podejmowanie decyzji dotyczących osoby pupilaosoby pupila

Rady familijne rzadko interesowały się nadzorem nad osobą pupila. Wśród zachowanych uchwał najwięcej dotyczyło usamowolnienia ma-łoletnich, mniej poświęcono wychowaniu i wykształceniu małoletnich. Rzadko też rady familijne zajmowały się wyrażeniem zgody na małżeń-stwo małoletniego.

5.1. Nadzór nad wychowaniem i wykształceniem

W praktyce rady familijne podejmowały mało uchwał dotyczących sposobu wychowania i kształcenia pupili. W aktach opiekuńczych nie znajdujemy żadnej uchwały rady familijnej dotyczącej ukarania pupila. Temat wykształcenia i wychowania poruszany był jednak na posiedzeniu przy okazji określania przez radę sumy, która miała być przeznaczona na ten cel. Np. 3 marca 1818 r. rada familijna nieletnich Grinfield postanowi-ła: Wkładaiąc Obowiązek tak na Opiekunkę iako y przydanego Opiekuna,

aby wspólnie działając trudnili się tak wychowaniem iako i Edukacją

sto-sownie do ich Stanu i Kondycyi (…) a to iako dobrzy Oycowie Familyi774.

W protokole posiedzenia rady familijnej nieletnich Willów, z dnia 2 października 1821 r. znajduje się adnotacja o nałożeniu na opiekuna przy-danego tak określonego obowiązku: dopilnuje, żeby córka przy Matce

zo-staiąca podług stanu była wychowaną775.

26 października/7 listopada 1871 r. rada familijna nieletnich

Lipow-skich postanowiła: rada familijna wiedząc, że wychowanie nieletniej

jest zaniedbane, a posiada takie fundusze, przy których można dać wyż-sze ukształcenie; - zatem rada familijna zobowiązuje ojca nieletniej, aby troskliwiej zajął się nią i oprócz przyzwoitego wychowania, dał jej

nauko-we wykształcenie odpowiednie stanowi776.

Niekiedy nadzór nad osobą pupila rada familijna powierzała krew-nym. Np. rada familijna nieletnich Wężyków 24 lutego 1817 r. posta-nowiła: Tey wszelako osobę, ile w Małoletniości będącą, Wielmożnym

Felycyannie Zielawskiey, y Marcelli Wężykowej, iako nayściśley Krwią do Niey zbliżonym, bo Babce, y Ciotce rodzonym, pod szczególną Opie-kę, y Dozór, aż do Pełnoletniości lub usamowolnienia oddaie, y poleca,

774 SPPŁ, Akta Opiekończe dla Nieletnich pozostałych po Zmarłym Abrachamie

Grin-feld, sygn. 10, k. 3.

775 SPPŁ, Akta Opiekuńcze nieletnich Willów, k. 4.

również Jey (…) utrzymanie tudzież Edukacyą, troskliwemu Staraniu po-rucza, w Zupełnym zaufaniu, że tego wszystkiego dla Niej Ubliżyć ani

od-mówić nie raczą777. Niekiedy rady familijne ograniczały się jedynie do

oznaczenia miejsca zamieszkania pupila: i mieszkanie dla nich przy

głów-nym opiekunie daje778. Tego typu praktyka wśród rad odbywanych pod

powagą sądu pokoju była jednak rzadkością.

5.2. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa

Akta opiekuńcze nie dokumentują przypadków upoważnienia przez radę opieki do tamowania małżeństwa. Natrafiamy w aktach łęczyckich na jeden przykład podjęcia uchwały przez radę familijną w przedmiocie ewentualnego małżeństwa pupilki. 6 września 1823 r. rada familijna po-stanowiła: Nadto obowiązuje Opiekunów, ażeby taż Nieletnia Krystyna,

kończąc(…) zeszłego rok szesnasty bez zezwolenia Opiekunów nie

wcho-dziła i nie wstępowała w Śluby Małżeńskie779.

