Złożoność BC sprawia, że nie istnieje jedna, kanoniczna ich definicja. Sama dwuczłonowa nazwa wskazuje na powiązanie z instytucją biblioteki, będącej przedmiotem uwagi bibliologii oraz ma związek z techniką cyfrową, właściwą informatyce, czyli nauce ścisłej, zajmującej się przetwarzaniem informacji. W literaturze przedmiotu BC są opisywane z wielu punktów widzenia, mianowicie jako specjalizowana instalacja informatyczna, usługa, zbiór źródeł informacji, zbiór narzędzi do gromadzenia i rozpowszechniania informacji lub jako organiza-cja o określonych funkorganiza-cjach. Szereg definicji stara się łączyć powyższe aspekty. Dodatkowym polem rozważań, szczególnie na przełomie XX i XXI wieku były kwestie rozróżnień znaczeń terminów „biblioteka cyfrowa”, „biblioteka elektroniczna”91, „biblioteka wirtualna”92 oraz
„biblioteka hybrydowa”93.
Dodatkową przyczyną zróżnicowania i wzbogacania koncepcji i definicji BC są nowe możli-wości, jakie przynosi postęp techniczny w informatyce. Pozwala on na realizację nowych funkcjonalności i doskonalenie istniejących. Ma też wpływ na otoczenie BC, co skutkuje
91M. Górny: Biblioteki elektroniczne – próba kategoryzacji. W: Świat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej: możliwości rozwoju, uwarunkowania i ograniczenia: materiały konferencyjne. Poznań, 19-20 marca 1998 r. Poznań: Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, 1998, s. 25-30.
92A. Radwański: Biblioteka wirtualna – problemy definicyjne. „Biuletyn EBIB” 1999, nr 8(8). [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://www.ebib.pl/biuletyn-ebib/8/a.php?radwanski
93G. Piotrowicz G.: Model hybrydowy współczesnej polskiej biblioteki akademickiej. W: Polskie biblioteki akademickie w Unii Europejskiej, Politechnika Łódzka, Łódź, 23-25 czerwca 2004 r. Łódź: Politechnika Łódzka, 2004, s. 219-229. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://bg.p.lodz.pl/images/PDF/
piotrowicz.pdf
zmianą kontekstu ich działania. W sposób podstawowy można zdefiniować BC – przez analo-gię do biblioteki tradycyjnej – jako system umożliwiający gromadzenie, opracowanie i udostępnianie dokumentów w postaci cyfrowej, z zabezpieczeniem ich trwałości. Postulat zabezpieczenia trwałości zbiorów to funkcjonalność BC, zapewniająca długoterminową archi-wizację cyfrowych zasobów. Była ona do niedawna najsłabszym elementem teorii i praktyki BC, istotnie hamującym ich rozwój. Do dziś jest kosztownym elementem ich realizacji, lecz obecnie stanowi integralną część odpowiedzialnie projektowanej, wdrażanej i rozwijanej BC.
Prześledzenie rozlicznych definicji i określeń BC ilustruje pogłębiający się namysł nad ich problematyką, a także rosnącą złożoność ich realizacji. Przykłady wczesnych (lata 1993-1999) określeń i definicji BC ujmują ją przede wszystkim jako kolekcję informacji w postaci cyfrowej lub świadczoną dzięki nim usługę, sygnalizując także łączność z klasycznymi proce-sami bibliotecznymi.
Jedną z pierwszych propozycji zdefiniowania BC było ramowe, stosunkowo obszerne określenie, które zostało wypracowane w serii warsztatów amerykańskiej National Science Foundation na początku lat 90. XX w. NSF realizowała rządowe programy dotyczące społecz-nego zastosowania technologii cyfrowych, w tym projekt Digital Library Initiative94 (1994-1999), a jej dorobek przyczynił się do spopularyzowania terminu „biblioteka cyfrowa”.
Zgodnie z tą definicją [tłum. aut.]:
„… biblioteka cyfrowa to:
• usługa, która umożliwia użytkownikom dostęp potrzebnych informacji z dowolnego miejsca i w dowolnym czasie,
• środowisko tworzenia, rozpowszechniania i użytkowania informacji,
• archiwum zachowujące w czasie stabilne wersje dokumentów, które
• integruje dane w różnych formatach,
• wybiera, pozyskuje, zarządza i organizuje informację,
• zestaw przyjaznych dla użytkowników narzędzi do wyszukiwania, pozyskiwania oraz użytkowania źródeł informacji oraz
• stanowi technologiczne rozproszone środowisko radykalnie redukujące bariery.”95
94E.A. Fox: The Digital Libraries Initiative – Update and Discussion. „Bulletin of the America Society of Infor-mation Science” 1999, vol. 26, no 1, October/November, s. 7-11.
