Koncepcja projektowa „Śląska Biblioteka Wirtualna” (1998/9)

Pierwszym kompleksowym podejściem do kwestii digitalizacji była opracowana w roku 1998 przez ówczesny Dział Komputeryzacji Procesów Bibliotecznych (dziś Dział Informa-tyczny – DI BŚ) koncepcja o roboczych nazwach „Wirtualna Biblioteka Śląska” i „Śląska Biblioteka Wirtualna”. Dzięki współpracy z jednym z polskich integratorów systemów infor-matycznych uzyskała postać funkcjonalnej specyfikacji systemu, pt. „Projekt właściwości

użytkowych Systemu archiwizacji obrazów eksponatów zbioru oraz treści książek”⁴³³. W ramach projektu przewidywano zeskanowanie części zabytkowego piśmiennictwa BŚ.

Celem projektowanego systemu była archiwizacja obrazów cennych eksponatów zbioru oraz archiwizacja treści wybranych współczesnych pozycji księgozbioru. Realizacja miała umożli-wić wyszukanie i bezpośredni dostęp do obrazów wybranej klasy zbioru na wyróżnionych stanowiskach komputerowych oraz kontrolowany dostęp do pozostałej części obrazów ekspo-natów zbiorów, a także odsłuchanie treści książki na stanowiskach dla osób niewidomych.

Dokumentacja specyfikowała następujące funkcje użytkowe systemu:

• pobranie plików zeskanowanych obrazów w celu ich przetworzenia w drodze przepi-sania plików obrazowych do archiwum i utworzenie wskaźnika na potrzeby systemu wyszukującego obrazy,

• rozpoznanie treści na podstawie obrazów stron książki do postaci pliku tekstowego w kodowaniu ASCII,

• archiwizacja treści książki z formatowaniem tekstu oraz zaopatrzeniem w informacje identyfikujące dzieło,

• archiwizacja obrazów eksponatów zbioru z ustaleniem klasy zbioru wraz z indeksami i prawami dostępu do zbiorów,

• przeglądanie obrazów eksponatów zbioru – dzięki modułowi wyszukującemu obrazy z redagowanymi przez operatorów archiwum indeksami dla zasobów i nadawaniem uprawnień do publicznego przeglądania,

• odsłuchiwanie treści książki wraz z zapewnioną nawigacją po strukturze dokumentu,

• przeglądanie archiwum przez Internet zapewniające zdalny dostęp do cyfrowych zasobów,

• zarządzanie nośnikami z obrazami eksponatów umożliwiające rozszerzenie systemu archiwum o nowe obszary pamięci masowej.

Na podstawie powyższych funkcjonalności wyspecyfikowano model organizacyjny archiwum w postaci modułów: przygotowania obrazów do przetwarzania, rozpoznania treści książki, archiwizacji treści książki, archiwizacji obrazów egzemplarza, przeglądania obrazów egzem-plarzy zbiorów, odsłuchiwania treści książek, serwera WWW, administracji systemem.

Projekt przewidywał ponadto szereg usprawnień procesu digitalizacji, opracowania i

archiwi-433A. Nienartowicz: Projekt właściwości użytkowych Systemu archiwizacji obrazów eksponatów zbioru oraz treści książek. Poznań, 1999. [Niepublikowane, dokumentacja w posiadaniu autora pracy].

zacji cyfrowego zasobu, uwzględniających także wymogi i ograniczenia sugerowane przez bibliotekarzy. Specyfikację systemu dopełniał wykaz stanowisk (administrator, archiwizator, operator bazy – bibliotekarz opracowujący, pracownik biblioteki, czytelnik) oraz projekt bazy danych i interfejsu prezentacyjnego WWW. Interfejs dla przeglądu obrazów zapewniał ich wyszukiwanie i przeglądanie z możliwością powiększania i pomniejszania obrazu, wyświetla-nia zaznaczonego obszaru oraz prezentacji pełnoekranowej. System umożliwiał także zamawianie przez czytelników obrazów do wydruku oraz nagrania na nośnik optyczny, w drodze komponowania listy zamówienia i jej wydruku na stanowisku w czytelni, skąd kierowana byłaby, jak każde zamówienie reprograficzne, do realizacji do DOKA BŚ.

