podRozdział i kompetencje ustawowe
3. kompetencje związane z opieką nad ubezwłasnowolnionymubezwłasnowolnionym
Do opieki nad ubezwłasnowolnionym stosowało się przepisy o
opie-ce nad małoletnimi566. Inna była jednak rola rady familijnej przy
ustana-561 Art. 472 KCKP: Małoletniemu usamowolnionemu złożony będzie, przy asystencji
kuratora, rachunek z opieki, a to stosownie do przepisów Oddziału 9 Działu II, i zdana będzie sprawa z strony ojca podług przepisu art. 341. Jeżeli składający rachunek jest kura-torem usamowolnionego, rada familijna przyda usamowolnionemu kuratora szczególnego do odebrania rachunku.
562 Art. 483 KN: Małoletni usamowolniony nie może pod żadnym pozorem zaciągać
pożyczki, bez upoważnienia rady familijnej, zatwierdzonego przez Trybunał pierwszej in-stancyi, po wysłuchaniu wniosków Prokuratora Królewskiego. Po 1825 r. art. 475 KCKP: Małoletni usamowolniony nie może pod żadnym pozorem zaciągać pożyczki, bez uchwały rady familijnej, potwierdzonej przez Sąd, po wysłuchaniu wniosków Prokuratora Królew-skiego.
563 484 KN: Nie będzie też mógł przedawać ani zbywać swoich nieruchomości, ani
przedsiębrać żadnych czynności, wyjąwszy czynności prostego zarządu, bez zachowania form dla małoletniego nieusamowolnionego przepisanych. Zobowiązania, któreby przez kupno lub innym sposobem zaciągnął, ulegną zmniejszeniu, gdy się zbytecznemi okażą: Sądy mieć będą w tym przedmiocie na względzie majątek małoletniego, dobrą lub złą wiarę osób, któreby z nim weszły w umowę, użyteczność lub nieużyteczność wydatków.
Po 1825 r. podobnie materię tę regulował art. 476 KCKP: Również, bez zachowania
form dla małoletniego nieusamowolnionego przepisanych, nie może przedawać lub zby-wać dóbr swoich nieruchomych, ani żadnych innych przedsiębrać czynności, wyjąwszy tych, które do prostego tylko zarządzania należą. Zobowiązania, któreby przez kupno lub innym sposobem zaciągnął, mogą być przez Sąd miarkowane, gdy się zbyt obciążającemi okażą. W takowym razie Sąd na względzie mieć będzie majątek małoletniego, dobrą lub złą wiarę osób, które z nim w umowę wchodziły, użyteczność lub nieużyteczność wydatków.
564 K. D., Opieka, GSW, nr 2, Warszawa 1876, s. 11-14.
565 Prawo cywilne obowiązujące na obszarze Kongresowego Królestwa Polskiego, s. 100.
566 Art. 509 KN: Bezwłasnowolny porównany jest z małoletnim co do osoby
i majątku swego; przepisy o opiece nad małoletniemi stosować się będą do opiek nad bezwłasnowolnemi. Podobnie materię tę po 1825 r regulował art. 511 KCKP: Pozbawiony własnej woli, porównany jest z małoletnim nieusamowolnionym, co do osoby i majątku
wianiu takiej opieki. Rada familijna, na wniosek sądu wyrażała opinię w przedmiocie ubezwłasnowolnienia członka rodziny. Sąd zwoływał radę familijną dopiero wówczas, gdy uznał, że zachodzą okoliczności taką
uchwałę uzasadniające567. Rada familijna miała jedynie się wypowiedzieć
czy ubezwłasnowolnienie jest jej zdaniem konieczne, czy nie568.
Szczegó-łowe postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia, zostało uregulowa-ne w art. 890-897 KPC. Jedynie mąż mógł sprawować opiekę nad ubez-własnowolnioną żoną z mocy prawa. W innym przypadkach, opiekuna
ustanawiała rada familijna569. Po 1825 r. sposób ustanawiania opiekuna
dla ubezwłasnowolnionego uregulowano w sposób podobny570.
Odpo-wiednie zastosowanie miała tu nadal większość przepisów o opiece nad
małoletnimi571.