Zespół ,,Sąd Pokoju w Łodzi” dokumentuje jedną uchwałę rady fa-milijnej wyrażającą (po uprzednim usamowolnieniu) zgodę na zawarcie małżeństwa przez pupilkę. Decyzja ta zapadła 30 września\12 październi-ka 1870 r. na posiedzeniu rady familijnej nieletniej Grubert. W protokole odnotowano: Przeciwko zawarciu małżeństwa usamowolnionej z

Henry-kiem Klawe Właścicielem Apteki w Warszawie, rada familijna nie ma nic do nadmienienia i owszem na związek ten zezwala i przyszłego małżonka

od chwili zawartego ślubu za kuratora usamowolnionej dodaje780.

5.3. Usamowolnienie małoletniego

Małoletni mógł zostać usamowolniony na żądanie swojego rodzica. Jeżeli był sierotą, rada familijna uznawała małoletniego za zdolnego do usamowolnienia, z reguły na wniosek opiekuna bądź krewnych. Spora-dycznie zdarzało się, że sam małoletni domagał się usamowolnienia.

5.3.1. Na żądanie rodzica

Akta opiekuńcze zawierają przykłady brania przez radę familijną udziału w usamowalnianiu małoletniego, na wniosek rodzica. Np. mat-ka podczas posiedzenia rady familijnej w 1869 r. złożyła następujący

777 SPPŁ, Akta Opiekuńcze Nieletnich Wężyków, sygn. 9, k. 15. Podobnie: SPwŁ, Akta

nieletnich Dietsch, sygn. 43, k. 3-4 (1870 r.).

778 SPwŁ, Akta Opieki nieletnich po Danielu Grubert, sygn. 26, k. 11.

779 SPPŁ, Akta Opiekuńcze nad nieletnią Krystyną Wizer, k. 22.

wniosek: aby jej syna, jako lat 20 skończonych mającego i zdolnego

za-rządzać majątkiem, jaki na niego przypadnie, należy usamowolnić i do-dać mu kuratora, - wnioskująca, bowiem matka, jako wiekiem obarczona i przy podziale majątku po jej mężu pozostałego, mogąca być zarówno z dziećmi interesowaną, obowiązków kuratora nie przyjmuje. Rada

fami-lijna uznała nieletniego, za zdatnego do usamowolnienia, po czym zano-towano w protokole, że Prezydujący w radzie Podsędek uzasadniając się

na powyższej uchwale rady familijnej, oświadcza publicznie, że Juliusz

Ernest dwóch imion Handke od tej chwili jest usamowolnionym781.

Jeżeli małoletnia została usamowolniona przez rodzica lub zawarła związek małżeński, rada familijna niekiedy dodatkowo stwierdzała bądź aprobowała zaistniałą sytuację. Np. 11 lutego 1871 r. w protokole posie-dzenia zapisano: Usamowolnienie nieletniej Emmy dwóch imion z Metzów

zamężnej Weberowej, przez matkę jej postanowione, rada familijna akcep-tuje i stosując się do Artykułu 471. Kodeksu Cywilnego Polskiego, dodaje

jej za Kuratora męża Józefa Weber782.

5.3.2. Na żądanie opiekuna

Gdy nie było rodziców, usamowolnienia domagał się najczęściej opie-kun. Najpierw występował z wnioskiem do sądu pokoju o zwołanie rady familijnej. Zasadność usamowolnienia pupila opiekun uzasadniał już we wniosku o zwołanie, po czym powtarzał je na posiedzeniu rady familijnej. Np. rada familijna nieletnich Lisner 23 października/4 listopada 1863 r. na wniosek opiekuna postanowiła: Uznając słusznem żądanie Antoniego

Engel - jednozgodnie Annę Matyldę Lisner, jako lat 19 skończonych ma-jącą usamowalnia. Pod koniec protokołu na lewym marginesie dopisana

informacja, że podsędek oświadczył publicznie, że małoletnia jest

usamo-wolniona783.

Rada familijna 30 września/12 października 1870 r. usamowolniła na wniosek opiekuna małoletnią Emilię. Następnie prezydujący oświadczył publicznie o jej usamowolnieniu, o czym mówi adnotacja w protokole:

Skutkiem takiej Uchwały rady familyney prezydujący w niej Podsędek sto-sując się do Art. 469. Kodexu Cywilnego Polskiego - oświadcza publicz-nie, że nieletnia Emilia Dorota dwóch imion Grubert od tej chwili jest

usamowolnioną784.

