Formuły obliczania świadczeń emerytalnych

Wysokość emerytur może być ustalana w oparciu o formułę zdefiniowanego świad-czenia lub formułę zdefiniowanej składki, przy czym rozwiązanie zastosowane w kon-kretnym państwie musi odpowiadać specyfice systemu oraz zastanym warunkom gospo-darczym i społecznym.

System o  zdefiniowanym świadczeniu charakteryzuje się odrębnymi warunkami wyznaczania świadczeń i składek emerytalnych, które z finansowego punktu widzenia nie zawsze automatycznie się kompensują (zrównują). W konsekwencji musi zawsze istnieć instytucja gwaranta, który pokrywa ewentualne deficyty i absorbuje nadwyżki powstałe w tym planie. Podmiot ten bierze na siebie również ewentualne ryzyko inwestycyjne i ryzyko demograficzne. Natomiast system o zdefiniowanej składce wiąże świadczenia i składki w taki sposób, aby zachowana była równowaga finansowa pomiędzy wymie-nionymi elementami¹⁷⁹. Ryzyko inwestycyjne i część ryzyka demograficznego są w tym przypadku ponoszone przez każdego z uczestników systemu.

Zgodnie z definicją M. Żukowskiego, w systemie ze zdefiniowanym świadczeniem (ang. Defined Benefit System, DB) wysokość emerytury jest określona z  góry – albo w postaci kwoty, albo w relacji do wcześniejszych lub przeciętnych zarobków i okresu ubezpieczenia (składka jest funkcją wysokości emerytury)¹⁸⁰. Formuła ta wymusza dosto-sowanie wysokości składek do spodziewanych wypłat (w systemach repartycyjnych) lub osiągania odpowiednich, w  stosunku do spodziewanych wypłat świadczeń, wyników inwestycyjnych (w systemach kapitałowych)¹⁸¹.

178 E. Whitehouse, Pensions During the Crisis: Impact on Retirement Income Systems and Policy Responses, „The Geneva Papers” Vol. 34, No. 4, October 2009, s. 537.

179 S. Valdes-Prieto, Risks in Pensions and Annuities: Efficient Designs, The World Bank, luty 1998, s. 6–7.

180 M. Żukowski, Reformy…, op.cit., s. 7.

181 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op.cit., s.  247. Odpowiednie wyniki inwestycyjne zapewniają równowagę finansową systemu. W przypadku kryzysu finansowego występuje konieczność wnoszenia dopłat przez podmiot organizujący system, którym może być państwo – wówczas dopłata dokonywana jest z budżetu (podatków) albo poprzez podniesienie składek emerytalnych – lub praco-dawcę (gdy system jest pracowniczy) – wówczas dopłata finansowana jest ze środków pracodawcy. Przy udanej polityce inwestycyjnej organizator może natomiast odnieść dodatkowe korzyści, gdy rozwiązania

1. Charakterystyki systemów zabezpieczenia emerytalnego 61

Jedną z wersji systemu o zdefiniowanym świadczeniu jest system wzorujący się na roz-wiązaniu wprowadzonym w Anglii przez W. Beveridge’a¹⁸², w którym wszyscy uprawnieni są do świadczenia obliczonego na podstawie tej samej formuły uwzględniającej jedynie okres zamieszkania na terenie danego kraju. Systemy o zdefiniowanym świadczeniu mogą występować jako rozwiązania o jednakowej wysokości świadczeń dla wszystkich ubezpie-czonych (ang. flat-rate benefits) lub mogą uzależniać wysokość emerytur od wysokości osiąganych wcześniej wynagrodzeń (ang. earnings-related benefits).

