Ogólna charakterystyka i analiza porównawcza RBC

W sieci polskich bibliotek cyfrowych wykształciło się kilka typów bibliotek cyfrowych, przy czym cechują się one zróżnicowanym „nasyceniem” cech, właściwym dla poszczególnych typów. Przytoczone wcześniej próby określenia rodzajów bibliotek cyfrowych lub ich typolo-gii wyróżniają m.in. instytucjonalne (np. Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego) oraz konsorcyjne biblioteki cyfrowe (np. Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych), w tym RBC (np. WBC).

Instytucjonalne BC tworzone są przez konkretne instytucje (w Polsce są to najczęściej biblio-teki akademickie) w związku z ich określonymi zadaniami, przy stosunkowo dobrze zdefinio-wanej roli, jaką mają pełnić na rzecz określonej grupy docelowej. Utworzenie BC w ramach tradycyjnej biblioteki (lub uczelni) wymaga zmian organizacyjnych i opracowania dodatko-wych procedur wewnętrznych²⁸⁸. Wskazuje się przy tym także, że zmiana polegająca na wprowadzeniu silnego wątku cyfrowego do tradycyjnej biblioteki skutkuje zmianą paradyg-matu – w stronę biblioteki hybrydowej²⁸⁹. Poszerza to misję tradycyjnej biblioteki dzięki intensywnemu wykorzystywaniu cyfrowych mediów. BC tego rodzaju nie stanowi jednak odrębnej formy organizacyjnej, a jedynie wydzielony zespół, osadzony w ramach istniejącej struktury. Od strony funkcjonalnej jest zatem kolejnym serwisem dla użytkowników tradycyj-nej biblioteki, który mieści się w jej profilu, jest jej częścią, czerpie z niej zasoby do funkcjo-nowania, a w jego nazwie najczęściej wskazywana jest instytucja go prowadząca.

Analiza RBC nastręcza pewne trudności, począwszy od kwestii definicyjnych. Jak wskazano powyżej, pierwotną koncepcję RBC wypracowano w poznańskim środowisku naukowym i bibliotekarskim, przy tworzeniu WBC. Obejmowała ona współdziałanie wielu lokalnych podmiotów na rzecz utworzenia wspólnej BC. Koncepcja ta została w dużej mierze zbudo-wana w opozycji do centralnej inicjatywy BC, jaką wówczas był projekt PBI. Poznańskie środowisko musiało uzasadnić sensowność powołania WBC jako zasobu regionalnego.

Zrealizowało to poprzez dyskusję porównującą zdolności obu inicjatyw do zarządzania kolek-cjami dokumentów określonego rodzaju, a także zbadanie ekonomicznej opłacalności tworze-nia cyfrowych zasobów w sposób centralny i regionalny w zakresie infrastruktury, typowatworze-nia publikacji, ustalania kolejności digitalizacji itp.

288I. Domowicz, T. Kalota, E. Kotyńska, J. Łukaszewicz, R. Raczyński, M. Szala: Biblioteka Cyfrowa Uniwersy-tetu Wrocławskiego – cele, zadania, wytyczne i organizacja pracy. „Biuletyn EBIB” 2006, nr 4(74). [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://www.ebib.pl/2006/74/domowicz_in.php

289G. Piotrowicz: Model hybrydowy… .

W zbliżonych deklaratywnych i faktycznych formułach organizacyjnych w latach 2004-2006 powstały KPBC, MBC i ŚBC co sprawiło, że w historii sieci polskich BC zaczęto identyfiko-wać inicjatywy oparte na kooperacji jako RBC. Typologicznie wyróżniano więc RBC (w istocie konsorcyjne, lecz konsorcja były regionalne z natury) i instytucjonalne (niekonsor-cyjne). Proponowany podział został dodatkowo utrwalony przez listę agregowanych BC, prowadzoną w serwisie Federacji Bibliotek Cyfrowych. Opisy BC na liście mogli przygoto-wywać koordynatorzy tych inicjatyw – deklarując je jako regionalne lub instytucjonalne. Po pojawieniu się jednak takich BC jak konsorcyjny, lecz nieregionalny RCIN czy FIDES – konsorcyjność przestała być warunkiem wystarczającym dla uznania takich działań za inicja-tywę regionalną.

Pierwsze realizacje RBC (WBC, KPBC) inicjowały środowiska naukowe, co mogło zawężać formuły organizacyjne tych bibliotek cyfrowych – ze względu na partykularne misje instytucji naukowych. By międzyinstytucjonalna współpraca była możliwa, WBC oparto na Fundacji, a KPBC sfinansowano jako projekt z regionalnych funduszy europejskich.

