Rozwojowi BC towarzyszyła próba uporządkowania ich rodzajów i modeli w ramach typolo-gii. Prosta i często przytaczana w literaturze anglosaskiej jest typologia112 dzieląca BC ze względu na lokalizację zasobów i sposób ich prezentacji. Według niej BC dzielą się na:
a) samodzielne (stand-alone digital library, SDL), fizycznie zlokalizowane, dysponujące własnym, scentralizowanym zasobem, wdrożone w całkowicie cyfrowy sposób.
Przykładem SDL jest cyfrowa kolekcja Biblioteki Kongresu113 lub ŚBC.
b) federacyjne (federated, FDL) to federacje samodzielnych bibliotek cyfrowych (SDL), zorganizowane wokół wspólnej tematyki i połączone interoperacyjnie, dzięki czemu użytkownik bezproblemowo może przeszukiwać i korzystać ze zbiorów w faktycznie różnych lokalizacjach. Przykładem takiej BC jest Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD)114.
112 T. Sharon, A. Frank: Digital Libraries on the Internet…, s. 3-4.
113Digital Collectionss, Library of Congress. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://
www.loc.gov/library/libarch-digital.html
114Networked Digital Library of Theses and Dissertations. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie:
http://www.ndltd.org/
c) scalone, zagregowane (harvested, HDL), nieposiadające zbiorów własnych dokumen-tów, lecz stanowiące bazy metadanych i sieciowych odnośników do dokumentów zlokalizowanych w sieci. Przykładem może być (nierozwijana już) Internet Public Library (IPL)115, Lubelska Biblioteka Wirtualna116, udostępniająca we wspólnym inter-fejsie zbiory lokalnych bibliotek cyfrowych Lubelszczyzny czy polska Federacja Bibliotek Cyfrowych117.
Powyższa typologia oparta jest na szerokim rozumieniu terminu „biblioteka cyfrowa”.
W przytaczanym piśmiennictwie polskim przyjmuje się zazwyczaj znaczenie węższe –
„biblioteka cyfrowa” posiada własną kolekcję obiektów-dokumentów, na których realizuje procesy, czyli odpowiada definicji a) z ww. typologii. Taką też charakterystykę BC przyjmuje się w niniejszej rozprawie. Dla typów b) i c) rezerwuje się terminy odpowiednio „biblioteka wirtualna” i „agregator (metadanych)”.
W Polsce pierwszą propozycję typologii o charakterze organizacyjnym przedstawiło środowi-sko twórców oprogramowania dLibra – PCSS, dzieląc BC na instytucjonalne i regionalne (2007)118. Biblioteki instytucjonalne to biblioteki utrzymywane na potrzeby jednej, realnej instytucji i wykorzystywane do przechowywania materiałów związanych z jej działalnością.
Regionalne BC oparte są z kolei na współpracy instytucji kulturalnych i naukowych regionu, odpowiedzialnych za merytoryczną zawartość biblioteki z regionalnymi centrami komputero-wymi, które z kolei zajmują się techniczną stroną przedsięwzięcia (przykład WBC i PCSS).
Niekiedy także techniczną stroną biblioteki zajmują się instytucje-liderzy (ŚBC, KPBC) lub zewnętrzny komercyjny dostawca usług (w Małopolskiej BC). Typologia ta została doprecy-zowana i uszczegółowiona (2012)119 – w myśl czego biblioteki dzielą się pod względem insty-tucji współtworzących na instytucjonalne i tworzone przez konsorcja (konsorcjalne). Dodat-kowym wyróżnikiem są gromadzone zasoby – rozwiązanie to obejmuje zasoby związane z charakterem i działalnością instytucji oraz posiadanymi zbiorami (także zabytkowymi).
Zaletą bibliotek instytucjonalnych jest pełna kontrola działania – reguły działania biblioteki cyfrowej, struktura zasobów, tempo rozwoju czy charakter zasobów ustalane są wyłącznie
115Internet Public Library. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://www.ipl.org
116Lubelska Biblioteka Wirtualna. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://lbw.lublin.eu
117Federacja Bibliotek Cyfrowych. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://fbc.pionier.net.pl
118C. Mazurek, T. Parkoła, M. Werla: Rozwój bibliotek cyfrowych w Polsce. 2007. [Dostęp 17 maja 2020].
Dostępny w Internecie: http://lib.psnc.pl/dlibra/docmetadata?id=173
119C. Mazurek, T. Parkoła, M. Werla: Tworzenie i rozwój bibliotek cyfrowych. W: Biblioteki cyfrowe. Red.
M. Janiak..., s. 342-343.
pod kątem potrzeb jednej instytucji. Wskazane przykłady to: Biblioteka Cyfrowa Ośrodka Rozwoju Edukacji120, e-Biblioteka UW121.
Biblioteki konsorcyjne z kolei tworzone są przez instytucje zrzeszone w różnych konsorcjach, zatem pokrój ich zasobów, zasady tworzenia i organizacja są zazwyczaj ustalanie wspólnie.
