Motywy redystrybucji – tezy podstawowe

Jednym z podstawowych argumentów za interwencją państwa w gospodarce są różne rodzaje niedoskonałości rynku³¹⁴ prowadzące do ekonomicznej nieefektywności. Jed-nak osiągnięcie samej efektywności w sensie Pareto nie oznacza osiągnięcia pożądanego podziału dochodów. Nawet efektywne gospodarki wolnokonkurencyjne mogą prowadzić

312 Por. J. Jończyk, op.cit., s. 39; M. Rymsza, Ewolucja…, op.cit., s. 243.

313 W ramach funkcji kapitałowej systemu finansowego w gospodarce rynkowej następuje przepływ środków pieniężnych od jednostek mających wolne środki do jednostek potrzebujących do realizacji swych przedsięwzięć gospodarczych sięgnięcia do zewnętrznych źródeł pieniądza. W funkcji tej można wyróżnić aspekt gromadzenia i pobudzania odkładania oszczędności oraz aspekt ich alokacji. Wystę-pują wówczas transfery pieniężne, w wyniku których następuje zamiana oszczędności na inwestycje – w takich sytuacjach nie można wówczas mówić o redystrybucji dochodów pomiędzy jednostkami.

J. Handschke, op.cit., s. 102.

314 W literaturze wymienia się sześć podstawowych rodzajów niedoskonałości rynku (ang. market failures): niedoskonałość konkurencji, zawodność wynikającą z istnienia dóbr publicznych, zawodność wynikającą z efektów zewnętrznych, brak (niekompletność) pewnych rynków, niedoskonałość informacji oraz bezrobocie i inne zakłócenia makroekonomiczne. J.E. Stiglitz, op.cit., s. 91–102.

1. Wprowadzenie do redystrybucji dochodów 107

do nierównego lub nieoptymalnego podziału dochodów oraz ubóstwa wśród niektórych grup społeczeństwa. Stan taki odznaczałby się efektywnością przy braku równości (uzna-wanej za przejaw sprawiedliwości). Stąd jednym z najważniejszych celów działań państwa jest redystrybucja dochodów³¹⁵.

Pierwotne motywy wprowadzenia redystrybucji dochodów odnosiły się do pomocy osobom najgorzej sytuowanym i  przeciwdziałania ubóstwu. Motywy te wpływają na działania redystrybucyjne również obecnie, nie decydują jednak o większości z faktycznie dokonywanej redystrybucji dochodowej³¹⁶.

Literatura przedmiotu³¹⁷ wyróżnia kilka przyczyn występowania redystrybucji. Pierw-sze wyjaśnienie odwołuje się do stwierdzenia, iż ubodzy wykorzystują swoją siłę wyborczą do wymuszenia redystrybucji od osób bogatych. Wówczas politycy zdobywają poparcie poprzez dokonywanie redystrybucji od lepiej do gorzej sytuowanych (tzw. „przymus poprzez urnę wyborczą”). Druga z przyczyn odnosi się do egoizmu „bogatych” , którzy są w stanie dobrowolnie się opodatkować, gdyż poprawa sytuacji ludzi najbiedniejszych wpływa na wzrost ich dobrobytu (użyteczności) – „dobrowolny przymus”³¹⁸. Redystry-bucja postrzegana jest również jako odpowiedź na niepokoje społeczne, w tym walkę klas (marksiści).

Podobną opinię prezentuje F. Grądalski, twierdząc, że na państwie spoczywa obo-wiązek redystrybucji na rzecz tych grup społecznych, które nie są w stanie, nie z własnej woli, trwale lub okresowo zabezpieczyć sobie czy rodzinie minimum egzystencji. Jego zdaniem, konflikty społeczne (konflikty między pracą a kapitałem), które pojawiły się

315 Dokonanie redystrybucji nie oznacza w tym przypadku, że gospodarka stanie się nieefektywna w sensie Pareto. Wolnokonkurencyjny rynek powinien osiągnąć optimum efektywności przy nowej strukturze dochodów, jeśli brak jest zakłóceń uniemożliwiających takie dostosowanie.

316 Duża część transferów organizowanych przez państwa trafia obecnie do grup dobrze zorgani-zowanych i posiadających wpływy polityczne. Zob. szerzej: G. Tullock, op.cit., s. 2–4.

317 N. Barr, Ekonomika…, op.cit., s. 105–108; H. Dagdeviren, R. van der Hoeven, J. Weeks, Redi-stribution Does Matter. Growth and RediRedi-stribution for Poverty Reduction, World Institute for Development Economic Research, Discussion Paper No. 2002/5; G.M. Grossman. E. Helpman, Intergenerational redistribution with short-lived governments, National Bureau of Economic Research, Cambridge 1996.

Zobacz też D. Acemoglu, J.A. Robinson, op.cit.

