ROZDZIAŁ 1. ZARYS DEFINICYJNY PODSTAWOWYCH POJĘĆ
1.5 Definicje mowy nienawiści dostępne w aktualnych badaniach w kontekście
Przybliżenie definicji MN, dostępnych w aktualnych badaniach w kontekście międzynarodowym, ma, wspólnie z dotychczasowymi eksplikacjami, przyczynić się do wypracowania jednolitej definicji MN ze względu na przynależność etniczną i narodową na potrzeby niniejszej rozprawy. Z przytoczonych definicji zostały przejęte najbardziej adekwatne cechy prezentowanego w różnych aspektach pojęcia w sposób subiektywny.
Definicje MN, które zostały przybliżone w niniejszym podrozdziale, zostały stworzone głównie przez socjologów (por. m.in. Kowalski i Tulli [2003], Łodziński [2003]
oraz Nijakowski [2008]) i językoznawców (por. m.in. Cegieła [2014], Meibauer [2013]
oraz Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak [2017]). W niniejszym wywodzie pomija się ujęcia prawne w badaniach MN, na gruncie polskim odnoszące się do zapisu art. 256 i 257 Kodeksu karnego, opisanego już w podrozdziale 1.4.
43 Kowalski i Tulli (2003: 21–22), definiując MN, przyjęli, iż powinna ona spełniać następujące kryteria:
a) mowa nienawiści jest adresowana do zbiorowości, nie jednostek. Nawet jeśli uderza na pozór w konkretnego człowieka, czyni to redukując go do roli typowego przedstawiciela grupy […];
b) jest skierowana przeciwko zbiorowościom szczególnego rodzaju – takim, których się nie wybiera. Są to przede wszystkim grupy naturalne, w których udział determinowany jest biologicznie (kolor skóry, płeć, preferencja seksualna, przynależność etniczna i kalectwo) albo społecznie (język, obywatelstwo, religia, miejsce zamieszkania, które często trudno zmienić, czy zawód w wielu przypadkach „dziedziczony‖ rodzinnie). W tym sensie poniżanie kobiet jest mową nienawiści, ale polemika z feministkami – niekoniecznie;
c) mowa nienawiści funkcjonuje w świecie wyobrażonym i sama wyznacza swoje cele.
[…] nie jest ważne czy lżony, wyszydzany i poniżany z powodu należenia do jakieś zbiorowości rzeczywiście do niej należy – czy naprawdę jest Żydem, Ukraińcem lub homoseksualistą – gdyż przedmiotem zainteresowania nie są prawdziwi ludzie, tylko wizerunki, mianowani i wyposażeni w stereotypowe cechy „Żydzi‖, „Ukraińcy‖,
„homoseksualiści‖ (Kowalski i Tulli 2003: 21–22).
Łodziński (2003: 5) w ekspertyzie Kancelarii Sejmu definiuje MN w następujący sposób:
wypowiedzi ustne i pisemne oraz przedstawienia ikoniczne lżące, oskarżające, wyszydzające i poniżające grupy i jednostki z powodów po części od nich niezależnych – takich jak przynależność rasowa, etniczna i religijna, a także płeć, preferencje seksualne, kalectwo, czy przynależność do „naturalnej‖ grupy społecznej, jak mieszkańcy pewnego terytorium, reprezentanci określonego zawodu, mówiący określonym językiem. Jest to upubliczniona przemoc werbalna, wyraz nienawiści kolektywnej, adresowanej do „zbiorowości naturalnych‖, wyznaczonych przez rasę, narodowość, płeć i wyznanie, do których nie przynależy się z racji swobodnie wybieranych przekonań.
Natomiast według Nijakowskiego (2008: 133):
mowa nienawiści polega na przypisywaniu szczególnie negatywnych cech lub wzywaniu do dyskryminujących działań wymierzonych w pewną kategorię społeczną, przede wszystkim taką, do której przynależność jest postrzegana jako „naturalna‖ (przypisana), a nie z wyboru.
Nijakowski (2008: 117–127) wyróżnia ponadto sześć wyznaczników MN:
1. nadmierne uogólnianie negatywnej cechy – negatywne stereotypy grup obcych;
2. przypisywanie szczególnie negatywnych cech – przypisywanie osobom lub grupom szczególnie negatywnych cech lub uczynków;
3. uwłaczająca leksyka, dehumanizacja – analogie, metafory;
4. lekceważenie, podważanie rytuałów poważania – protekcjonalne traktowanie, okazywanie wyższości, niedopuszczanie do głosu;
5. katalogi i zestawienia – katalogi demaskujące „Żydów‖;
44 6. przedmiot nienawiści – mowę nienawiści wyróżnia przedmiot krytyki, zbiorowości, do
których przynależność ma charakter przypisany (płeć, kolor skóry, orientacja seksualna, narodowość, etniczność, kalectwo, język ojczysty itd.).
