Definicja i cele systemu zabezpieczenia emerytalnego

System emerytalny zaspokaja jednocześnie potrzeby ekonomiczne i psychologiczne.

W pierwszym z wymiarów chodzi o realny dochód otrzymywany w postaci świadczeń emerytalnych, natomiast w drugim – o potrzebę bezpieczeństwa zaspokajaną z wyprze-dzeniem poprzez świadomość posiadania uprawnień emerytalnych⁸². Potrzeba bezpieczeń-stwa socjalnego istnieje przed wystąpieniem zdarzenia losowego i jego skutków, wyma-gając wstępnego rozstrzygnięcia co do możliwości, celowości i kosztu jej zaspokojenia.

System zabezpieczenia społecznego, w tym emerytalnego, skupia się na gwarancyjnej fazie zabezpieczenia społecznego, czyli formach ochrony „na wypadek zdarzeń” (realiza-cji ryzyk społecznych)⁸³.

80 Ustawa o narodowym ubezpieczeniu społecznym (National Insurance Act) wprowadzała jed-nolite minimalne emerytury na podstawie jednolitych składek ubezpieczeniowych. S. Golinowska, Ewolucja…,, op.cit., s. 19.

81 Ibidem.

82 Na temat potrzeb ekonomicznych i psychologicznych zaspokajanych przez politykę społeczną zob. szerzej: W. Szubert, Przedmiot…, op.cit., s. 38-41.

83 J. Jończyk, op.cit., s. 11.

1. Ryzyko starości w systemie zabezpieczenia społecznego 33

Zgodnie z defi nicją sformułowaną przez T. Szumlicza, system zabezpieczenia emery-talnego to istniejące rozwiązania instytucjonalne zmierzające – na ogół poprzez ustanowienie zasad gromadzenia oszczędności emerytalnych oraz dokonywania wypłat świadczeń emerytal-nych – do zapewnienia uczestnikom systemu niezarobkowych odpowiednich środków utrzy-mania na okres starości⁸⁴. M. Żukowski defi niuje zaś zabezpieczenie emerytalne jako ogół zinstytucjonalizowanych źródeł zabezpieczenia dochodów na okres starości; który może się składać z systemów publicznych, zakładowych i indywidualnych. Podkreśla on pieniężny charakter zabezpieczenia emerytalnego, w odróżnieniu od zabezpieczenia (materialnego) na starość, które obejmuje również dochody rzeczowe i usługi socjalne⁸⁵.

Zdaniem J. Handschke, K. Łyskawy i J. Ratajczak, celem zabezpieczenia na starość jest przywrócenie zdolności do zaspokajania potrzeb w związku z „byciem starym”⁸⁶. Sto-sowane dla osiągnięcia wymienionego celu metody mogą różnić się charakterem świad-czeń, odmiennymi sposobami ich instytucjonalnej organizacji a świadczenia te mogą być dostarczane przez różne podmioty (rys. 2).

Rysunek 2. Zabezpieczenie na starość

Zabezpieczenie na starość (np. pomoc socjalna, dochody

z pracy, transfery pieniężne wewnątrz rodziny) Źródło: J. Handschke, K. Łyskawa, J. Ratajczak, Ryzyko emerytalne w systemie zabezpieczenia na starość, w: Społeczne aspekty ubezpieczenia, red. T. Szumlicz, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 147.

84 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op.cit., s. 243.

85 M. Żukowski, Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej i w Pol-sce. Między państwem a rynkiem, „Zeszyty Naukowe” AE, z. 151, AE w Poznaniu, Poznań 1997, s. 17.

Podobną definicję sformułował D. Stańko, określając zabezpieczenie emerytalne jako wyodrębniony podsystem zabezpieczenia społecznego, którego głównym przedmiotem działania jest zabezpieczenie mate-rialne bytu jednostek w okresie starości. D. Stańko, Efektywność..., op.cit., s. 37.

86 J. Handschke, K. Łyskawa, J. Ratajczak, op.cit., s. 146.

34 Rozdział I. Ubezpieczenie w zabezpieczeniu emerytalnym

Podstawowy cel systemu emerytalnego, jakim jest dostarczenie odpowiednich środ-ków utrzymania w okresie starości, jest realizowany poprzez⁸⁷:

• wyrównanie (wygładzenie) konsumpcji w cyklu życia poprzez ograniczenie konsumpcji w latach najwyższych zarobków na rzecz lat po przejściu na emeryturę⁸⁸,

• zapewnienie ochrony przed ryzykiem długowieczności⁸⁹,

• zapewnienie bezpieczeństwa finansowego w  sytuacji nieposiadania wystarczających środków w okresie starości (redystrybucja w kierunku najuboższych).

System emerytalny jest zatem programem przymusowego oszczędzania, ubezpiecze-nia społecznego i formą świadczeń transferowych. Ze względu na ową wielofunkcyjność kierowane są pod jego adresem zarzuty nieprzejrzystości, przyczyniania się do kryzysu budżetu państwa, zniechęcania do oszczędzania (i w konsekwencji hamowania wzrostu gospodarczego), niskiej stopy zwrotu i niesprawiedliwego⁹⁰ traktowania różnych osób.

Konieczność zapewnienia niezarobkowych środków utrzymania na okres staro-ści wynika z cyklów życia. Dochód z pracy jest stosunkowo niski (lub równa się zeru) w początkowej fazie życia i po przejściu na emeryturę, a jest wysoki w okresie pełnej aktywności zawodowej. Prawidłowość tę najlepiej przedstawili A. Ando i F. Modigliani w teorii konsumpcji w cyklu życia (rys. 3)⁹¹. Wprowadzenie przez państwo obowiązku opłacania składek emerytalnych w okresie aktywności zawodowej i przyznanie w zamian prawa do otrzymywania świadczeń w  okresie starości jest, z  indywidualnego punktu widzenia, narzędziem alokacji dochodu w cyklu życia⁹².