W ramach systemu przewidywano zastosowanie technologii OCR, celem uzyskania tekstu dokumentu, który mógłby być czytany przez generator mowy lub drukowany na drukarce alfabetem Braille’a. Wprowadzenie funkcjonalności dla osób niewidzących miało zwiększyć szanse projektu na realizację, przypuszczano bowiem, że przynajmniej pewna jego część pozyska finansowanie z funduszy wspierających rozwiązania ułatwiające dostęp do kulturo-wych i naukokulturo-wych treści dla osób niepełnosprawnych. W przeciwieństwie do dzieł zabytko-wych, na etapie projektu nie wyspecyfikowano listy dzieł do rozpoznania i „udźwiękowie-nia”, koncentrując się na opracowaniu narzędzia. Moduł odsłuchu treści książki miał być wyposażony w funkcjonalność nawigacji po tekście i przewidywał także personalizację kont dla osób niewidzących, pozwalającą na wznowienie czytania tekstu od miejsca, w którym zostało ono przerwane w poprzedniej sesji.

Projekt „Śląska Biblioteka Wirtualna”, pomimo udanego początku prac, nie doczekał się reali-zacji. Po oszacowaniu kosztów projektu okazało się, że jego wartość, wyliczona na ponad 6 milionów PLN, przy braku możliwości pozyskania przez BŚ środków z funduszy zewnętrz-nych, przekracza jej zdolności finansowe. Szczególnie kosztowne okazały się takie składowe systemu, jak urządzenie pamięci masowej – jukebox oraz aplikacja bazodanowa zarządzająca całością systemu, która została wyceniona przez firmę projektującą system na kwotę 1,6 mln PLN.

Wyżej opisany projekt, mimo że nie został zrealizowany, przyniósł pracownikom BŚ szereg korzyści niematerialnych. Wśród nich należy wymienić:

• nabycie umiejętności algorytmizacji procesu projektowania serwisu przechowującego i prezentującego zasób cyfrowy, polegającej na analizie i wyodrębnieniu funkcjonal-ności oraz modułów oprogramowania,

• szacowanie technicznych parametrów projektu i jego procesów, takich jak wielkość zasobu, etapowanie jego obróbki oraz dobór urządzeń,

• ujęcie całości operacyjnej pracy systemu w kategoriach procesowego przepływu danych – od pozyskania skanów do różnych form udostępniania przetworzonego zasobu.

• szacowanie kosztów finansowych projektu,

• wypracowanie zasady rozróżnienia funkcji archiwalnej i prezentacyjnej systemu, która określała potrzebę długoterminowej archiwizacji plików wyższej jakości oraz utrzy-mywanie równoległej wersji plików mniejszych rozmiarów (i tym samym jakości), przeznaczonej do prezentacji w serwisie WWW.

Najważniejszy wniosek płynący z opisanego przedsięwzięcia dotyczył określenia ważnej zasady projektowania bibliotecznych systemów zasobów cyfrowych, polegającej na uznaniu, że istotnym czynnikiem determinującym kształt i koszty projektu ucyfrowienia treści jest zasób oryginalny i jego charakter, tj. fizyczne rozmiary, forma wydawnicza i ilość dokumen-tów przeznaczonych do digitalizacji. Dodatkowo istotne były przewidywane, podstawowe funkcje takiego systemu: długoterminowe przechowywanie oraz sieciowa prezentacja cyfro-wych treści. Określenie pokroju zasobu pozwalało na wręcz dedukcyjny dobór dostępnych środków technicznych, pozwalających na jego zeskanowanie, przechowywanie oraz udostęp-nianie, natomiast specyfikacja funkcjonalności miała wpływ na ogólny kształt systemu, w tym charakterystykę i relacje między stanowiskami pracy.