Referencyjny Model Biblioteki Cyfrowej

Digital Library Reference Model to wynik wieloletnich prac koncepcyjnych zapoczątkowa-nych w latach 1997–1999 przez międzynarodową grupę specjalistów (ang. DELOS Working Group on Digital Libraries) funkcjonującą w ramach programu EU ESPRIT (ang. European Strategic Program on Research in Information Technology) w 4. Ramowym Programie UE.

Grupa przekształciła się w roku 2004 w DELOS Network of Excellence – sieć ekspertów włączoną do 6. Ramowego Programu UE¹⁶⁵, a jej prace przyniosły model BC – DELOS

165C. Thanos, V. Casarosa: The key role of the DELOS Network of Excellence in establishing Digital Libraries as a research field in Europe. „LIBER Quarterly” 2017, 26(4), s. 296-307. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Internecie: DOI: http://doi.org/10.18352/lq.10165

Digital Library Reference Model – opublikowany w roku 2008¹⁶⁶. Dorobek tej grupy został rozwinięty przez tych samych autorów w ramach DL.org, kolejnego projektu fundowanego przez ówczesną Dyrekcję Generalną Komisji Europejskiej ds. Społeczeństwa Informacyjnego – do Modelu Referencyjnego (ang. Digital Library Reference Model), opublikowanego w ostatecznej wersji w 2011 roku¹⁶⁷.

Model Referencyjny nawiązuje do wizji DELOS opisującej BC jako narzędzie wykorzysty-wane w centrum intelektualnej aktywności, niwelujące fizyczne, teoretyczne, czasowe, osobi-ste ograniczenia lub bariery informacyjne. Jej główną rolą jest ułatwianie komunikacji, współ-pracy i innych form interakcji między badaczami, naukowcami lub szeroką publicznością, zainteresowanymi informacją przechowywaną w BC. Ujęcie takie zmienia paradygmat BC – w miejsce statycznego zbioru udostępnianych dokumentów proponowany jest system skoncentrowany na potrzebach użytkowników, dostarczający im interesujących, nowych i spersonalizowanych doświadczeń. Syntetyzuje on rozproszone, multimedialne kolekcje dokumentów, mobilną informację oraz wszechobecne usługi komputerowe. Autorzy odwołują się także to koncepcji „Computer Supported Cooperative Work” („Komputerowo wspoma-gana przestrzeń współpracy” [tłum. aut.]) z 2004 roku, a szczególnie do kategorii „Inhabited Information Space” – „Zamieszkanej Przestrzeni Informacyjnej” [tłum. aut.]. Jest ona definio-wana jako społeczna, robocza przestrzeń informacyjna, gdzie ludzie mogą kooperować w tworzeniu, badaniu i wymianie informacji, posiadając jednocześnie świadomość postępów innych użytkowników oraz kontekstu użycia informacji¹⁶⁸. Koncepcja ta wyraźnie nawiązuje do wizji BC autorstwa Gary’ego Marchionini’ego z roku 1999, nazwanej „Sharium” – od głównej idei, w myśl której BC powinny być swoistymi logicznymi „rozszerzeniami”

(augmentations) tradycyjnych bibliotek i służyć rozwiązywaniu problemów – stanowią współdzieloną przestrzeń interakcji społecznych i możliwości współpracy dla zrozumienia informacji oraz tworzenia wiedzy¹⁶⁹.

166L. Candela, D. Castelli, N. Ferro, Y. Ioannidis, G. Koutrika, C. Meghini, P. Pagano, S. Ross, D. Soergel, M. Agosti, M. Dobreva, V. Katifori, H. Schuldt: The DELOS Digital Library Reference Model Foundations for Digital Libraries. 2007. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Internecie: http://delosw.isti.cnr.it/files/pdf/

ReferenceModel/DELOS_DLReferenceModel_096.pdf

167L. Candela i in.: The Digital Library Reference Model… .

168Tamże, s. 15.