95Source Book on Digital Libraries. Red. E.A. Fox. National Science Foundation. 1993, s. 104. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://fox.cs.vt.edu/DigitalLibrary/DLSB.pdf
Inne definicje z tego okresu [tłum. aut.]:
• „Biblioteka cyfrowa [to] zbiór informacji po pierwsze cyfrowej, po drugie uporządko-wanej”96.
• „Biblioteki cyfrowe są zorganizowanymi kolekcjami cyfrowych informacji. Łączą one gromadzenie i organizowanie informacji, które od dawna prowadzone jest przez bi-blioteki i archiwa z cyfrową reprezentacją tych informacji możliwą dzięki kompute-rom”97.
• Biblioteka cyfrowa to „kolekcja publikacji, która jest rozpowszechniana i udostępnia-nia w postaci cyfrowej, (tj. w której symbole są zapisane w bitach i bajtach magne-tycznych, elektronicznych lub optycznych)”98.
• „Biblioteka cyfrowa to zarządzana kolekcja informacji wraz z powiązanymi usługami, gdzie informacja jest przechowywana w cyfrowych formatach i dostępna przez sieć”99.
• „Biblioteka cyfrowa to:
a. kolekcja usług
b. oraz kolekcja obiektów informacyjnych,
c. która wspiera użytkowników w wykorzystaniu obiektów informacyjnych d. i organizację oraz prezentację tych obiektów,
e. dostępnych bezpośrednio lub pośrednio
f. przy użyciu elektronicznych/cyfrowych środków”100.
W roku 2000 zaprezentowano obszerną definicję BC, podkreślającą związek BC z wcześniej-szymi jej formami (biblioteką tradycyjna/papierową oraz biblioteką zautomatyzowaną/hybry-dową), wskazując na ich wspólne elementy i ciągłość rozwoju. W jej myśl każda biblioteka charakteryzuje się i stanowi:
1. kolekcję obiektów danych (zasobów, materiałów),
2. zbiór struktur metadanych (jak katalogów, słowników, tezaurusów, indeksów,
3. zestaw usług: udostępnianie (wyszukiwanie, przeglądanie), zarządzanie samą biblio-teką, wyszukiwanie i konsultacje, rejestracja użytkowników, promocja,
4. jest nakierowana na obszar tematyczny lub określoną grupę klientów oraz
5. kontroluje jakości i filtruje materiały w zakresie zgodności z profilem biblioteki, wzbogaca metadanych o dodatkowe adnotacje,
6. chroni i zachowuje materiały, co jest jedną z istotnych funkcji.
96M. Lesk: Practical Digital Libraries: books, bytes and bucks. San Francisco: Morgan Kaufmann, 2000.
s. XIX.
97Tamże, s. 1.
98R.M. Hayes: The economics of digital libraries. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: https://web.ar-chive.org/web/20140228025651/http://www.ime.usp.br/~cesar/simposio99/hayes.htm
99W.Y. Arms: Digital libraries. Cambridge: The MIT Press, 2000, s. 2.
100R. Leiner: The Scope of the Digital Library. 1998. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://
www.dlib.org/metrics/public/papers/dig-lib-scope.html
Według jej autorów wszystkie biblioteki realizują pierwsze cztery punkty, BC zaś dodatkowo i szczególnie także 5. i 6. oraz, dzięki cyfrowej postaci, zapewnia bardziej zintegrowane usługi: zróżnicowane techniki wyszukiwania, szybsze dostarczanie odpowiednich zasobów i dostęp do zasobów multimedialnych101.