W 2006 roku powstały dwie RBC zainicjowane przez biblioteki publiczne: MBC (przez WBP Kraków) oraz ŚBC (przez BŚ wraz z UŚ). Jako biblioteki publiczne miały one lepsze umoco-wanie prawne do budowania zasobów regionalnych i kooperatyw, chociaż w efekcie przynio-sły skrajne rozwiązania organizacyjne. MBC jest prowadzona zasadniczo wyłącznie przez WBP z doraźnymi kooperantami i powoli rozwijaną siecią partnerów, ŚBC współtworzy formalnie 68 instytucji.

Analiza dziesięciu największych pod względem zasobu RBC wskazuje, że ich organizacyjny status jest dużo bardziej złożony. Stanowią one najczęściej kooperatywy wielu podmiotów, deklarujących współpracę w zakresie tworzenia i utrzymywania cyfrowych zbiorów.

Przykłady największych pod względem cyfrowego zasobu krajowych RBC przedstawia poniższa Tabela 3, która zawiera ich nazwy, liczebność zbiorów, wskazanie instytucji koordy-nującej i ciała zarządczego oraz deklaracje celów i misji:

Tabela 3: Przykłady polskich RBC

Śląska BC, 412 455 Biblioteka Śląska, 68, porozumienia z uczestnikami

Zespół Koordynacyjny ŚBC, Kolegium Naukowe ŚBC 1. Celem ŚBC jest prezentacja w Internecie kulturowego dziedzictwa regionu historycznego Śląska i obecnego województwa śląskiego w jego dawnej i współczesnej różnorodności, wspieranie działalno-ści dydaktycznej i edukacyjnej oraz publikowanie naukowego dorobku regionu.

2. Cele szczegółowe ŚBC to:

a) utworzenie i stałe powiększanie w ramach ŚBC cyfrowych kolekcji prezentujących:

• dziedzictwo kulturowe regionu,

• narodowe, europejskie i światowe dziedzictwo kulturowe zgromadzone w regionie,

• piśmiennictwo naukowe,

• materiały edukacyjne i dydaktyczne oraz inne, wniesione przez Uczestników Porozumienia.

b) udostępnianie cyfrowego zasobu w Internecie,

c) scalanie na wspólnej platformie zasobu cyfrowego kopii oryginalnych zbiorów rozproszonych w re-gionie,

d) budowa warsztatu badawczego opartego o narzędzia elektroniczne,

e) ochrona zbiorów poprzez ograniczenie konieczności sięgania do oryginałów, f) koordynacja digitalizacji prowadzonej przez Uczestników²⁹⁰.

Wielkopolska BC,

Naczelnym założeniem WBC jest stworzenie dostępu poprzez Internet do czterech typów zasobów: zasób edukacyjny (skrypty, podręczniki i monografie naukowe); zasób dziedzictwa kulturowego (wybrane zabytki piśmiennictwa znajdujące się w bibliotekach poznańskich); regionalia (piśmiennictwo dotyczące Poznania i Wielkopolski); muzykalia (nuty i piśmiennictwo związane z muzyką)²⁹¹.

Kujawsko-Pomorska BC, 220 884

Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 16, umowy z uczest-nikami BC.

Bieżące sprawy BC prowadzi Oddział Komputeryzacji i Digitalizacji BG UMK.

Celem tworzenia regionalnej biblioteki cyfrowej jest wspieranie edukacji i nauki, turystyki oraz poten-cjału intelektualnego i innowacyjnego społeczeństwa. Bibliotekarze realizują ten zamiar przez umożli-wienie wszystkim zainteresowanym dotarcia do zasobów wiedzy oraz cennych zabytków kultury piśmien-niczej. Kujawsko Pomorska Biblioteka Cyfrowa ma przede wszystkim służyć naukowcom, studentom, uczniom oraz wszystkim mieszkańcom regionu kujawsko-pomorskiego. […] Oczekiwane efekty projektu:

 podniesienie jakości kształcenia stacjonarnego i zdalnego (e-learning),

 trwały i swobodny dostęp do cyfrowych materiałów piśmienniczych,

 ochrona obiektów zabytkowych i zabezpieczenie ich dla przyszłości,

 podniesienie atrakcyjności turystycznej regionu przez dostęp do jego historii i informacji bieżą-cej,

 promocja nauki i badań regionu²⁹².