Systemy DB uwzględniają zwykle w kalkulacji świadczenia jedynie najlepsze¹⁸³ lub ostatnie lata aktywności zawodowej. Taki mechanizm może wywoływać niepożądane efekty, dyskryminując osoby z długim i relatywnie „płaskim”¹⁸⁴ przebiegiem kariery¹⁸⁵. Systemy te często zawierają także mechanizmy zapewniające redystrybucję dochodów od osób lepiej do gorzej sytuowanych. Formuła emerytalna może zawierać stały dla wszyst-kich składnik socjalny, część zależną od liczby lat składkowych i długości okresu nieskład-kowego¹⁸⁶, powodując spłaszczenie wysokości wypłacanych świadczeń emerytalnych¹⁸⁷. Formuła emerytalna stosowana w systemach o zdefiniowanym świadczeniu nie spełnia zwykle w długim okresie zasady równowagi aktuarialnej, gdyż nie dostosowuje automa-tycznie poziomu wpływów i wydatków do zmian demograficznych. Istnieje więc ryzyko, że systemy DB nie zrealizują w przyszłości swoich obietnic i nie będą w stanie wypłacić świadczeń w określonej wcześniej wysokości.

Problem braku aktuarialnej stabilności systemu o zdefiniowanym świadczeniu może być rozwiązany poprzez¹⁸⁸:

przewidują podział nadwyżki aktywów finansowych nad zobowiązaniami emerytalnym. Zob. szerzej N. Barr, The Pension…, op.cit., s. 2.

182 Elementy systemu Beveridge’a wprowadzono w Wielkiej Brytanii, Szwecji i Danii. System ten uważany jest za krańcowy przykład systemu o zdefiniowanym świadczeniu. Często można się spotkać z poglądem, że składka na ubezpieczenie społeczne jest w tym przypadku raczej podatkiem celowym.

183 Za najlepsze lata uznaje się okres, w którym płaca ubezpieczonego charakteryzowała się najko-rzystniejszą relacją w stosunku do płacy przeciętnej.

184 Przez sformułowanie „płaski” przebieg kariery autorka rozumie stabilną relację zarobków ubez-pieczonego do płacy przeciętnej w całym okresie kariery zawodowej.

185 M. Góra, E. Palmer, A New Paradigm in Pension Economics, World Bank 2001, s. 3–4. Z sytuacją taką mamy do czynienia, gdy warunkiem uzyskania świadczenia w pełnej wysokości jest np. 20-letni okres składkowy, a jego wysokość ustalana jest w oparciu o wynagrodzenie z najlepszych 10 lat.

186 W  Polsce za okres nieskładkowy uważany jest m.in. okres studiów, pobierania świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych czy służby wojskowej; nie może on jednak przekroczyć 1/3 okresu składkowego.

187 „Spłaszczanie” świadczeń emerytalnych poprzez formułę DB występuje także w  Holandii, Wielkiej Brytanii i Belgii. W. Rutkowski, Bazowy system emerytur powszechnych w Holandii, w: Bazowe systemy emerytalno-rentowe w świecie, tom II, red. S. Golinowska, IPiSS, „Studia i materiały”, Zeszyt 16 (389), Warszawa 1993, s. 63.

188 Zob. M. Góra, Inwestowanie..., op.cit., s. 5.

62 Rozdział II. Cechy systemów i typologia reform emerytalnych

• podniesienie składek,

• podwyższenie podatków i subsydiowanie systemu,

• podwyższenie wieku emerytalnego lub

• obniżenie poziomu świadczeń do poziomu równowagi systemu.

Trzy pierwsze możliwości obciążają aktualnie pracujących, generują bezrobocie i  spowalniają wzrost gospodarczy. Czwarta ze względów społecznych jest trudna do wprowadzenia¹⁸⁹.

W systemie ze zdefiniowaną składką (ang. Defined Contribution System, DC) wysokość emerytury zależy od wielkości funduszu emerytalnego zgromadzonego przez indywidualną osobę w momencie przejścia na emeryturę (emerytura jest funkcją składki)¹⁹⁰. W zależ-ności od metody finansowania, wysokość świadczenia może być wynikiem uprawnień zgromadzonych w systemie repartycyjnym i/lub kapitałów emerytalnych zgromadzonych w systemie kapitałowym¹⁹¹. System repartycyjny o zdefiniowanej składce nazywany jest systemem o niefinansowej zdefiniowanej składce¹⁹² (ang. notional defined contribution, non-financial defined contribution, NDC).