Opieka nad ubezwłasnowolnionymi miała nieco inny charakter. Rada familijna decydowała o sposobie i miejscu leczenia ubezwłasnowolnione-go (o tym, czy ma być leczony w domu czy umieszczony w odpowiednim
ośrodku zdrowotnym, czy też w szpitalu)572.
swego; nie jest jednak mocen zawierać związków małżeńskich, ani majątkiem swoim przez testament rozporządzać. Prawa o opiece nad małoletnimi stosują się do opieki nad po-zbawionemi własnej woli, z wyjątkami co do pozbawionych własnej woli w skutek kary sądowej, które art. 21 i 22 niniejszego prawa są postawione.
567 Prawo wymagało, aby trybunał działał po otrzymaniu sprawozdania sądowego i wniosków prokuratora. Art. 892 KPC: Na sprawozdanie Sędziego i na wnioski
Proku-ratora Królewskiego, Trybunał postanowi, że rada familijna złożona w sposób wskazany Kodexem Cywilnym w Oddziale IV, Dziale II, w Tytule O małoletniości, opiece i usamo-wolnieniu, udzieli zdanie swe względem stanu osoby, której bezwłasnowolność jest żądaną.
568 S. Pawłowski, Prawo cywilne - Skrót wykładów, rok akad. 1926/27, s. 36. Art. 494 KN: Trybunał nakaże, ażeby rada familijna, złożona w sposób oznaczony w Oddziale
IV, Działu II, Tytułu o małoletności, opiece i usamowolnieniu, dała zdanie swoje o stanie osoby, której pozbawienie woli jest żądane.
569 Art. 506 KN: Mąż jest z samego prawa opiekunem swojej żony bezwłasnowolnej. Art. 507 KN: Żona może być mianowana opiekunką męża swego. W takim razie rada
familijna oznaczy sposób i warunki zarządu, z wolnem jednak dla żony udaniem się do Sądów, gdyby się przez uchwałę pokrzywdzoną być mniemała. Po 1825 r podobnie materię
tę regulował: art. 505 i 506 KCKP.
570 Art. 507 KCKP: Gdyby osoba własnej woli pozbawiona, nie miała małżonka do
sprawowania opieki zdolnego, albo gdyby rada familijna postanowiła żonie nie nadać opieki, wtenczas opieka, samem przez się prawem, należy do ojca lub matki, stosownie do przepisów Oddziału I Działu II i Działu IV Tytułu o małoletności, opiece nad małoletniemi i usamowolnieniu.
Art. 508 KCKP: Gdy osoba własnej woli pozbawiona nie ma ani małżonka, ani ojca
i matki, również gdy ciż znajdują się w przypadku wyłączenia od opieki, albo prawnego wymówienia się, mianowany będzie opiekun przez radę familijną, lub opiekuńczą, podług prawideł przepisanych w Oddziale 4 Działu II i w Dziale IV Tytułu o małoletności, opiece nad małoletniemi i usamowolnieniu.
571 Art. 509 KCKP: Oddziały 5, 6 i 7 Działu II tegoż Tytułu stosują się i do opieki nad
pozbawionym własnej woli.
Jeżeli ubezwłasnowolniony miał pełnoletnie dzieci, wówczas rada fa-milijna mogła zdecydować o sposobie zarządu jego majątkiem. Mogła rozdzielić między dzieci zarząd nad tym majątkiem, przyznać jego część na poczet przyszłego spadku. Z okazji ślubu dziecka, rada familijna mogła wyznaczyć posag (dla córki) albo zadatek na przyszły udział spadkowy, mogła mieć też wpływ na zawarcie intercyzy. Uchwały rady dotyczące
tych spraw potrzebowały dla swej ważności zatwierdzenia sądowego573.
Do stwierdzenia czy dana osoba może mieć przywróconą zdolność do czynności prawnych, prawo wymagało równocześnie zdania rady fa-milijnej w tym zakresie i stosownej opinii lekarskiej. Zatem, aby znieść ubezwłasnowolnienie trzeba było dopełnić takich samych formalności,
jak przy orzeczeniu bezwłasnowolności574. Po 1825 r. KCKP dopuszczał
zlecenie przez sąd badania, prowadzenia postępowania w celu zniesienia
ubezwłasnowolnienia575, nawet wbrew uchwale rady familijnej576.
na osłodzenie jego losu i przyspieszenie wyleczenia. Rada familijna, stosownie do na-tury choroby i stanu majątku jego, będzie mogła uchwalić, iżby w swem mieszkaniu był leczony, albo też aby był umieszczony w domu zdrowia, lub nawet w szpitalu.