318 Brunner, Ross i Washington wskazują, że skłonność do redystrybucji wzrasta w okresie koniunk-tury gospodarczej i niskiego bezrobocia. E.J. Brunner, S.L. Ross, E.L. Washington, Economics and Ide-ology: Casual Evidence of the Impact of Economic Conditions on Support for Redistribution and Other Ballot Proposals, NBER Working Paper No. 14091, Cambridge 2008. Wcześniejsze badania wskazywały na negatywny związek między stosunkiem danej osoby do redystrybucji a wysokością jej dochodu. Zob.

A. Alesina i E. LaFerrara, Preferences for Redistribution in the Land of Opportunities, „Journal of Public Economics”, nr 89, 2005; M. Ravallion i M. Lokshin, Who Wants to Redistribute? The Tunnel Effect in 1990s Russia, „Journal of Public Economics”, nr 76, 2000. Do zjawiska zwiększania użyteczności ludzi bogatych dzięki poprawie sytuacji osób najuboższych nawiązuje też J. Rawls w teorii sprawiedliwości.

J. Rawls, op.cit., s. 31–32.

108 Rozdział III. Znaczenie i formy redystrybucji w systemach emerytalnych

wraz z kapitalizmem w drugiej połowie XIX w., wywierały presję na uruchomienie pro-cesów redystrybucji dochodów. Od tego czasu redystrybucja dochodów za pomocą sys-temu podatkowo-transferowego i ochrona grup społecznie najsłabszych stała się nowym zadaniem państwa³¹⁹.

G. Tullock wyróżnił natomiast trzy główne motywy występowania publicznych trans-ferów pieniężnych:

• chęć otrzymania transferów pieniężnych,

• dobroczynność,

• motyw zazdrości,

podkreślając, iż wiele działań redystrybucyjnych jest ukierunkowanych na podniesienie dochodów i bogactwa grup dobrze zorganizowanych i posiadających wpływy polityczne.

Jego zdaniem, aspekt pomocy osobom najbiedniejszym jest często eksponowany na pierw-szym miejscu ze względu na moralny wymiar tych działań. Pozostała część redystrybucji dokonywana jest jednak w innych wymiarach i pomiędzy innym grupami. Doskonałym przykładem są transfery pieniężne w  kierunku farmerów w  Stanach Zjednoczonych, które są finansowane również z dochodów o wiele od nich uboższych osób z sektora pozarolniczego³²⁰.

Motywy redystrybucji sformułowane przez G. Tullocka można łatwo przyporządko-wać do wymienionych wcześniej przyczyn występowania redystrybucji. Chęć otrzymania transferów pieniężnych połączona z chęcią uzyskania władzy przez ludzi lepiej uposażo-nych kreuje przesłankę wykorzystywania przez ubogich przymusu poprzez urnę wybor-czą. Natomiast charytatywność nie jest w rezultacie niczym innym, jak chęcią niesienia pomocy potrzebującym w celu poprawienia własnej użyteczności³²¹, w tym w systemie kapitalistycznym, do którego odnosili się marksiści. Motyw zazdrości, występujący stosun-kowo najrzadziej, można natomiast odnieść częściowo do pierwszej i ostatniej z wymie-nionych przesłanek.

Ogólnie można przyjąć, iż redystrybucja jest uzasadniona, gdy jej efektem jest wzrost użyteczności zarówno osób biednych, jak i bogatych. Zdaniem N. Barra, redystrybucja dochodu lub konsumpcji od bogatych do biednych, zwana tzw. sprawiedliwością pio-nową³²², jest racjonalna, gdy wzrost użyteczności osoby bogatej w  rezultacie wzrostu

319 F. Grądalski, op.cit., s. 20–21.

320 G. Tullock, op.cit.; N. Barr, Ekonomika…, op.cit., s. 105–108; H. Dagdeviren, R. van der Hoeven, J. Weeks, op.cit.; G.M. Grossman, E. Helpman, op.cit.

321 Pragnienie niesienia pomocy ubogim (dobroczynność według G. Tullocka) leży u podstaw stworzonej przez H.M. Hochmana i J.O. Rodgersa teorii współzależności funkcji użyteczności (ang.

interdependence of utility functions) – H.M. Hochman, J.O. Rodgers, Pareto Optimal Redistribution,

“American Economic Review” nr 4 (59), s. 542–557.

322 Szerzej o sprawiedliwości pionowej zob. M. Rymsza, Ewolucja…, op.cit., s. 242–251.

1. Wprowadzenie do redystrybucji dochodów 109

dochodu osoby biednej będzie wyższy niż spadek użyteczności osoby bogatej wynikający ze zmniejszenia jej własnego dochodu³²³:

δU^R

Biorąc pod uwagę poglądy utylitarystów, zdaniem których dobrobyt społeczny jest sumą użyteczności wszystkich obywateli, i fakt występowania zjawiska malejącej krań-cowej użyteczności dochodów, można sformułować wniosek, iż uzasadniona jest każda redystrybucja od lepiej do gorzej sytuowanych, gdyż powoduje wzrost sumy użyteczno-ści. Z redystrybucją wiążą się jednak zwykle koszty, stąd transfery takie mogą spowodo-wać w dłuższym okresie obniżenie efektywności (zmniejszenie wytwarzanego produktu).