Przykładami mogą być:
regionalne BC (przykład WBC), tworzone przez instytucje naukowe i publiczne regionu, gromadzące różnorodne zbiory w kilku ogólnych kategoriach,
inicjatywy oparte na ponadregionalnym porozumieniu instytucji o zbliżonym profilu działalności jak Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych122, co przekłada się na pokrój udostępnianych zbiorów oraz bardziej dookreśloną grupę odbiorców,
biblioteki ponadregionalne, prezentujące zasoby instytucji zrzeszonych we wcześniej zawiązanych porozumieniach lub federacjach, jak Federacja Bibliotek Kościelnych FIDES123, powstała w roku 1991, która w roku 2006 utworzyła BC124, stanowiącą jedną z form kooperacji.
Udział w konsorcjum musi być poprzedzony zaakceptowaniem zasad współpracy, biblioteką zazwyczaj administruje instytucja koordynująca, a pozostali uczestnicy dostarczają treści do jej zasobu, wykonując najczęściej część procesów.
W roku 2008 propozycję specyficznej typologii, uwzględniającej rozwojowe cechy BC w czasie, przedstawił M.W. Kolasa, wyróżniając generacje bibliotek: I, II, oraz biblioteki rozproszone. Ich rozwój poprzedzony był okresem (lata 1971-1995) pionierskich projektów (Project Gutenberg, Perseus Digital Library, The Complete Works of Shakespeare). Do cech bibliotek I generacji realizowanych najczęściej w latach 1995-2002 zalicza się:
1. Zasób – dzieła z domeny publicznej.
2. Dostęp – nielimitowany.
3. Formaty dokumentów: tekstowe (ASCI, RTF) lub graficzne (GIF, JPEG, TIFF, PNG).
120Biblioteka Cyfrowa Ośrodka Rozwoju Edukacji. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://
www.bc.ore.edu.pl.
121e-Biblioteka UW. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://ebuw.uw.edu.pl
122Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://
rcin.org.pl.
123Informacje o Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Internecie:
https://www.fides.org.pl/index.php/o-federacji
124Księgozbiór Wirtualny Federacja Bibliotek Kościelnych FIDES. [Dostęp 17 maja 2020]. Dostępny w Interne-cie: http://digital.fides.org.pl
4. Brak kontroli dostępu i zarządzania zasobem.
5. Słabe mechanizmy zarządzania metadanymi.
Serwisy BC realizowano w postaci stosunkowo prostych portali WWW w modelu „strona www” lub „katalog obiektów cyfrowych”.
Wybrane cechy bibliotek II generacji (od 2002 i później) to:
1. Zasób – dowolny.
2. Dostęp – kontrolowany (lub możliwość kontroli).
3. Formaty dokumentów – hybrydowe (DjVu lub PDF), także graficzne (JPEG, JPG2, PNG, GIF + Java), specjalne (do prezentacji nut), multimedialne: mp3, mpeg, flash.
4. Zaawansowane mechanizmy zarządzania zasobem.
5. Zaawansowane mechanizmy zarządzania metadanymi.
6. Obsługa specjalnych standardów komunikacyjnych.
7. Współpraca z repozytoriami rozproszonymi.
Według Kolasy przykładami bibliotek rozproszonych (od 2004 i później) są OAISTER, OpenDOAR, DOAJ, Institutional Archives Registry, które technicznie stanowią agregatory metadanych lub katalogi repozytoriów125. Zbliżoną do opracowanej w PCSS typologię propo-nuje J. Włodarski, opierając ją na definicji, w myśl której:
„biblioteką cyfrową nazywa się usługę sieciową, polegającą na udostępnianiu publika-cji elektronicznych, takich jak ebooki i czasopisma elektroniczne oraz cyfrowe reprezen-tacje tradycyjnych zbiorów bibliotecznych”126.
Autor ten proponuje rozróżnienie typów bibliotek według szeregu kryteriów ze względu na:
instytucję nimi zarządzającą (biblioteki, wydawnictwa, stowarzyszenia naukowe, społeczne itp.),
wielość instytucji współpracujących,
tematyczność zbiorów,
dedykowane dla konkretnej grupy odbiorców (np. dziecięce, dla uczniów i studentów).
Według Włodarskiego wśród BC należy jako osobną kategorię wymienić biblioteki wirtualne, tzn. takie, które działają w oderwaniu od konkretnego zbioru bibliotecznego (nie posiadają
125M.W. Kolasa: Biblioteki cyfrowe – wstęp do problematyki..., s. 193.
126J. Włodarski: Typologia bibliotek cyfrowych jako nowy problem w nauce o informacji. W: Nauka o informacji w okresie zmian. Red. B. Sosińska-Kalata, E. Chuchro. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2013, s. 535.
własnych zbiorów), ale zespalają w całość rozproszone kolekcje poprzez możliwość jej jedno-czesnego przeglądania i wykorzystywania, kreując tym samym nowe zestawienia i perspek-tywy kolekcji (przykład: Europeana). W odróżnieniu od katalogu rozproszonego, biblioteki wirtualne winny zapewniać wartość dodaną w postaci np. wielojęzycznego interfejsu, możli-wości filtrowania wyszukiwań, utworzenia forum kontaktów dla powstałej społeczności użytkowników. Biblioteki wirtualne można podzielić także ze względu na: tematykę, instytu-cję zarządzającą, rodzaj użytkowników oraz prezentowane dokumenty127.