781 SPwŁ, Akta Opieki nieletnich Hermanów, sygn. 38, k. 4.

782 SPwŁ, Akta Opieki nieletnich Matzów, sygn. 50, k. 9.

783 SPwŁ, Akta tyczące się opieki nieletnich Lisner, sygn. 9, k. 26.

5.3.3. Na wniosek krewnych

Także krewni mogli wnioskować o zwołanie rady familijnej, w celu usamowolnienia pupila. Tak np. stryj nieletnich 29 stycznia/10 lutego 1870 r. powołał się na akt urodzenia stwierdzający, że: nieletni skończył już lat

18 wieku urodził się dnia 24 Grudnia 1851/ 5 Stycznia 1852 roku/ - a że jest tak usposobionym, iż bez narażenia swego majątku na stratę, może być usamowolnionym, a opiekunowie jego zaniedbują przedsięwziąć od-powiednie kroki do usamowolnienia, stający zatem Abraham Landau sto-sując się do Art. 470 Kodeksu Cywilnego Polskiego stawia obecnie wnio-sek, aby rada familijna nieletniego jego synowca Izyka Fyskinda Landau usamowolniła. Rada familijna podjęła uchwałę, mocą której uznała

nielet-niego za zdolnego do usamowolnienia, a podsędek oświadczył, że od tej pory jest on usamowolniony. Opiekunowie nie uczestniczyli w posiedze-niu tej rady familijnej. Na podstawie zachowanych dokumentów trudno

stwierdzić, czy zostali na posiedzenie wezwani.Stryj został mianowany

kuratorem, akta nie zawierają postanowienia o przesłaniu uchwały

opie-kunom785.

5.3.4. Na wniosek małoletniego

Najbardziej zainteresowany usamowolnieniem był sam pupil. Nie-mniej jednak częściej jego wniosek popierał opiekun bądź krewny, rza-dziej sam domagał się usamowolnienia. Takie przypadki jednak występo-wały. Np. 15/27 lipca 1847 r. rada familijna większością głosów uznała nieletniego za niezdolnego do usamowolnienia: mając sobie

przedstawio-ny powyższy wniosek ze stroprzedstawio-ny żądającego usamowolnienia Michała Lan-ge wniesionej - mając przekonanie naoczne, z dotychczasowego prowa-dzenia się jego, że tenże żądający usamowolnienia nie jest w duchu prawa a mianowicie art. 469. K. C. P. jeszcze usposobionym iżby bez wpływu opieki dotąd nad nim urządzonej - mógł sam korzystnie i bez uszczerb-ku majątkiem swoim na osobę jego po zmarłym ojcu jego Jakobie Lange przypadającym zarządzać, gdzie nadto większa liczba głosów członków Rady Familijnej, bo czterech jednozgodnie z przywiedzeniem słusznych z swey strony przyczyn na żądane usamowolnienie zezwolić nie chce- i tyl-ko dwóch z Członków oświadcza, że tenże nieletni mógłby bydź usamo-wolnionym, dla tegoż Sąd Pokoju widząc większość zdań przeciwnych żądanemu usamowolnieniu Zgodnie z temiż członkami usamowolnienia Michała Lange odmawia, skutkiem tego tenże Nieletni pod dalszą Opieką

dotychczasową do czasu prawem do usamowolnienia przez Radę Familiy-ną pozostawia786.

Małoletni, który zawarł małżeństwo bez wymaganej zgody, nie mógł być przez zawarcie tego małżeństwa usamowolnionym. Na łamach GSW opisano przypadek pupilki, która wyszła za mąż bez zgody matki (opie-kunki głównej). Mąż dziewczyny zwołał radę familijną i uzyskał uchwa-łę, mocą której nieletnia została uznana za usamowolnioną przez małżeń-stwo, a on jako jej mąż został mianowany kuratorem i na podstawie tej

uchwały objął majątek swej żony w posiadanie787.

