał Cywilny I Instancji192. Akta opiekuńcze zawierają przykłady

in-gerencji trybunału w tym zakresie. W sprawie przeniesienia akt opieki do organu właściwego ingerowali obrońcy. Np.: 19/31 XII 1852 r. Trybunał Cywilny Guberni Warszawskiej zawiadomił Starzyńskiego, obrońcę sądu

pokoju, że wskutek jego prośby, polecił burmistrzowi przesłanie akt193.

Trybunał Cywilny Guberni Warszawskiej zawiadomił w 1866 r. Sąd Pokoju Okręgu Zgierskiego o podjęciu decyzji w sprawie przeniesie-nia opieki nieletnich Hoffmanów z Magistratu Miasta Zgierza do sądu. W zawiadomieniu napisano: Zawiadamia Sąd Pokoju że trybunał Decyzyą

190 SPPŁ, Akta Sądu Pokoju Okręgu Łęczyckiego dotyczące się Uregulowania

Opie-ki po niegdy Abrahamie Glücksman nad pozostałymi małoletnimi dziećmi, sygn. 39

[dalej: Akta Sądu Pokoju Okręgu Łęczyckiego dotyczące się Uregulowania Opieki po

niegdy Abrahamie Glücksman], k. 1. Podobnie: SPPŁ, Akta Sądu Pokoju Okręgu Łę-czyckiego tyczące się Uregulowania Opieki nad Nieletniemi po śp. Jakobie Lange w Dąbiu zmarłem pozostałemi dziećmi, sygn. 40 [dalej: Akta Sądu Pokoju Okręgu Łę-czyckiego tyczące się Uregulowania Opieki nad Nieletniemi po śp. Jakobie Lange],

k. 1 (1846 r.).

191 Akta Magistrau Miasta Łodzi Tyczące się Ustanowionej nad nieletniemy Ottonem

i Emilią rodzeństwem Hoffman, k. 13-14.

192 Gdyby pod nadzorem sądu pokoju odbywały się rady familijne, nie podlega-jące jego jurysdykcji, wówczas Trybunał powinien niezwłocznie donieść o tym Ko-misji Rządowej Sprawiedliwości. (K. R. S. 30 listopada/12 grudnia 1842 r. N. 14196). S. Zawadzki, op. cit., t. I, 1860, s. 229.

datty dzisiejszej postanowił przeniesienie akt opieki (…) z Magistratu Mia-sta Zgierza do Sądu Pokoju i jednocześnie zalecił temuż Magistratowi aby

też akta niezwłocznie gdzie należy odesłał194. Konsekwencją było uznanie

przez Trybunał poprzednio podjętych uchwał rady za nieważne. O takim skutku poinformowano radę familijną zgromadzoną na pierwszym posie-dzeniu pod powagą sądu. W protokole pojawiła się informacja, że jednak

Decyzyą Trybunału Cywilnego Guberni Warszawskiej w Warszawie dnia 12/24 Marca r. b. wydaną z przyczyny, że masa czynna majątku nieletnich przenosi Rubli Sr. 1.500, - czynność w Magistracie miasta Zgierza przez Prezydenta popełniona uznaną jest za nieważną, teraz zatem wypada

w Sądzie ustanowić nową opiekę195.

– Miejsce zamieszkania pupila

Rada familijna powinna być zwoływana przez sędziego pokoju właś-ciwego ze względu na miejsce zamieszkania nieletnich przed

urządze-niem opieki196, a nie ze względu na miejsce położenia nieruchomości czy

też zamieszkania opiekuna głównego197. Przy przygotowywaniu projektu

KCKP zwrócono uwagę na negatywne skutki, z jakimi mogłaby się wią-zać zmiana tej zasady. Gdyby np.: opiekun przeniósł się razem z pupilem poza okręg (w którym została urządzona opieka), mógłby utrudnić człon-kom rady i opiekunowi przydanemu zarówno udział w posiedzeniach

rady, jak i wgląd w interesy małoletniego198.