169G. Marchionioni: Augmenting Library Services: Toward the Sharium. 1999. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Internecie:https://pdfs.semanticscholar.org/7839/356de4b4361c35539b79a02f7a5b066aedf2.pdf

Autorzy Modelu Referencyjnego wyróżniają trzystopniowy schemat definicyjny BC, który należy zachowywać dla ścisłości jej analizy. Są to odpowiednio:

 Biblioteka cyfrowa (Digital library – DL) – potencjalnie wirtualna organizacja, która kompleksowo gromadzi, zarządza i zachowuje w długim czasie bogaty cyfrowy zasób i oferuje określonej społeczności użytkowników specjalistyczne funkcjonalności określonej jakości, zgodnie z kompleksowo ustaloną polityką.

 System biblioteki cyfrowej (Digital library system – DLS) – wdrożone oprogramowa-nie, oparte na rozproszonej architekturze i zapewniające wymagane funkcjonalności.

Dzięki niemu możliwa jest interakcja użytkowników z biblioteką cyfrową.

 System zarządzania biblioteką cyfrową (Digital library management system – DLMS), dedykowany system oprogramowania umożliwiający zarówno wytwarzanie oraz administrowanie systemu BC (DLS), jak i jego rozwój poprzez integrację dodatko-wych komponentów programododatko-wych, zapewniających specjalizowane i zaawansowane usługi. Relację pomiędzy tymi elementami ilustruje Rysunek 16:

Rysunek 16: Trzystopniowy schemat definicyjny BC

Źródło: L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. 2011, s. 17. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Inter-necie: https://www.coar-repositories.org/files/D3-2b-Digital-Library-Reference-Model.pdf

Według autorów modelu referencyjnego, pomimo różnorodnych realizacji BC, można ziden-tyfikować siedem przestrzeni (Domain), pozwalających kompleksowo taką bibliotekę opisać¹⁷⁰.

170L. Candela i in.: The Digital Library Reference…, s. 19-21.

Są one następujące:

 Zasób (Content) – stanowi zbiór danych i informacji zebranych w kolekcje, które są pozyskiwane, zarządzane i udostępniane. Obejmuje dane pierwotne, metadane i adnotacje.

 Użytkownik (User) – opisuje różnych aktorów (ludzi i maszyny) podejmujących interakcję z biblioteką.

 Funkcjonalność (Functionality) – obejmuje usługi oferowane użytkownikom i ich grupom. Ogólnie oczekuje się wielu dostępnych funkcjonalności, lecz ich podstawowy zakres zawiera rejestrowanie nowych obiektów, wyszukiwanie i przeglądanie. Poza tym istotne jest zarządzanie tymi usługami, w celu zaspokojenia potrzeb użytkowni-ków.

 Polityka (Policy) – to zestaw warunków, reguł i zasad rządzących poszczególnymi aspektami BC w tym formowanie kolekcji, regulacje uprawnień użytkowników, praw autorskich, prywatność, poufność czy opłaty za użytkowanie. Polityka może zostać sformułowana przez samą BC albo przez instytucję, która ją ustanowiła. Częścią tego obszaru jest zmiana lub opracowanie nowej polityki BC.

 Jakość (Quality) – jest określana przez parametry służące do charakterystyki i oceny wszystkich usług BC w każdym aspekcie. Niektóre z parametrów są ilościowe, mierzone automatycznie, inne mają charakter subiektywny i są mierzone w drodze badań użytkowników.

 Architektura (Architecture) – ilustruje i systematyzuje powiązanie wszystkich usług BC w jej poszczególnych obszarach w relacji do oprogramowania i sprzętu. Zdefinio-wanie architektury BC jest istotne ze względu na ich systemową złożoność i pozwala na rozwiązanie problemów interoperacyjności takich systemów oraz ich realizację.

Najszerszy kontekst, w którym należy posadowić te obszary to:

• Organizacja (Organization) – BC jest organizacją i jako taka nie jest tożsama z insty-tucją/organizacją, która ją powołała i wspiera jej rozwój. Istnieją między nimi zależno-ści, lecz BC to układ społeczny, realizujący dobrze zdefiniowane cele (usługi). Jest on zdolny do kontroli własnego działania i rozwoju, w ramach nakreślonych przez insty-tucję, która ją powołała. Stwierdzenie to jest istotne dla koncepcji BC, bo podkreśla podobieństwa między BC a inną zorganizowaną grupą ludzi, realizującą własne cele.

