Przesłanki wyboru metody ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem starości

Zarządzanie każdym ryzykiem traktowane jest jako proces sprowadzający się do iden-tyfikacji ryzyka, jego oceny (jakościowej i ilościowej), selekcji, wyboru metody zarządzania, wdrożenia wybranej metody i oceny jej efektywności¹⁰⁷. Ostatecznym celem

wymienio-pracodawcę, 3) podatkowy charakter składek opłacanych przez zakład pracy, 4) finansowanie świad-czeń z budżetu, 5) traktowanie systemu ubezpieświad-czeń jako narzędzia kształtowania dochodów ubezpie-czonych, 6) spłaszczenie świadczeń, 7) wyższe świadczenia dla ciężko pracujących grup (grup uprzy-wilejowanych), 8) ograniczenie pobierania rent z kilku tytułów, 9) wprowadzenie grup inwalidztwa, 10) scentralizowana administracja, 11) społeczna służba zdrowia. Niektóre z wymienionych cech mode-lowego socjalistycznego systemu ubezpieczeń społecznych funkcjonują nadal w systemach emerytalnych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, pomimo radykalnych reform w tym zakresie. W Polsce np.

nadal nie odebrano niektórym grupom zawodowym przywilejów emerytalnych przyznanych w okre-sie powojennym (górnicy, odrębne systemy zabezpieczenia emerytalnego dla sędziów, prokuratorów, służb mundurowych i rolników).

Jako jedną z innych metod wymienia się np. technikę oszczędnościową. Zob. szerzej W. Muszalski, op.cit., s. 21–25.

107 E. Kowalewski, Ryzyko…, op.cit., s. 44. W innej pozycji E. Kowalewski podaje bardziej szczegó-łową listę czynności zaliczanych do procesu zarządzania ryzykiem: identyfikację, ocenę (kwantyfikację), selekcję, wybór metody kontroli, wycenę (taryfikację), wdrożenie metody, monitoring, ocenę efektyw-ności, wyciągnięcie wniosków co do przyszłej metody. Zob. E. Kowalewski, Prawo…, op.cit., s. 49.

2. Zarządzanie ryzykiem starości w systemie zabezpieczenia emerytalnego 41

nego procesu jest lepsze zrozumienie cech danego ryzyka oraz znalezienie najmniej kosz-townych metod jego finansowania. Wśród metod zarządzania ryzykiem (ang. methods of risk handling) wyróżnia się: unikanie ryzyka, zatrzymanie ryzyka, kontrolę ryzyka, jego transfer (transfer obiektu lub finansowych skutków ryzyka), repartycję strat. Ubezpieczenie jest uznawane za odrębną metodę zarządzania ryzykiem lub za połączenie metod trans-feru ryzyka, jego dystrybucji (rozłożenia finansowych skutków jego realizacji na grupę) i kontroli¹⁰⁸. Zarządzanie ryzykiem obejmuje czynności antycypujące jego zaistnienie, przy czym konieczna jest świadomość występowania ryzyka, aby proces postępowania z ryzykiem nazwać zarządzaniem¹⁰⁹. Można zatem stwierdzić, że metody zabezpieczenia emerytalnego opierają się na trzech sposobach zarządzania ryzykiem starości:

• transferze ryzyka poprzez przeniesienie ciężaru utrzymania osób starych na inne pod-mioty (metoda opiekuńcza),

• repartycji strat poprzez rozłożenie ciężaru strat na większą liczbę osób (metoda zaopatrzeniowa),

• ubezpieczeniu polegającym na tworzeniu funduszu ubezpieczeniowego ze składek wno-szonych przez członków wspólnoty ryzyka wydatkowanego następnie na świadczenia emerytalne (metoda ubezpieczeniowa).

Definicja ubezpieczenia odnosi się do ujmowania go jako metody zarządzania ryzy-kiem, urządzenia ekonomicznego (aspekt ekonomiczny), instytucji finansowej (aspekt organizacyjno-finansowy) czy stosunku prawnego pomiędzy ubezpieczającym a ubezpie-czycielem (aspekt prawny). J. Handschke twierdzi, że ubezpieczenie jest urządzeniem gospo-darczym, którego nadrzędnym zadaniem jest łagodzenie (lub w pełni likwidowanie) negatyw-nych skutków zdarzeń losowych poprzez rozłożenie ciężaru tego łagodzenia na wiele jednostek, którym dane zdarzenia zagrażają¹¹⁰. Natomiast zdaniem J. Łazowskiego, ubezpieczenie jest urządzeniem gospodarczym zapewniającym pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u poszczególnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zda-rzenia losowe, w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia losowe zagrażają¹¹¹. Ubezpieczenie jako metoda zarządzania ryzykiem może być przedstawione za pomocą schematu ideowego autorstwa T. Szumlicza (rys. 4).