Jedynie, gdy opiekun pełnił swoje obowiązki z mocy prawa albo został ustanowiony testamentem, rada familijna powinna być zwołana w okręgu,

w którym mieszkał opiekun199. Uzasadniano tę regułę powstaniem opieki

jeszcze przed zwołaniem pierwszej rady familijnej200.

194 SPwŁ, Akta Opieki nieletnich po małżonkach Hoffman pozostałych, sygn. 24, k.1.

195 Ibidem, k. 18.

196 Art. 373 KCKP: Rada familijna zwołana będzie przez Sąd miejsca gdzie małoletni

przed urządzeniem opieki ostatnie miał zamieszkanie, na żądanie i dopilnowanie krewnych małoletniego, jego wierzycieli, lub innych stron interessowanych, a nawet i z urzędu bez takowego żądania; każdy jest mocen zawiadomić Sąd o zdarzeniach, urządzenia opieki wymagających.

197 H. Chwalibóg, Wykład Kodexu Postępowania Cywilnego, Przegląd Sądowy,

Pismo popularno-naukowe poświęcone Teoryi i praktyce prawa [dalej: Wykład Kodexu Postępowania Cywilnego], t. XVI, Warszawa 1872, s. 11-13.

198 M. Godlewski, op. cit., s. 480; D. Skurzalski, Jurysprudecya Cywilna

systematycz-nie ułożona, Warszawa 1895 r., s. 23.

199 K. S. Zachariae, op. cit., s. 323.

200 Art. 390 KN: Po ustaniu małżeństwa przez śmierć naturalną lub cywilną jednego

z małżonków, opieka nad dziećmi małoletniemi nieusamowolnionemi należy z samego pra-wa do pozostałego przy życiu ojca lub matki. Po 1825 r. materię tę regulopra-wał art. 349 KCKP.

W praktyce reguła ta obowiązywała i na wniosek rodzica przenoszono opiekę z jednego okręgu do drugiego. Np. 6/18 czerwca 1839 r. Sąd Po-koju Powiatu Kowalewskiego, po otrzymaniu rozporządzenia Trybunału przesłał Sądowi Pokoju Powiatu Łęczyckiego akta opieki nieletnich

Trze-buchowskich201. Rozporządzenie Trybunału Cywilnego Pierwszej

Instan-cji Guberni Mazowieckiej Nr 199 brzmiało: Powodowany prośbą Teresy

Trzebuchowskiey z dnia 31 Marca/12 Kwietnia r. b. rozporządził w dniu dzisieyszym przeniesienie akt nieletnich Trzebuchowskich z Sądu Pokoju Ptu Kowalewskiego, do Sądu Pokoju Ptu Łęczyckiego, a to celem dalszey teyże Opieki nieletnich w Powiecie Łęczyckim pertraktacji (…) Trybunał bowiem Przychylaiąc się do żądania podaiącey, miał tylko na celu

uchro-nienie nieletnich od niepotrzebnych Kosztów i dogodność dla Opieki202.

Takie zdarzenie miało również miejsce w 1868 r., kiedy przeniesiono opiekę z Sądu Pokoju Okręgu Brzezińskiego do Sądu Pokoju w Łodzi. Matka wówczas po zawarciu nowego związku małżeńskiego, przeprowa-dziła się wraz z dziećmi do Łodzi. Opiekunka zwróciła się do trybunału o przeniesienie akt opiekuńczych do bliższego sądu. Prezes Trybunału Cywilnego w Warszawie 20 kwietnia/2 maja 1868 r. pisał do Sądu Pokoju w Łodzi: Na skutek prośby Antoniny (…), przesyła Sądowi Pokoju Akta

Opieki nieletnich Ludwika i Heleny Lebelt z vol: 1- fol 43 składające się do dalszego postąpienia203.