Po-dobnie (po 1825 r.) materię tę regulował 512 KCKP: Przychody pozbawionego
włas-nej woli z powodu niedołężności, pomięszania zmysłów, lub szaleństwa, powinny być szczególniej na osłodzenie losu i przyspieszenia wyleczenia jego obracane. Rada familijna, stosownie do rodzaju choroby i stanu majątku jego, będzie mogła postanowić, czyli ma być w prywatnem mieszkaniu opatrywany, czyli też do domu zdrowia albo nawet do szpitala przyniesiony.
573 Art. 511 KN: Gdy będzie szło o małżeństwo dziecka osoby bezwłasnowolnej,
po-sag, zaliczenie na przyszły spadek i inne umowy małżeńskie, urządzone będę przez uchwałę rady familijnej, zatwierdzona przez Trybunał, na wnioski Prokuratora Królewskiego.
Po 1825 r. materię tę regulował art. 514 KCKP stanowił: Gdy osoba własnej woli
po-zbawiona ma jedno lub więcej dzieci pełnoletnich, rada familijna postanowić może wzglę-dem sposobu zarządzania majątkiem; może takowy zarząd pomiędzy dziećmi podzielić, a nawet im pewny udział majątku zadatkowy na przyszły spadek uchwalić, również gdy dziecię osoby własnej woli pozbawionej ma wejść w związki małżeńskie, oznaczenie po-sagu, albo ilości zadatkowej na przyszły udział spadkowy, jako też i inne małżeńskie umo-wy, zależeć będą od uznania w tej mierze rady familijnej. Uchwały w tych przedmiotach wtenczas dopiero wykonane będą, gdy przez Sąd, po wysłuchaniu wniosków Prokuratora Królewskiego, potwierdzone zostaną.
574 Art. 512 KN: Pozbawienie własnej woli ustaje z ustaniem przyczyn, które je
wy-wołały; jednak zniesienie bezwłasnowolności nie może być wyrzeczonem inaczej, jak przy zachowaniu formalności do wyrzeczenia pozbawienia własnej woli przepisanych, a bez-własnowolny nie może wrócić do wykonywania praw swoich, aż po wyroku zniesienie sta-nowiącym.
575 A. J. Cohn, O pozbawieniu i ograniczeniu własnej woli podług Kodeksu cywilnego
francuskiego i polskiego, GSW, nr 32, Warszawa 1876, s. 255-256.
576 Art. 516 KCKP: Gdy toż pozbawienie lub ograniczenie własnej woli uznane było
z przyczyny niedołężności, pomięszania zmysłów, lub szaleństwa, zniesienie zawyrokowa-nym tylko być może przy zachowaniu formalności do otrzymania wyroku, pozbawienie własnej woli postanawiającego, przepisanych; jednak i sam pozbawiony własnej woli,
Zagadnienie udziału rady familijnej w procesie ubezwłasnowolniania stanowiły w sytuacjach, gdy procedura dotyczyła osoby majętnej, problem budzący sporo wątpliwości i będący przedmiotem publicznej dyskusji. Oto w 1829 r. na łamach „Themis Polskiej” zastanawiano się czy dopusz-czalna jest aktywność rady familijnej bez uprzedniego skierowania spra-wy do sądu. Korespondent „Themis Polskiej” przytoczył następujące oko-liczności: do naszego sądu wniesiono żądanie, aby na zasadzie uchwały
Rady familinej, która zebrała się bez poprzedniego polecenia Trybunału i objawiła swe zdanie za pozbawieniem własney woli, nakazanem było za-pozwanie osoby, cierpiącey pomieszanie zmysłów. Stan tey osoby, okolicz-ności które pogrążyły ią w okropne obłąkanie, nakoniec iawne czyny nie dozwalające żadnego powątpiewania, wiadome były całemu Trybunałowi. Uchwała Rady familijney świadczyła również, iż interessa osoby którey pozbawienie własney woli było żądanem, rychłego wymagały zaradzenia. Prokurator Królewski bacząc na artykuł 492, wnosił żeby zwrócić rzecz do porządku prawem przepisanego i odmówić zapozwania, dopóki czyny pomieszanie zmysłów objawiające nie będą przedstawione Trybunałowi, i dopóki na skutek iego polecenia nie zbierze się powtórnie Rada familiy-na; zdania były podzielone ale nakoniec przychylono się do żądania Rady familijnej577.