Także na gruncie polskim wypracowano szereg określeń i definicji BC, przy czym na uwagę zasługuje przytoczona jako pierwsza, oparta na praktyce tworzenia takich zbiorów, rozbudo-wana definicja Kolasy, wskazująca wielość ich specyficznych aspektów:
• „[…] adekwatnym pojęciem dla bibliotek działających w środowisku interneto-wym jest pojęcie biblioteka cyfrowa […], która: 1. podobnie jak biblioteka tra-dycyjna opiera się na własnej kolekcji (to różni ją od wirtualnej); 2. zachodzą w niej te same procesy, co w bibliotece tradycyjnej (gromadzenie, opracowanie, udostępnianie), nadto pojawiły się nowe (digitalizacja, zarządzanie prawami autorskimi); 3. jest zorganizowana podobnie jak biblioteka tradycyjna; 4. opiera się na komunikacji mieszanej (elektronicznej i tradycyjnej, z wyraźnym wzrostem znaczenia pracy zdalnej); 5. przedstawicielstwo ma określoną lokalizację (wyni-ka to z uwarunkowań prawnych); 6. usługi i serwisy mogą nie mieć określonej lokalizacji; 7. Występują dwie grupy użytkowników: tradycyjni (zarejestrowani) i anonimowi.”102
• Termin ten obejmuje wszelkiego typu kolekcje, zbiory dokumentów elektronicz-nych dostępelektronicz-nych publicznie. [Przy czym:] „Publicznie dostępny zbiór cyfrowy oznacza zaś dziś jedno – umieszczenie go w Internecie”.103
• „Termin biblioteka cyfrowa oznacza zorganizowany zasób informacji i wiedzy wzbogacony o dodatkowe funkcje dzięki technologii cyfrowej, które umożliwiają udostępnianie w Internecie, w uporządkowany sposób, zdigitalizowanych zbio-rów bibliotek tradycyjnych oraz innych obiektów w postaci elektronicznej”.104
Również środowisko polskich twórców oprogramowania BC dLibra z PCSS na bazie kilku definicji, modeli oraz funkcjonalności oprogramowania dla BC wyszczególniło istotne wymagania funkcjonalne dla systemu BC. Za istotne uznano funkcjonalności niezbędne oraz
101T. Sharon, A.J. Frank: Digital Libraries on the Internet. W: 66th IFLA Council and General Conference, Jerusalem, Israel, 2009, 13-18 August. 2009, s. 3. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: https://
pdfs.semanticscholar.org/788c/6105549ad03e46e932fafca7fa2c9a025f25.pdf
102W.M. Kolasa: Biblioteki cyfrowe – wstęp do problematyki. W: Nowe technologie w bibliotekach publicznych..., s. 189.
103Biblioteki cyfrowe: projekty..., s. 7-8.
104E. Skubała, A. Kazan: Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych. W: Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych. Red. H. Ganińska. Poznań: Politechnika Poznańska, 2008, s. 22. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie http://library.put.poznan.pl/konf_idn/art/Konferencja%20BGPP%202008.pdf
niezależne od funkcjonalności bardziej podstawowych. Wyróżniono następujące wymagania funkcjonalne:
„przechowywanie obiektów cyfrowych (w wielu różnych postaciach, w wielu dowolnych formatach),
przechowywanie metadanych i adnotacji dotyczących obiektów cyfrowych (w wielu dowolnych schematach),
przeszukiwanie metadanych i adnotacji obiektów cyfrowych,
tworzenie obiektów cyfrowych składających się z innych obiektów cyfrowych (kolekcje, obiekty złożone) oraz powiązań pomiędzy obiektami cyfrowymi.” 105
Dodatkowo powyższe funkcje podzielono na dwie grupy. Pierwsza, obejmująca przechowy-wanie obiektów i metadanych, jest podstawowa, nie można wyobrazić sobie bowiem BC, która by ich nie zapewniała. Druga grupa obejmuje funkcje przeszukiwania i tworzenia złożo-nych obiektów cyfrowych. Chociaż istnieją proste biblioteki niezapewniające tych funkcji, to według autorów są one dla użytkowników BC konieczne i stanowią podstawę pracy nad zgromadzonymi obiektami.
Definicje powyższe, niezależnie od akcentowania pewnych aspektów, podkreślają szereg wspólnych cech BC, takich jak posiadanie własnych zasobów cyfrowych, ich uporządkowa-nie i pogrupowauporządkowa-nie w kolekcje, cyfrowe zapośredniczeuporządkowa-nie dostępu do nich, realizację określo-nych profesjonalokreślo-nych czynności (odpowiadających tradycyjnym procesom bibliotecznym) oraz funkcję archiwizacyjną względem cyfrowych treści. Szczególnie definicje anglosaskie podkreślają społecznie użytkową i inkluzyjną rolę BC w postaci redukcji barier dostępu do informacji.
Szczególną grupą definicji BC są te, ujmujące je jako organizacje. Wykraczają one poza aspekt profesjonalnych procesów i funkcjonalności i zdecydowanie poszerzają perspektywę poznawczą tematu. Pierwsza z nich, bardzo popularna i przytaczana w wielu opracowaniach, została wypracowana już w 1998 roku przez amerykańskie konsorcjum Digital Library Federation106, zrzeszające naukowców i praktyków dużych ośrodków uniwersyteckich USA na potrzeby ustalenia wspólnej płaszczyzny współpracy. W jej myśl [tłum. aut.]:
„biblioteki cyfrowe są organizacjami, posiadającymi własne zasoby wraz z wyspecja-lizowanymi zespołami pracowników, które umożliwiają selekcję, opracowanie oraz
105Dudczak A. i in.: Analiza funkcjonalności wybranych modeli… .