Relacje tych obszarów obrazuje Rysunek 17:

Rysunek 17: „Wszechświat” biblioteki cyfrowej w Modelu Referencyjnym

Źródło: L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. 2011, s. 19. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Inter-necie: https://www.coar-repositories.org/files/D3-2b-Digital-Library-Reference-Model.pdf

Wraz z opisem trójstopniowego schematu oraz obszarów funkcjonowania BC i ich zależności, Referencyjny Model wyróżnia trzy główne role Aktorów biblioteki: Użytkowników końco-wych (DL End-user), Zarządzających (DL Manager) oraz Deweloperów (DL Software Developers)¹⁷¹.

Do grupy Użytkowników Końcowych się zalicza:

• Twórców Zasobu (Content Creators) – dostarczających nowe obiekty do biblioteki.

Ich zadania realizowane są dzięki udostępnianym przez bibliotekę fukcjonalnościom (Functionality), zgodnie z polityką (Policy) kształtowania zasobu oraz jego jakościo-wym jakościo-wymogom (Quality).

• Użytkowników Zasobu (Content Consumers), czyli „klientów” biblioteki, którzy mają dostęp do obiektów biblioteki.

• Bibliotekarzy Cyfrowych (Digital Librarians) – opiekunów zasobu BC. Bibliotekarze dokonują wyboru, organizują oraz zarządzają zasobem cyfrowym. Mogą mieć wpływ na kształt zasobu oraz usług biblioteki. Z jednej bowiem strony występują jako media-torzy pomiędzy Twórcami a Użytkownikami zasobów, z drugiej mogą formułować zwrotne informacje i postulaty dla Zarządzających biblioteką i jej usługami.

171L. Candela i in.: The Digital Library Reference…, s. 23-25.

Zarządzający BC dzielą się na dwie grupy operatorów:

• Projektanci (DL Designers) – odpowiedzialni za opracowanie, utrzymywanie i rozwój usług biblioteki zgodnie z potrzebami jej użytkowników końcowych. Ich działania obejmują wszystkie obszary biblioteki i dotyczą: schematów klasyfikacyjnych, metadanych, stosowanych formatów plików, ról i uprawnień użytkowników, zestawu i rodzaju udostępnianych usług, reguł zarządzania oraz planowania rozwoju biblioteki, wiarygodności zasobów. Biorą pod uwagę przyjęte zasady jakości oraz polityki, ale także mogą je modyfikować, by odpowiadały zmieniającym się oczekiwaniom użytkowników.

• Administratorzy (DL Administrators) – zajmujący się wraz z Projektantami wdroże-niem usług w systemie BC. Ponadto utrzymują oprogramowanie i sprzęt systemu BC oraz jej usługi za pomocą Systemu zarządzania BC w drodze konfiguracji, monito-ringu, parametryzacji i reakcji na alerty systemu.

• Deweloperzy (DL Software Developers) – czyli inżynierowie i programiści, którzy tworzą i rozwijają programowe komponenty biblioteki z użyciem Systemu Zarządza-nia Biblioteką Cyfrową.

Model Referencyjny został wyrażony za pomocą szeregu „map myśli” (concept map) – blokowych schematów, reprezentujących zidentyfikowane elementy modelu, powiązanych wektorami nazwanych relacji, precyzyjnie charakteryzujących rodzaj powiązania typu: „jest”,