108 Ubezpieczenie jest także wymieniane jako jedna z metod manipulowania ryzykiem, oprócz jego unikania, zatrzymania, kontroli, transferu, dzielenia obiektów ryzyka, dzielenia ciężaru ryzyka i repar-tycyji strat. Zob. E. Kowalewski, Ryzyko…, op.cit., s. 46–50 oraz Prawo …., op.cit., s. 50.

109 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op.cit., s. 81, C.A. Williams, M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s. 47.

110 J. Handschke, Funkcje i zasady ubezpieczeń gospodarczych, w: Ubezpieczenia gospodarcze, red.

T. Sangowski, Poltext, Warszawa 1998, s. 55.

111 J. Łazowski, Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Powszechny Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 1948, s. 10.

42 Rozdział I. Ubezpieczenie w zabezpieczeniu emerytalnym

Rysunek 4. Schemat ideowy metody ubezpieczenia

Zakład

Źródło: T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–

Warszawa 2005, s. 96.

Schemat ideowy metody ubezpieczenia obejmuje pięć głównych elementów: ryzyko, składkę, zdarzenie losowe, stratę oraz świadczenie. Na różnych etapach procesu zarządzania ryzykiem podejmowane są różne działania, zarówno przez podmiot poszukujący ochrony ubezpieczeniowej (ubezpieczającego), jak również przez podmiot oferujący ochronę ubez-pieczeniową (zakład ubezpieczeń)¹¹².

Ryzyko nieposiadania odpowiednich środków na utrzymanie w okresie starości jest zagrożeniem, którego wystąpienia można uniknąć dzięki przezorności indywidualnej lub zbiorowej, w tym narzucanej przez państwo. Teoria ubezpieczeń wyróżnia trzy metody postępowania wobec ryzyka, związane z etapami jego zarządzania:

1) prewencję – obejmującą działania poprzedzające zdarzenia losowe,

2) represję – działania podejmowane w momencie uzewnętrznienia zdarzeń powodują-cych stratę w zasobach,

3) kompensację – działania wyrównujące i kompensujące poniesione straty¹¹³.

Podobne narzędzia zarządzania ryzykiem starości przedstawił M. Kawiński¹¹⁴, nazy-wając je: zapobieganiem, minimalizowaniem skutków i finansowaniem strat (tabela 4).

112 Pełny opis schematu ideowego metody ubezpieczenia: T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op.cit., s. 89–114.

113 K. Secomski, Ekonomika ubezpieczeń, Warszawa 1947, s. 6–7 za J. Piotrowski, op.cit., s. 304.

114 M. Kawiński, Ubezpieczenia publiczne i prywatne a skuteczność i efektywność w polityce społecznej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, kwiecień 2007 (praca doktorska), s. 266.

2. Zarządzanie ryzykiem starości w systemie zabezpieczenia emerytalnego 43

Tabela 4. Narzędzia stosowane przez państwo i gospodarstwo domowe w zarządzaniu ryzykiem starości

Podmiot Zapobieganie Minimalizowanie skutków Finansowanie strat Państwo – podwyższanie wieku

emerytalnego – programy finansujące

przekwalifikowanie – programy ułatwiające

znalezienie pracy osobom w podeszłym wieku

– bazowy i dodatkowy system emerytalny – preferencje podatkowe

dla indywidualnej przezorności

Gospodarstwo domowe

– planowanie aktywności zawodowej

w kontekście jej wydłużania

– profilaktyka zdrowotna podtrzymująca zdolność do pracy

– elastyczność dotycząca czasu, miejsca

– transfery w ramach rodziny lub

społeczności lokalnej

Źródło: M. Kawiński, Ubezpieczenia publiczne i prywatne a skuteczność i efektywność w polityce społecznej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, kwiecień 2007 (praca doktorska), s. 266, schemat 1. Narzędzia/metody używane przez państwo i gospodarstwo domowe w poszczególnych elementach programów zarządzania ryzykiem starości w kontekście utraty przychodów z pracy.