106Digital Library Federation. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://www.diglib.org
udostępnianie kolekcji treści cyfrowych, a także ich interpretację, dystrybucję, zacho-wanie dla przyszłych pokoleń i ochronę przed zniszczeniem. Dzięki temu są one łatwo i ekonomicznie dostępne zarówno dla konkretnych odbiorców reprezentujących okre-śloną społeczność, jak i szerszych ich grup.”107
Inne definicje i wyjaśnienia ujmujące BC organizacyjnie wskazują, że biblioteka cyfrowa to [tłum. aut.]:
• „Potencjalnie wirtualna organizacja, która kompleksowo gromadzi, zarządza i zachowuje w długim czasie bogaty cyfrowy zasób i oferuje wybranym społecz-nościom użytkowników specjalistyczne funkcjonalności nadbudowane na tym zasobie, o określonej jakości i zgodnie z wyczerpująco sformułowanymi polity-kami.”108
• „ … jednostka organizacyjna, która łączy szeroki zestaw składników […], włączając metadane, katalogi, materiały źródłowe, obiekty naukowe i eduka-cyjne, zestawy danych i cyfrowe repozytoria – w uporządkowany i zarządzany sposób. Będzie to miejsce wyszukiwań tych składników, odkrywania ich lokaliza-cji oraz, w razie potrzeby, ich uzyskania. Umożliwi ona także poznanie i wspie-ranie istotnych twórczych działań kreacji, iteracji, finalizacji i publikacji.”109
• „[Pojęcie] »biblioteka« jest dekonstruowane i rekonstruowane, z uznaniem za normę jej cyfrowej przyszłości, w wielu środowiskach. Biblioteki cyfrowe nie będą koniecznie związane z fizyczną przestrzenią lub pojedynczą organizacją, przecież wiele [z nich] wzrosło – i nadal będzie wzrastać – poza pojedynczą jednostką, która może posiadać zarówno fizyczną, jak i cyfrową bazę, kolekcje i usługi. W większości przypadków biblioteka cyfrowa będzie gromadzić zasób i usługi od szeregu dostawców, zarówno komercyjnych, jak i niekomercyjnych.
W bibliotece cyfrowej fizyczna lokalizacja jest niematerialna, a formaty są zróżnicowane.”110
• „Współczesne biblioteki cyfrowe ukierunkowane na przechowywanie zasobów piśmienniczych to złożone systemy techniczne i organizacyjne, funkcjonujące przy współpracy wielu specjalistów, działów instytucji (ewentualnie instytucji współtworzących) i osób fizycznych, często rozproszonych na pewnym obszarze geograficznym. Pod względem funkcjonalnym stanowią kontynuację tradycyj-nych bibliotek, zapewniając gromadzenie, opracowanie, udostępnianie oraz archiwizację piśmiennictwa w postaci obiektów cyfrowych.”111
107A working definition of digital library. Digital Library Federation, 1998. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie:http://old.diglib.org/about/dldefinition.htm
108L. Candela i in.: The Digital Library Reference Model… .
109D. Baker: Digital library futures: a UK HE and FE perspective. „Interlending and Document Supply” 2006, vol. 34, no. 1, s. 4-8 za: D. Baker, W. Evans: Handbook of Digital Library Economics: operations, collections and services. Oxford-Cambridge-New Delhi: Chandos Publishing, 2013, s. 3.
110Tamże, s. 2.
111 R. Lis: Biblioteki cyfrowe. W: Bibliotekarstwo. Red. A. Tokarska. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2013, s. 179.
Zgodnie z powyższymi definicjami BC:
• stanowią organizacje porządkujące procesy i zasoby,
• posiadają „politykę” działania i są zarządzane – zatem posiadają cele i misje,
• mogą być zwirtualizowane zarówno przestrzennie (oderwanie od konkretnego miejsca, rozproszenie elementów, zasobów i usług, ale też ich agregowanie), jak i organizacyjnie (możliwa wielość podmiotów tworzących),
• oparte są na pracy zespołów, w których kooperują specjaliści z różnych dziedzin,
• wytwarzają zaawansowane usługi, nadbudowane na cyfrowych zbiorach,
• są nakierowane na ułatwianie użytkownikom dostępu do zgromadzonych treści, reali-zując postulat ułatwienia dostępu do zbiorów.
Pojawienie się w rozważaniach na temat BC kwestii organizacyjnych wskazuje na rosnącą świadomość instytucjonalizacji inicjatyw BC, czyli wzrastanie z początkowych, niesformali-zowanych i słabo zestandaryniesformali-zowanych koncepcji oraz działań – nowych form organizacyj-nych. Stanowią one zbiór często powtarzanych, odpowiadających na zapotrzebowanie społeczne praktyk, przejawiających się w postaci regulowanych procedurami struktur, posia-dających własne cele, środki, kadry i zasoby.