Procesy biblioteczne

Zarówno w bibliotece tradycyjnej, jak i w RBC komunikacja od twórcy tekstu do odbiorcy, dokonuje się w ciągu procesów bibliotecznych. Tradycyjna droga książki obejmuje procesy:

gromadzenie, opracowanie, przechowywanie i udostępnienie zbiorów, uzupełnione o informo-wanie o zbiorach oraz ogólny proces zarządzania całością biblioteki, będący domeną jej kierownika. Każdy z procesów składa się z ciągu czynności, których efekty stanowią dane wejściowe dla procesu kolejnego, jak ilustruje to Rysunek 33:

Źródło: J. Stępniak: Charakterystyka procesów i danych w aspekcie automatyzacji ich przetwarzania. „Przegląd Biblioteczny” 1986, nr 1, s. 31. [Dostęp 27 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://bbc.uw.edu.pl/Content/

2284/p1985_1_03.pdf

Rysunek 33: Procesy i czynności „drogi książki” tradycyjnej biblioteki

RBC, podobnie jak biblioteka tradycyjna, tworzy kolekcję dokumentów w celu jej udostęp-niania z zachowaniem jej trwałości, jednakże ze względu na cyfrową postać procesy RBC wymagają odpowiedniej reinterpretacji. Propozycję takiej interpretacji w wymiarze jednej instytucji (zatem dla instytucjonalnej BC) opracował autor niniejszej pracy, wyróżniając także stanowiska realizujące działania oraz przepływy zasobu między nimi. Ilustruje to Rysunek 34:

Źródło: R. Lis: Biblioteki cyfrowe. W: Bibliotekarstwo. Red. A. Tokarska. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2013, s. 181.

Rysunek 34: Struktura, procesy i droga obiektów cyfrowych w BC

Tradycyjnemu gromadzeniu odpowiadają zatem czynności wyboru dokumentów do digitali-zacji z uwzględnieniem ich statusu prawnego oraz niepowtarzalności w sieci (koordynacja), a także pozyskanie cyfrowego obrazu wraz z jego konwersją do wymaganych postaci.

Czynności te wykonują kolejno: bibliotekarz, skanerzysta i korektor. Niekiedy do prac włącza się pomocniczo naprawcze działania konserwatorskie lub introligatorskie, o ile fizyczny stan zasobu tego wymaga.

W tradycyjnym bibliotekarstwie czynności tego etapu określane jako „gromadzenie i uzupeł-nianie zbiorów” z czasem zaczęto uzupełniać o dodatkowe czynności: selekcję (usuwanie materiałów zbędnych) oraz zapewnianie dostępu do zbiorów innych bibliotek i źródeł elektro-nicznych. Zaowocowało to zmianą w stosowanej terminologii – w miejsce „gromadzenia”

wprowadzono termin „zarządzanie zbiorami”, jako bardziej adekwatny do poszerzonego spektrum czynności tego etapu⁴¹⁰. Podobne czynności (np. wymiana publikacji, dodanie kolej-nych formatów, tworzenie odniesień do inkolej-nych dokumentów, a także regularne kontrole jakości dawniej wytworzonych zasobów) są także realizowane w obszarze BC.

Nowe cyfrowe dokumenty mogą być pozyskiwane ponadto jako: a) natywnie cyfrowe lub b) tworzone w drodze digitalizacji dokumentów analogowych.

Ad a): Cyfrowe dokumenty utworzone jako takie, częstokroć nie wymagają dodatkowego przetworzenia i stanowią materiał gotowy do udostępnienia użytkownikom. Są to np. publika-cje w formacie PDF, który jest jednym z wielu stosowanych formatów prezentacyjnych.

Niekiedy zachodzi potrzeba przetworzenia uzyskanych danych z formatów edytowalnych (.PPT, .DOC) do takich, które ograniczają modyfikacje treści (PDF, JPEG).