87 N. Barr, The Pension Puzzle. Prerequisites and Policy Choices in Pension Design, International Monetary Fund, 2002, s. 3. A.M. Schwarz, Pension System Reforms, w: Analyzing the Distributional Impact of Reforms. Volume Two: A Practitioners’ Guide to Pension, Health, Labour Markets, Public Sector Downsizing, Taxation, Decentralization and Macroeconomic Modeling, red. A. Coudouel, S. Paternostro, World Bank, Washington 2006, s. 2.

88 Stosowany w  systemach emerytalnych mechanizm wygładzający konsumpcję w  cyklu życia zwany jest także „samoredystrybucją”, gdyż transfery pieniężne dokonywane są w cyklu życia i dotyczą tej samej jednostki. Zob. szerzej: N. Barr, The Welfare State as Piggy Bank, Oxford University Press, Oxford New York, 2001.

89 J.E. Stiglitz wśród podstawowych celów systemu emerytalnego wymienia stworzenie wspólnoto-wego, indeksowanego programu annuitetowspólnoto-wego, w ramach którego wszyscy płacą składki według jednej stopy, a wartość świadczeń jest zabezpieczona przed inflacją. J.E. Stiglitz, op.cit., s. 436–437.

90 Warto zwrócić uwagę, że niesprawiedliwość jest w tym przypadku rozumiana jako wypłacanie relatywnie wyższych lub niższych świadczeń dla różnych grup społeczeństwa, porównywanych w opar-ciu o przepływy emerytalne netto.

91 Zob. K. Black, H. Skipper, Life and health insurance, Prentice Hall, Upper Saddle River 2000, s. 19.

92 M. Góra, Kilka uwag…, op.cit., s. 30. W aspekcie wygładzania konsumpcji w cyklu życia, eme-rytury są postrzegane jako odroczone zarobki wymuszone przez obowiązek opłacania składki finansują-cej świadczenia emerytalne. B. Milanovic, Four Critiques of the Redistribution Hypothesis. An Assesment,

“Policy Research Working Paper” No. 5145, The World Bank, December 2009, s. 4.

1. Ryzyko starości w systemie zabezpieczenia społecznego 35

Rysunek 3. Konsumpcja i oszczędności w cyklu życia

Wartość Dochód Konsumpcja

Oszczędności Czas

Konsumpcja oszczędności

Kredyt

Źródło: K. Black, H. Skipper, Life and health insurance, Prentice Hall, Upper Saddle River 2000, Figure 1–5 The life Cycle of Consumption and Saving, s. 20.

Przed powstaniem systemów emerytalnych zabezpieczenie dochodów na starość było domeną rodziny i indywidualnej przezorności samych obywateli. Jednak nie każda osoba jest w stanie zgromadzić środki na okres starości, często z powodów od niej niezależnych.

Aby jednostka w czasie aktywności zawodowej zgromadziła dobrowolnie środki wystar-czające na utrzymanie standardu życia w okresie starości, muszą być spełnione następu-jące warunki:

– musi posiadać dochody przewyższające bieżącą konsumpcję, które może odłożyć na okres starości,

– odłożone na starość środki muszą być wystarczająco wysokie,

– jednostka musi charakteryzować się przezornością i długowzrocznością.

Pierwszy i drugi warunek związany jest z koniecznością uzyskiwania odpowiednio wysokich dochodów w okresie aktywności zawodowej. Natomiast ostatni jest połączonym efektem świadomości finansowej oraz brakiem hazardu moralnego jednostki.

Ze względu na fakt, iż część obywateli nie oszczędzałaby dobrowolnie na okres starości (przesłanki obiektywne – zbyć niskie dochody – lub subiektywne – krótkowzroczność, ang. myopia), konieczność funkcjonowania obowiązkowych systemów zabezpieczenia emerytalnego nie jest obecnie kwestionowana.

System emerytalny zabezpiecza uczestników przed wyczerpaniem lub brakiem środ-ków utrzymania w okresie starości także przez oferowanie zabezpieczenia przed ryzykiem długowieczności. Zagrożenie to związane jest z możliwością „zbyt długiego” życia na emeryturze będącego konsekwencją nieprzewidywalności faktycznej długości życia danej osoby oraz ewentualnej krótkowzroczności ubezpieczonych. Ryzyko długowieczności jest

36 Rozdział I. Ubezpieczenie w zabezpieczeniu emerytalnym

ograniczane przez oferowanie świadczeń dożywotnich⁹³, przynajmniej w tej części systemu emerytalnego, która zapewnia emeryturę bazową.

Walka z ubóstwem wśród osób starych jest w końcu związana z  dokonywaniem tran sferów w  kierunku osób z  najniższych grup dochodowych, przy czym zakres i rodzaj transferu zależą od zakresu praw emerytalnych wypracowanych w funkcjonu-jącym systemie. Transfery te mogą być finansowane z podatków lub składek innych uczestników. W systemach ubezpieczeniowych element redystrybucyjny jest często wprowadzany w formie rozluźnienia relacji pomiędzy wpłaconymi składkami a otrzy-mywanym świadczeniem, umożliwiającego oferowanie relatywnie wyższej stopy zastą-pienia osobom uboższym.