Składki wpłacane do systemu DC są inwestowane na rynku finansowym (system kapitałowy) lub indeksowane, w zależności od przyjętej formuły, wskaźnikiem wzro-stu cen towarów i usług konsumpcyjnych, wzrowzro-stu płac lub wskaźnikiem stanowiącym połączenie wymienionych indeksów (system repartycyjny). Systemy DC charakteryzuje zasada proporcjonalności i ekwiwalentności. Na wysokość świadczenia wpływa wyso-kość opłaconych składek, stopa zwrotu lub waloryzacji uprawnień oraz wiek przejścia na emeryturę. Odstępstwa od zasady ekwiwalentności odnoszą się przede wszystkim do nieuwzględniania w formule emerytalnej płci i stanu zdrowia ubezpieczonych, co

189 W systemach DB występuje często sytuacja odwrotna – rozwiązania te są podatne na uznaniowe zmiany (podwyższanie świadczeń i przyznawanie przywilejów emerytalnych) dokonywane przez poli-tyków pragnących zwiększyć swoje szanse na elekcję. Ryzyko polityczne wzmaga ekspozycję ubezpie-czonych na ryzyko starości, jeśli obietnice nie mają realnych szans spełnienia lub nakładają nadmierne obciążenia na inne podmioty lub młodsze pokolenia.

190 Por. M. Żukowski, Reformy…, op.cit., s. 7.

191 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op.cit., s. 247. Niektórzy eksperci utożsamiają systemy o zdefiniowanej składce z kapitałowymi systemami opartymi na indywidualnych rachunkach uczest-ników, zapominając, że funkcjonują również niefinansowe odmiany systemów DC. Por. N. Barr, The Pension…, op.cit., s. 1.

192 Systemy o niefinansowej zdefiniowanej składce powstały w połowie lat 90. XX w. Zob. sze-rzej: M. Góra, Inwestowanie..., op.cit., s. 6. Mamy w nich do czynienia z indywidualnymi kontami uczestników systemu, na których zapisywane są uprawnienia, a nie realne kapitały emerytalne. Biorąc pod uwagę konstrukcję stopy zwrotu, NDC można porównać do funduszu emerytalnego z portfelem zbudowanym wyłącznie z obligacji rządowych o oprocentowaniu równym stopie wzrostu bazy skład-kowej. Opisaną formę przyjęły m.in. pierwsze filary systemów w Szwecji, Włoszech, Polsce i na Litwie.

L. Fox, E. Palmer, New approaches to multi-pillar pension systems: What in the world is going on?, World Bank 1999, s. 26. Zob. też M. Żukowski, Reformy…, op.cit., s. 64–66.

1. Charakterystyki systemów zabezpieczenia emerytalnego 63

spowodowane jest powszechnym i solidarnościowym charakterem systemu emerytalnego.

Do podstawowych zalet systemu emerytalnego o zdefiniowanej składce należy jego aktu-arialne zbilansowanie. System DC nie może doprowadzić do niezrealizowania swoich obietnic ze względu na fakt, iż nie obiecuje nic ponad to, co zdoła osiągnąć¹⁹³. Formuła zdefiniowanej składki zachęca ponadto uczestników do dłuższej aktywności zawodowej i odkładania decyzji o przejściu na emeryturę, w myśl zasady – im później przejdziesz na emeryturę, tym wyższe otrzymasz świadczenie¹⁹⁴. W kapitałowych systemach DC ubezpieczeni są jednak narażeni na wystąpienie sytuacji, w której moment przejścia na emeryturę pokryje się z dekoniunkturą na rynkach finansowych, w rezultacie czego wysokość świadczenia ukształtuje się na zdecydowanie niższym poziomie w porównaniu z emeryturą obliczoną na podstawie wartości środków przed okresem bessy¹⁹⁵.