Rady familijne wyraziły swe zdanie, co do zdatności pupili do usa-mowolnienia w 22 przypadkach. Praktyka odpowiadała przepisom pra-wa. Najpierw rada familijna podejmowała uchwałę uznającą małoletniego za zdolnego do usamowolnienia. Następnie przewodniczący oświadczał

publicznie, że małoletni został usamowolniony788.

Wątpliwości można mieć tylko przy usamowalnianiu małoletnich na prośbę ich rodzica. W tym przypadku praktyka często była podobna jak to miało miejsce, przy prośbie opiekuna. Taką uchwałę podjęła m. in. rada familijna nieletniej Grabowskiej na posiedzeniu z 9/21 czerwca 1847 r. Uchwała brzmiała: Rada familijna – w Komplecie powyższym pod

po-wagą Sądu Pokoju zebrana, znajduiąc że wniosek ze Strony Kazimierza

786 SPPŁ, Akta Sądu Pokoju Okręgu Łęczyckiego tyczące się Uregulowania Opieki nad

Nieletniemi po śp. Jakobie Lange, k. 87-88.

787 Pytania dotyczące nowego sądownictwa gminnego, GSW, Warszawa 1880, nr 18, s. 145-147. Innego zdania był Domaszewski, który wyraził swój pogląd na łamach GSW:

Argument, przytoczony przez Wołowskiego, że mąż nie może być kuratorem z prawa bo sam, gdy jest nieletni, potrzebuje kuratora i ze rada familijna ma decydować o tem, czy można mężowi kuratelę powierzyć; nie jest wcale przekonywujący. Mąż nieletni nie może być kuratorem swej żony, nie dlatego, że sam ma kuratora, ale dlatego, że nieletni w ogóle nie mają być opiekunami ani kuratorami (art. 414 Kod. cyw. Polsk.) uchwała rady fami-lijnej nic tu nie pomoże, bo nieletniego pełnoletnim nie uczyni (J. W. Domaszewski, Mąż pełnoletni jest z mocy prawa kuratorem swej nieletniej żony, GSW, nr 39, Warszawa 1896,

s. 614-615). Gdy małżeństwa bez zezwolenia rodziców, wstępnych i rady familijnej

za-wartego, unieważnić nie można, gdy prawo nie pozwala żonie, która taki związek zawała, opuszczać dom męża i wrócić pod dach rodzicielski, gdy prawo nawet zarządu i użytko-wania majątku żony odjąć mężowi nie pozwala,- trzeba się zgodzić, że artykuł 254 nie ma racyi bytu i że małżeństwo, nawet bez zezwolenia rodziców i opiekunów zawarte, powoduje bezwarunkowe usamowolnienie nieletniej żony i w tym więc wypadku w obecnym stanie naszego prawodawstwa musimy uważać, że mąż pełnoletni jest z prawa kuratorem nielet-niej żony (ibidem, nr 40, s. 631).

788 Np.: SPwŁ: Akta tyczące się opieki nieletnich Lisner, sygn. 9, k. 26 (1863 r.); Akta

Opieki nieletnich po Danielu Grubert, sygn. 26, k. 37-38 (1870); Akta opieki nieletnich Perli Landau, sygn. 40, k. 10 (1870 r.).

Grabowskiego Ojca i zarazem opiekuna głównego nieletniey swey córki Teodory Maryiany dwóch imion z Stępowskich w Pierwszem małżeństwie zrodzoney Córki odpowiedni iest przepisom prawa, a ztąd na Przyięcie zasługuje - przeto Rada familiyna Jednozgodnie dotąd nieletnią Maryian-nę ze Stępowskich Grabowską z pierwszego Małżeństwa pochodzącą Cór-kę na mocy prawa Ninieyszym za usamowolnioną uznaie, a to wskutek naocznego przekonania się, o jej letniości prawem do tych kwalifikacji

przepisanej789. W aktach opiekuńczych natrafiamy też na protokoły z

usa-mowolnienia małoletnich przez rodzica wobec sądu (bez udziału rady familijnej)790.

6. podejmowanie uchwał dotyczących kuRateli