Ryzyko starości ulega znacznym zmianom w  obliczu obecnych procesów demo-graficznych obejmujących m.in. wydłużenie przeciętnego trwania życia. Zdefiniowanie starości w systemie emerytalnym przez wiek metrykalny, po którego ukończeniu czło-wiek kończy aktywność zawodową i uzyskuje prawo do świadczeń, powoduje, że okresu starości dożywa zdecydowana większość obywateli¹¹⁵. Starzenie się ludności nakłada na społeczeństwa ogromny ciężar związany z finansowaniem świadczeń emerytalnych, które pogłębiają obecne tendencje na rynku pracy (późniejsze wchodzenie na rynek i wcześniej-sze z niego wychodzenie), co dodatkowo zmniejsza wpływy publiczne¹¹⁶ oraz zwiększa

115 W Polsce wieku emerytalnego dożywa obecnie 91% kobiet i 70% mężczyzn, zgodnie z Tabli-cami trwania życia GUS z 2008 r. Przy tworzeniu pierwszego powszechnego systemu zabezpieczenia emerytalnego wiek uprawniający do świadczeń ustalony był na znacznie wyższym poziomie (70 lat) i dożywała go jedynie garstka ubezpieczonych.

116 Składki emerytalne zasilają fundusz, który jest zwykle publicznym funduszem celowym, a zatem częścią finansów publicznych. W Polsce Fundusz Ubezpieczeń Społecznych należy do największych funduszy celowych. S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 536.

44 Rozdział I. Ubezpieczenie w zabezpieczeniu emerytalnym

liczbę świadczeniobiorców¹¹⁷. W obliczu zmian charakteru ryzyka starości, coraz mniej-sze możliwości zastosowania znajduje metoda opiekuńcza. Opierając się na dobrowolnej dobroczynności, nie jest ona w stanie zapewnić odpowiedniego poziomu świadczeń dla osób w wieku emerytalnym, dochowując zasady powszechności i dostępności.

Charakter ryzyka starości i dwie fazy jego występowania (faza oszczędzania i kon-sumowania) powodują, że w systemach emerytalnych wykorzystuje się w najszerszym zakresie metodę  ubezpieczeniową oraz – w mniejszym zakresie – metodę zaopatrzeniową.

Metoda zaopatrzeniowa zakładająca finansowanie świadczeń z podatków występuje zwy-kle w obszarze zapewniania minimalnego dochodu emerytalnego. Natomiast metoda ubezpieczenia wykorzystywana jest w najszerszym zakresie do osiągnięcia celu wyrówna-nia konsumpcji w cyklu życia, choć część rozwiązań ubezpieczeniowych zakłada również redystrybucję w kierunku najuboższych¹¹⁸.

Wykorzystywaniu metody zaopatrzeniowej w  zabezpieczeniu emerytalnym towa-rzyszy często szereg warunków, które muszą spełniać osoby wnioskujące o świadczenia, niekoniecznie związanych z opłacaniem składek emerytalnych. W metodzie tej wypłata świadczeń jest zwykle uzależniona od zakończenia aktywności zawodowej¹¹⁹, wysokości dochodu w okresie emerytalnym czy odpowiednio długiego stażu w systemie bądź okresu zamieszkiwania na terenie danego kraju. Finansowanie z podatków ogólnych w połącze-niu z powszechnym charakterem ryzyka starości powoduje, że świadczenia zapewniają pokrycie jedynie najbardziej podstawowych potrzeb, chroniąc przed ubóstwem, lecz nie zapewniając adekwatnego poziomu dochodów w okresie emerytalnym.

Traktowanie systemu emerytalnego jako narzędzia alokacji dochodu w cyklu życia¹²⁰ (wygładzania konsumpcji) oraz antycypacyjny charakter polityki zabezpieczenia emery-talnego powodują, iż przeważająca część rozwiązań emerytalnych funkcjonuje w oparciu o metodę ubezpieczeniową, w której świadczenia finansowane są z funduszy ubezpieczenia społecznego, w szczególności funduszy emerytalnych. Model antycypacji społecznej jest modelem wiodącym, niewykluczającym jednak wykorzystania, jako elementów uzupeł-niających, założeń modeli interwencji czy też dystrybucji społecznej.

Wykorzystanie metody ubezpieczenia związane jest z dwoma ryzykami szczegółowymi występującymi w następujących po sobie fazach ryzyka starości. W pierwszej fazie, zwią-zanej z gromadzeniem praw emerytalnych, uczestnicy systemu wpłacają składki zależne

117 Zob. szerzej: M. Kawiński, B. Więckowska, Finansowy wymiar zadań systemu zabezpieczenia społecznego w dobie starzenia się społeczeństw, w: Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 412–414.

118 Redystrybucję zawierają rozwiązania nieprzewidujące pełnej ekwiwalentności świadczeń i skła-dek z punktu widzenia indywidualnej osoby.

119 J. Piotrowski, op.cit., s. 132.

120 Na taką główną rolę systemu emerytalnego wskazuje m.in. M. Góra. Zob. szerzej: M. Góra, System emerytalny, PWE, Warszawa 2003, s. 19.