H. Hochman i J. Rodgers opisali zjawisko redystrybucji optymalnej w sensie Pareto, w przypadku której możliwe jest dokonanie przesunięcia dochodów skutkującego osta-tecznie poprawą sytuacji co najmniej jednej osoby bez jednoczesnego pogarszania sytu-acji innych. R.A. Musgrave określił natomiast redystrybucję dochodów mianem dobra publicznego, wskazując, iż każdy obywatel odnosi korzyści z bardziej równomiernego podziału dochodów.

Poza zmniejszaniem ubóstwa redystrybucja może pozytywnie wpływać na wzrost gospodarczy. H. Chenery i  M. Ahluwalia wykazali, iż bardziej równomierny podział dochodu dokonany poprzez redystrybucję sprzyja wzrostowi gospodarczemu³²⁴. Ich zda-niem, jeśli grupa najbiedniejszych otrzyma bezpłatną edukację wraz z dostępem do innych dóbr publicznych oraz kredytu i ziemi, w krótkim czasie inwestycja ta przyniesie wyższą produktywność i zarobki najbiedniejszych. W dłuższym okresie przekształcenie najuboż-szych w bardziej produktywnych członków społeczeństwa spowoduje wzrost dochodów wszystkich grup społecznych³²⁵.

323 N. Barr, Ekonomika…, op.cit., s. 106. Pogląd taki prezentuje także J.E. Stiglitz.

324 H. Chenery i M.S. Ahluwalia stworzyli model „podziału ze wzrostem” (ang. Distribution with Growth), który rozróżniał grupy społeczne ze względu na własność aktywów lub sposób dostępu do nich. Symulacje zastosowania redystrybucji wykazały, iż prowadzi ona do istotnej poprawy zarobków nie tylko najuboższych, lecz również innych grup dochodowych, jeśli wskutek jej zastosowania wzro-śnie ogólna produktywność. Zob. H. Dagdeviren, R. van der Hoeven, J. Weeks, op.cit.; C. Chou, G. Talamain, Redistribution and Growth: Pareto Improvements, The University of British Columbia, Vancouver 1996.

325 H. Dagdeviren, R. van der Hoeven, J. Weeks, op.cit., s. 3.

110 Rozdział III. Znaczenie i formy redystrybucji w systemach emerytalnych

Na pytanie, czy redystrybucja bogactwa może pozytywnie wpływać na wzrost gospodarczy, powodując poprawę sytuacji każdej jednostki, odpowiedzi szukali również G. Talmain i C. Chou. Doszli oni do wniosku, iż redystrybucja od lepiej do gorzej sytu-owanych jest optymalna w sensie Pareto, jeśli strata osób bogatych z tytułu zmniejszenia ich bogactwa jest rekompensowana przez wyższe dochody w przyszłości spowodowane podwyższoną stopą wzrostu gospodarczego³²⁶.

Zależność pomiędzy redystrybucją dochodów a wzrostem gospodarczym dostrzegł także Kuznets, wskazując, że historycznie uprzemysłowieniu towarzyszył początkowo wzrost nierówności dochodowych, które następnie ulegały znacznemu zmniejszeniu.

Pomimo to część ekonomistów głosi nadal pogląd, że im większe bogactwo społeczeń-stwa i zakumulowany kapitał, tym wyższa pauperyzacja społeczeńspołeczeń-stwa, a zatem występuje konflikt pomiędzy równością a wzrostem gospodarczym³²⁷.

Pomimo licznych argumentów za dokonywaniem redystrybucji dochodów, wśród ekonomistów nie brak jest także przeciwników, ich zdaniem nadmiernej, ingerencji państwa w sferze usług społecznych, którzy dysponują silnymi argumentami. W swojej krytycznej analizie patologii biurokratycznego państwa M. Friedman sprecyzował szereg poważnych zarzutów³²⁸:

• marnotrawstwo środków,

• nieosiąganie zamierzonych celów,

• ubezwłasnowolnienie obywateli „skazanych” na pomoc państwa (tracą oni zdolność kierowania własnym losem),

• demoralizację i korupcję rozdętego aparatu biurokratycznego.

Pomimo wagi przytoczonych powyżej zarzutów, przeciwnicy ingerencji państwa nie są w stanie przeciwstawić poważnego i efektywnego rozwiązania alternatywnego.

2. Redystrybucja emerytalna jako szczególny rodzaj