Z kolei w 1876 r. na łamach GSW znajdujemy informację: Z redakcji
art. 495578 K. Fr., respective 493 naszego prawa579 wyrodziło się pytanie:
czy małżonek i dzieci osoby, której pozbawienie woli jest żądanem, mogą mieć głos stanowczy w Radzie familijnej wtedy, kiedy nie oni wystąpi-li o ubezwłasnowolnienie? Za twierdzącem rozstrzygnięciem tego
pyta-albo doradcę Sądowego wyznaczonego mający, mocen jest domagać się takowego znie-sienia, a Sąd może przedsiewziąść badanie, oraz dalsze postępowanie, chociażby zdanie rady familijnej było przeciw przywróceniu własnej woli. Pozbawiony własnej woli albo doradcę Sądowego wyznaczonego mający, nie może się wrócić do używania praw swoich aż po wyroku zniesienia.
577 Y., List do Redakcyi przez iednego z Urzędników z Prowincyi pisany,
Korespon-dencya, „Themis Polska, pismo nauce i praktyce prawa poświęcone”, t. V, poszyt trzeci,
Warszawa 1829, s. 132-133.
578 Art. 495 KN: Ci, którzy żądali pozbawienia własnej woli, nie mogą należeć do
składu rady familijnej; jednakże współmałżonek i dzieci osoby, której ubezwłasnowolnie-nie jest żądane, mogą być do rady przypuszczeni, ale w ubezwłasnowolnie-niej głosu stanowczego mieć ubezwłasnowolnie-nie będą.
579 Art. 493 KN: Do składu rady familijnej, która podług przepisów Kodexu
Postę-powania da zdanie swoje względem stanu osoby, której pozbawienie woli jest żądane, nie mogą należeć ci, którzy się tegoż pozbawienia domagają; przecież współmałżonek i dzieci tejże osoby mogą być do rady przypuszczonemi, ale w niej głosu stanowczego mieć nie będą.
nia oświadczają się Demalombe, Marcadé, Proudhon i Valette, głównie z zasady, że małżonek i dzieci, znajdując się ciągle w bliskości chorego, najpewniejszą też i najsumienniejszą o jego stanie udzielić będą mogli opinią, że wreszcie nie można im tego głosu odmówić, skoro samo pra-wo pozwala im działać o pozbawienie własnej pra-woli, które to działanie niewątpliwie ma się do tego objawienia zdania w Radzie, jak całość do części. Komu zaś wolno więcej, temu i mniej zabronionem być nie może. Zdanie przeczące popiera między innymi Wołoski (Kurs Kodeksu etc. T. 1372) utrzymując, że dopuszczenie do głosowania stanowczego co do stanu umysłowego małżonka lub ojca, osób tak bliskim węzłem połączo-nych, byłoby przeciwnem obowiązkowi czci i uszanowania, jaki te osoby przez całe życie spełniać powinny. Autor opowiedział się za pierwszym
stanowiskiem580.
Wreszcie w „Kronice Cywilnej” GSW w 1873 r. opisano sprawę o ubezwłasnowolnienie Józefa Zakrzewskiego. Przebieg postępowania o ubezwłasnowolnienie, był następujący: Na skutek żądania w tem
poda-niu objętego, Trybunał Cywilny tutejszy wyrokiem d. 6 Listopada 1872 r. wydanym, upoważnił Sąd pokoju wydziału I w Warszawie do zwołania rady familijnej celem objawienia zdania, czy Józef Zakrzewski ma być ubezwłas-nowolnionym. Zdanie to rada familijna udzieliła w d. 11 Listopada 1872 r., w dniu zaś 14 Grudnia 1872 r. wprowadzonem zostało przez Sędziego Dele-gowanego wobec Prokuratora Królewskiego badanie Stanu umysłu Józefa Zakrzewskiego, przez Trybunał Cywilny w Warszawie w d. 10 Grudnia 1872 r. nakazane, poczem tenże Trybunał wyrokiem z d. 9. Stycznia 1773 r. bez-własnowolność Józefa Zakrzewskiego wyrzekł i tymczasowo zarządcę dla
niego, w osobie Ludwika Śliwowskiego zamianował 581.
580 A. J. Cohn, O pozbawieniu i ograniczeniu własnej woli podług Kodeksu cywilnego
francuskiego i polskiego, GSW, nr 32, Warszawa 1876, s. 247-253.
581 Sprawa o uznanie Józefa Zakrzewskiego za pozbawionego własnej woli, Kronika