2. Zarządzanie ryzykiem starości w systemie zabezpieczenia emerytalnego 45

od osiąganych zarobków, aby w fazie konsumpcji otrzymać świadczenia uzależnione od wysokości wcześniej uzyskiwanych wynagrodzeń, pomagające utrzymać standard życia po przejściu na emeryturę. W początkowej fazie ryzyka starości główną rolę odgrywa ryzyko dożycia wieku emerytalnego. Wykorzystanie metody ubezpieczenia na tym eta-pie przejawia się tym, że osoby niedożywające wieku emerytalnego finansują w części kapitały i uprawnienia osób dożywających emerytury¹²¹. Metoda ubezpieczenia odgrywa bardzo istotną rolę również w drugiej fazie występowania ryzyka starości, której koniec jest wyznaczany przez śmierć indywidualnej osoby. Wypłaty dokonywane do końca życia ubezpieczonych obarczone są ryzykiem długowieczności, od którego ubezpieczeni zostają uwolnieni dzięki wykorzystaniu mechanizmu renty dożywotniej¹²² i utworzeniu wspólnoty ryzyka osób pobierających świadczenia emerytalne. Wówczas świadczenia osób żyjących dłużej są finansowane ze środków wniesionych przez osoby żyjące krócej.

Spełnienie funkcji alokacji dochodu w cyklu życia wymaga, aby wysokość świadczeń emerytalnych była uzależniona od wysokości osiąganych wcześniej zarobków. W systemach ubezpieczeń emerytalnych dopuszcza się jednak odstępstwa od zasady ekwiwalentności składki i świadczenia poprzez wprowadzenie rozwiązań nieuwzględniających zbyt wielu charakterystyk ryzyka, głównie ze względu na solidarnościowy charakter zabezpieczenia emerytalnego. Systemy te posiadają zwykle cechy ekwiwalentności funduszowej¹²³, lecz niekoniecznie ekwiwalentności kompensacyjnej¹²⁴. Przypadki braku ekwiwalentności funduszowej są zwykle eliminowane przez dopłaty z funduszy budżetowych. J. Piotrow-ski¹²⁵ zauważył, że ubezpieczenie społeczne od dawna obejmowało dość swobodnie zakres urządzeń, których duża część nie miała charakteru ubezpieczeniowego. Dlatego też ciągle toczy się dyskusja, czy ubezpieczenie społeczne jest faktycznie ubezpieczeniem. W anty-cypacyjnym modelu polityki społecznej państwo powinno ponadto, poza spełnianiem

121 Metoda ubezpieczenia jest wykorzystywana w I fazie ryzyka starości, np. w starym polskim sys-temie emerytalnym oraz w części repartycyjnej nowego systemu. Kapitałowa część nowego polskiego systemu emerytalnego (tzw. II filar) wykorzystuje natomiast technikę oszczędnościową – w przypadku śmierci ubezpieczonego przed osiągnięciem wieku emerytalnego, środki zgromadzone przez niego w otwartym funduszu emerytalnym nie finansują świadczeń innych członków wspólnoty ryzyka, lecz są przekazywane osobom wskazanym przez zmarłego w oparciu o zasady dziedziczenia.

122 Można się również spotkać z  rozwiązaniami, w  których emerytura ma formę świadczenia o określonym okresie wypłaty, mają one jednak (poza krajami Ameryki Łacińskiej) marginalne znacze-nie. Social security pensions: development and reform, red. C. Gillion, J. Turner, C. Bailey, D. Latulippe, International Labour Office, Geneva 2000, s. 543.

123 Ekwiwalentność funduszowa oznacza zgromadzenie ze składek takiej wielkości funduszu, która umożliwia wypłatę członkom wspólnoty ryzyka należnych świadczeń, kompensujących w odpowiednim stopniu straty wynikłe z określonych zdarzeń losowych, T. Szumlicz, O modelach…, op.cit., s. 97.

124 Ekwiwalentność kompensacyjna występuje w sytuacji zachowania adekwatnej relacji między składką a świadczeniem (uzależnienia zakresu kompensaty straty od udziału finansowego w funduszu ubezpieczeniowym, wyrażającego stopień pokrycia ubezpieczeniowego), ibidem, s. 97.

125 J. Piotrowski, op.cit., s. 13–14.

46 Rozdział I. Ubezpieczenie w zabezpieczeniu emerytalnym

funkcji animatora przezorności zbiorowej, zajmować się organizacją i sprawować nadzór nad systemem zabezpieczenia emerytalnego, propagować rozwiązania ubezpieczeniowe oraz wpływać na kreowanie świadomości ubezpieczeniowej¹²⁶.

3. Definicja ubezpieczeniowego systemu