290Porozumienie ŚBC. W: Śląska Biblioteka Cyfrowa. 2006. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie:

http://www.sbc.org.pl/dlibra/text?id=porozumienie

291Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Informacje na temat projektu. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Interne-cie: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/text?id=library-desc

Małopolska BC, 116 498

Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, 1 (plus odrębne umowy o współpracy z 2 bibliotekami publicznymi w Chrzanowie i Olkuszu oraz mniej formalna współpraca z 7 innymi portalu Województwa Małopolskiego. Celem istnienia Wrót jest: zapewnienie dostępu do zasobów infor-macyjnych instytucji publicznych regionu; świadczenie usług przez urzędy administracji publicznej regionu; umożliwienie kontaktu z tymi instytucjami; dostarczanie w przystępnej i atrakcyjnej formie informacji na temat regionu. […] budując zasób Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej, koncentrować będziemy się przede wszystkim na materiałach ważnych dla naszego regionu²⁹³.

Regionalia Ziemi Łódz-kiej²⁹⁴,

95 056

Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Łodzi, 1, umowa o współpracy z Archiwum Państwowym w Łodzi, dodatkowo mniej

Główny wątek to digitalizacja i udostępnianie regionalnych czasopism łódzkich, brak szerzej określonej misji lub strategii.

Pomorska Biblioteka Cyfrowa stawia sobie za cel udostępnienie Państwu:

 pełnych tekstów zasobów piśmienniczych instytucji partnerskich, w tym do zbiorów zabytkowych i starodruków, stanowiących zabytki piśmiennictwa naszego regionu,

 innych rodzajów zbiorów, w tym muzykaliów, dokumentów życia społecznego, nagrań radio-wych, zbiorów graficznych, kartograficznych

 ustawicznie rozwijanej oferty biblioteki o nowe publikacje i nowe interesujące dla czytelników kolekcje tematyczne,

 interesujących zbiorów z punktu widzenia historii i kultury naszego regionu, w tym dotyczących historii miasta Gdańska, Gdyni, zbiorów kaszubskich, dokumentów życia społecznego, zabytko-wych zbiorów kartograficznych²⁹⁵.

292Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa. Informacje o projekcie. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Interne-cie: http://kpbc.umk.pl/dlibra/text?id=library-desc

293Małopolska Biblioteka Cyfrowa. Opis projektu. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://mbc.ma-lopolska.pl/dlibra/text?id=library-desc

294Regionalia Ziemi Łódzkiej. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: https://bc.wimbp.lodz.pl/dlibra

295Informacje o projekcie Pomorska Biblioteka Cyfrowa. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://

pbc.gda.pl/dlibra/text?id=about-pbc

Mazowiecka BC,

3. Głównym celem MBC jest digitalizacja i prezentacja w Internecie dziedzictwa kulturowego regionu.

4. Cele szczegółowe MBC to:

a) utworzenie i rozbudowywanie w ramach MBC Cyfrowych kolekcji zawierających dziedzictwo kulturowe regionu, narodowe, europejskie i światowe dziedzictwo kulturowe zgromadzone w regionie, piśmiennictwo naukowe, materiały edukacyjne i dydaktyczne oraz inne, wniesione przez Uczestników Porozumienia,

b) udostępnianie cyfrowego zasobu w Internecie,

c) scalanie na wspólnej platformie zasobu cyfrowego kopii oryginalnych zbiorów rozproszonych w regionie,

d) budowa warsztatu badawczego opartego o narzędzia elektroniczne, ochrona zbiorów poprzez ograniczenie konieczności sięgania do oryginałów,

e) koordynacja digitalizacji prowadzonej przez Uczestników²⁹⁶.

Bałtycka BC,

Głównym celem działania BBC jest budowa cyfrowego warsztatu badawczego, zestawienie i prezentacja w internecie różnorodnych i bogatych, lecz fizycznie rozproszonych zbiorów Pomorza, wspieranie eduka-cji, nauki oraz turystyki. Regionalna kolekcja cyfrowa ma służyć uczniom, studentom, nauczycielom, naukowcom, osobom niepełnosprawnym, przesiedleńcom i emigrantom oraz wszystkim mieszkańcom Pomorza²⁹⁷.

 umożliwienie łatwego i szybkiego dostępu do zasobów piśmiennictwa szerokiemu gronu użytkow-ników,

 ochrona i zabezpieczenie najcenniejszych zabytków piśmiennictwa polskiego,

 tworzenie polskich zasobów edukacyjnych i kulturalnych Internetu,

 wspieranie rozwoju potencjału badawczego szkół wyższych,

 współdziałanie w tworzeniu i pracach Europejskiej Przestrzeni Badawczej.