„przynależy”, „składa się z”, „jest opisane przez” itp. W ten sposób zaprezentowane są wszystkie badane przestrzenie modelu. Przykładowa mapa Przestrzeni Użytkownika BC (User Domain Concept Map) obejmuje elementy wchodzące w interakcje z BC, tj. zarówno ludzi, programy komputerowe, jak i fizyczne instrumenty. W centrum przestrzeni użytkow-nika figuruje Aktor (Actor), realizujący różne Role (Role), modelowany przez swój Profil (Actor Profile) i podejmujący aktywności (Action). Jego Profil jest także Obiektem Informa-cyjnym (Information Object), który może zawierać dane np. demograficzne (wiek, lokalizacja osoby lub systemu komputerowego), edukacyjne (dziedzina nauki, rodzaj wykształcenia) czy dotyczące preferencji (zainteresowań, personalizacji). Aktor należy do jakiejś Grupy (Group) stanowiącej Społeczność (Community). Role Aktora to wspomniani: Użytkownik Końcowy, Zarządzający i Deweloper. Aktor przynależy także do przestrzeni Zasobu, powiązanej z przestrzeniami Polityki i Jakości. Całość ilustruje Rysunek 18:

Rysunek 18: Mapa przestrzeni Użytkownika BC w Modelu Referencyjnym

Źródło: L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. 2011, s. 42. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Inter-necie: https://www.coar-repositories.org/files/D3-2b-Digital-Library-Reference-Model.pdf

Model Referencyjny BC zdecydowanie szerzej niż model 5S definiuje charakter, metodologię modelu oraz relacje poznawcze (i zależności rozwojowe) pomiędzy samym modelem a realnym wdrożeniem BC. Model Referencyjny stanowi minimalny zestaw koncepcji, aksjo-matów i relacji w określonej dziedzinie. Jest niezależny od konkretnych standardów, techno-logii i wdrożeń. Uwzględnia natomiast cele, wymagania, motywacje oraz „rynek” swoich usług, a także bierze pod uwagę dobre praktyki i badania naukowe. Pochodną Modelu Referencyjnego jest Architektura Referencyjna (Reference architecture), stanowiąca wzorzec – abstrakcyjne rozwiązanie – które wykorzystuje koncepcje i relacje określone w modelu.

Jeden Referencyjny Model może przynieść różne Architektury Referencyjne, w zależności np. od wielości dostawców zasobów lub charakteru BC, dedykowanej dla wąskiej publiczno-ści, wymagającej specjalistycznych usług. Architektura Referencyjna stanowi z kolei bazę do skonstruowania Architektury Wdrożeniowej (Concrete architecture), która w miejsce ustalo-nych elementów, mechanizmów i relacji uwzględnia istniejące protokoły komunikacyjne,

standardy i specyfikacje programowo-sprzętowe. Zależności między tymi poziomami uszcze-gółowienia – od modelu do wdrożenia – ilustruje Rysunek 19:

Rysunek 19: Porządek poznawczy Modelu Referencyjnego i jego instancje wdrożeniowe

Źródło: L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. 2011, s. 27. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Inter-necie: https://www.coar-repositories.org/files/D3-2b-Digital-Library-Reference-Model.pdf

Autorzy Modelu Referencyjnego odnieśli się także do modelu 5S, ilustrując wzajemne relacje analizowanych obszarów obu koncepcji, charakteryzując jednocześnie różnice obu opraco-wań:

 Model Referencyjny odnosi się pragmatycznie do całego universum BC, uznając formalizację za ewentualny następny etap teorii, podczas gdy 5S oparty jest na koncepcji „minimalnej biblioteki cyfrowej” oraz dąży do ścisłej formalizacji teorii,

 w Modelu Referencyjnym poszczególne elementy prezentowane są wielowymiarowo powiązane relacjami z innymi obszarami biblioteki,

 5S wyróżnił obszar Przestrzenie (Spaces) jako odrębny, nadrzędny obszar biblioteki, w Modelu Referencyjnym pominięto go, uznając za nadmiernie szczegółowy.

Mapę zależności między modelami ilustruje Rysunek 20:

Rysunek 20: Relacje między Modelem Referencyjnym a modelem 5S

Źródło: L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. 2011, s. 63. [Dostęp 19 maja 2020]. Dostępny w Inter-necie: https://www.coar-repositories.org/files/D3-2b-Digital-Library-Reference-Model.pdf