Ad b): dokumenty stanowiące cyfrowe kopie oryginałów są efektem skanowania lub fotogra-fowania zbiorów i podlegają szeregowi modyfikacji zmierzających do wytworzenia dwóch typów plików: pierwotnego (archiwalnego) i wtórnego (prezentacyjnego). Zasób pierwotny jest ściśle standaryzowany, a modyfikacje ograniczane do dopuszczalnego minimum (cięcie obrazu, obroty bez interpolacji, bezstratna kompresja). Wytworzony z zasobu archiwalnego zasób wtórny (prezentacyjny) tworzony jest z naciskiem na użyteczność i wygodę dostępu użytkowników, uwzględniającego sieciową dystrybucję obiektów. Obiekty te muszą być poprawnie wyświetlane przez przeglądarki WWW oraz posiadać niewielki rozmiar. Zawierają

410G. Tetela: Polityka gromadzenia i selekcji zbiorów. W: Bibliotekarstwo…, s. 131.

też dodatkowe elementy jak np. elementy nawigacyjne, linki wewnętrzne lub zewnętrzne czy też warstwę rozpoznanego tekstu. Niekiedy tworzy się kilka wersji prezentacji do równole-głego udostępniania i wyboru przez użytkowników. I tutaj może zachodzić potrzeba swoistego „ubytkowania” obiektów, np. poprzez wymianę starszej wersji pliku prezentacyj-nego na technicznie nowszą (np. pliki formatu PDF do i po wersji 1.5 o zmienionym algoryt-mie kompresji). W procesie wytwarzania plików prezentacyjnych najczęściej stosuje się etap pośredni polegający na wytworzeniu tzw. produkcyjnych plików pierwotnych. Zachowują one format pierwotny (najczęściej TIFF), lecz stanowią zasób wsadowy do wytworzenia plików wtórnych. Posiadają one poprawioną jakość obrazu, są wyprostowane, przycięte itp. Od strategii poszczególnych ośrodków digitalizacyjnych oraz możliwości posiadanych pamięci masowych zależy, czy pliki produkcyjne są zachowywane, czy usuwane. Ich usunięcie oszczędza miejsce, lecz skazuje dany ośrodek BC na ponowną korektę plików pierwotnych w przypadku konieczności wytworzenia nowych plików wtórnych.

W BC utworzony zasób plików pierwotnych (archiwalnych) zachowywany jest w podsyste-mie archiwizacji. Wytworzone z plików pierwotnych pliki wtórne (poddane kompresji i przeznaczone do prezentacji w sieci), kierowane są do opracowania przez redaktora-bibliote-karza, który opisuje je zestawem deskryptywnych metadanych i przesyła całość na platformę dostępową w podsystemie prezentacji BC. Tam są automatycznie indeksowane i udostępniane na wyszukiwawcze żądania użytkowników. Całością systemu zarządza administrator BC.

Podobnie jak w bibliotece tradycyjnej identyfikacja procesów i ich składowych służy poten-cjalnej automatyzacji powtarzalnych czynności obsługi ścieżki digitalizacji w ramach BC, jednakże w praktyce (w ramach popularnego systemu dLibra) są one zautomatyzowane jedynie w czynnościach bibliotekarza-redaktora.

W przypadku RBC przebieg procesów się komplikuje, ponieważ są one realizowane wieloto-rowo, lecz lokalnie przez wiele podmiotów, a ich efekty umieszczane są na platformie dostę-powej. Taki sposób współpracy pozwala więc na jedynie lokalną kontrolę przebiegu procesów i ich cząstkowych efektów, proces archiwizacji zaś, przynoszący duży wolumen danych, jest najbardziej kłopotliwy. Wiele ośrodków tworzących RBC prowadzi lokalną, rozproszoną archiwizację plików pierwotnych, na prostych, zewnętrznych nośnikach danych. Nie istnieje więc w praktyce żadna zunifikowana i całościowa kontrola tych krytycznych dla RBC zasobów.

Procesy biblioteczne są drugim kluczowym obszarem RBC, który winien być wzięty pod uwagę w modelowaniu jej kształtu, w ramach ich ciągu bowiem dokonuje się podstawowa funkcjonalność komunikacyjna RBC. Modelując ich przebieg i kształt należy uwzględnić fakt, że są one realizowane przez geograficznie oddalone podmioty, które częstokroć nie są w stanie przeprowadzić ich kompleksowo.