Inicjatywa powstania PBC jest niezwykle pomocna w nowoczesnym procesie kształcenia i rozwoju środo-wisk akademickich, mieszkańców województwa podlaskiego oraz pozwala zachować dziedzictwo kultu-rowe dla przyszłych pokoleń²⁹⁸.

296Porozumienie o współtworzeniu Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Inter-necie: https://www.koszykowa.pl/files/POROZUMIENIEgot.pdf

297 Bałtycka Biblioteka Cyfrowa. Cele projektu. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://biblioteka-cyfrowa.eu/dlibra/text?id=cele_projektu

298 Podlaska Biblioteka Cyfrowa. Opis projektu. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://pbc.bia-man.pl/dlibra/text?id=library-desc

Zachodniopomorska BC,

Misją Zachodniopomorskiego Sytemu Informacji N@ukowej i Region@lnej jest uczestnictwo bibliotek w budowie społeczeństwa informacyjnego poprzez tworzenie zasobów informacyjnych oraz rozszerzanie zakresu usług elektronicznych, zapewniających mieszkańcom naszego regionu wolny dostęp do narodo-wego i regionalnego dziedzictwa kulturonarodo-wego oraz zasobów naukowych.

Zadaniem ZSIReN@ jest:

• ochrona narodowego i regionalnego dziedzictwa kulturowego,

• archiwizacja najcenniejszych zbiorów;

• rozszerzenie zakresu usług elektronicznych dla ludności, pracowników naukowych, studentów;

• zapewnienie wolnego dostępu do zasobów informacyjnych, naukowych oraz regionalnego i narodowego dziedzictwa kulturowego;

• wspierania procesu e-learningu;

• wspieranie rozwoju miasta i regionu poprzez rozbudowę regionalnej i lokalnej infrastruktury społeczeństwa informacyjnego.

W ramach prac związanych z tworzeniem ZBC Pomerania digitalizowane są tysiące stron cennych dokumentów, stanowiących regionalne i narodowe dziedzictwo kulturowe, dorobek naukowy pracowni-ków zachodniopomorskich uczelni. Zbiory te są opracowywane, a następnie udostępniane online w Inter-necie. W zasobie ZBC „Pomerania” znajdą się między innymi:

• narodowy zasób dziedzictwa kulturowego – wybrane zabytki piśmiennictwa (stare druki, rękopisy), dokumenty kartograficzne, muzyczne, ikonograficzne (pocztówki, zdjęcia, ryciny) znajdujące się w posiadaniu bibliotek publicznych Szczecina, Koszalina oraz innych bibliotek regionu;

• pomeranika – zabytki piśmiennictwa regionalnego (stare druki, rękopisy) dokumenty kartogra-ficzne, muzyczne, ikonograficzne (pocztówki, zdjęcia, ryciny), książki, czasopisma regionalne oraz współczesne dokumenty życia społecznego – ulotki, katalogi wystaw, afisze, plakaty;

• pełne teksty (zasobów archiwalnych i współczesnych) dokumentów urzędowych, przepisów prawa lokalnego – uchwały rad miast i powiatów, programy, strategie, itp.;

• biuletyny informacyjne np. gmin, miast, powiatów, urzędów oraz prasa lokalna.

Jedną z ważniejszych kolekcji stanowią materiały edukacyjne: „Nauka i dydaktyka”, gdzie znajdują się artykuły i czasopisma naukowe, skrypty, podręczniki, materiały konferencyjne, projekty badawcze realizowane z funduszy Unii Europejskiej, doktoraty i habilitacje, tworząc w ten sposób repozytorium biblio -tek i uczelni zachodniopomorskich. ZBC Pomerania zostanie dołączona do Federacji Biblio-tek Cyfro-wych udostępniającej zasoby największych polskich bibliotek cyfroCyfro-wych oraz europejskiej biblioteki cyfrowej EUROPEANA²⁹⁹.

Źródło: Opracowanie własne.

299Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa „Pomerania”. O projekcie. [Dostęp 24 maja 2020]. Dostępny w Internecie: https://zbc.ksiaznica.szczecin.pl/dlibra/text?id=O%20projekcie

Regionalne biblioteki cyfrowe tworzone są więc zazwyczaj przez konsorcja instytucji, niekiedy w ramach wcześniej ustanowionych form współpracy. Działanie konsorcjów regulo-wane jest umowami lub porozumieniami o współpracy, które umożliwiają współdziałanie i określają ich organizacyjne elementy. Innym, mniej reprezentowanym sposobem tworzenia RBC jest prowadzenie jej przez jedną instytucję, która jednakże wchodzi w doraźne relacje z innymi instytucjami posiadającymi zbiory interesujące dla inicjatywy.