Bulandra, Kościółek i Zimnoch (2015: 56) przyjmują natomiast na potrzeby badania artykułów prasowych następującą definicję MN:
Za akt mowy nienawiści uznano zatem wypowiedź, która szerzy, propaguje i usprawiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm oraz inne formy nietolerancji podważające bezpieczeństwo demokratyczne, spoistość kulturową i pluralizm. Aby dana wypowiedź mogła być uznana za przykład mowy nienawiści, musi spełniać łącznie trzy warunki: 1) być wypowiadana z negatywną intencją lub z zamierzeniem ataku (poniżenia, zdeprecjonowania, obrażenia, pokazania wyższości etc.), 2) być skierowana do zbiorowości lub do osoby indywidualnej zredukowanej do cechy danej zbiorowości, 3) używać cechy będącej elementem czyjejś tożsamości (lub przy pisywać danej osobie taką cechę) jako epitetu będącego pod stawą do dyskryminacji.
Za potencjalne płaszczyzny dyskryminacji w swoim badaniu autorzy uznają „1)
„pochodzenie etniczne, 2) narodowość, 3) wyznanie, 4) płeć, 5) orientację seksualną, 6) wiek, 7) niepełnosprawność‖ (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 56).
Cegieła (2014) postuluje zastąpienie terminu „mowa nienawiści‖ terminem „retoryka nienawiści‖ lub „strategia nienawiści‖. Językoznawczyni zwraca uwagę na fakt, że MN może być kierowana nie tylko, jak w przypadku Rekomendacji Rady Europy, „do mniejszości, imigrantów lub osób o pochodzeniu imigranckim‖, ale także do różnych grup społecznych a nawet osób (autorka wymienia przykłady MN kierowane do polityków).
Cegieła (2014) zwraca uwagę, iż „retoryka nienawiści‖ polega przede wszystkim na trzech typach zachowań językowych wobec osób lub grup społecznych: dyskredytacji i stygmatyzacji, dehumanizacji i demonizacji, dyskryminacji i eliminacji.
Definicja prezentowana przez Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak (2017: 288–289, por. również Szczepaniak-Kozak i Lankiewicz 2017) w szczegółowy sposób opisuje lingwistyczną istotę nienawistnego komunikatu. Podkreślają, iż MN ma zawsze charakter dyskryminacyjny i jest intencjonalna, tj. świadoma, nieprzypadkowa oraz ma strategiczny cel:
Hate speech oftentimes has a strategic aim, e.g. to pool people of the same extremist views together, to establish a hierarchy of difference among minorities or a relation between the majority and minority groups based on features that these people inherited and thus cannot change. This is why hate speech is always discriminatory in character.
45 Autorki, Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak (2017: 288–289), przybliżają również cechy nienawistnego komunikatu, określając go jako:
motivated, inherent and strategic linguistic impoliteness that deliberately, in an unmitigated manner, conveys aggression, disdain or hatred towards representatives of cultures, religions or nationalities different from that of the speaker.
Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak (2017: 289) konstatują, iż MN może mieć charakter multimodalny, tj. może być realizowana poprzez dwa komunikaty lub większą liczbę ich rodzajów, np. werbalny i wizualny. Poniżej zaprezentowano przykład MN o charakterze multimodalnym; jego opis, uwzględniający analizę leksykograficzno-korpusową, znajduje się w rozdziale drugim.
Grafika 5: Zdjęcie prezentujące komunikat werbalny wraz z wizualnym, obrazujące multimodalny charakter MN (autorka – M.J.G., data i miejsce: 10 października 2014, Poznań, zrobione na rzecz projektu RADAR63)
Meibauer (2013: 1–3) w tomie zbiorowym poświęconym tematyce MN prezentuje jej definicję64 w następujący sposób:
pod pojęciem Hate Speech/mowa nienawiści [autor używa tutaj terminu Hassrede – M.J.G.]
rozumie się ogólnie językowe wyrażenie nienawiści przeciwko osobom lub grupom, zwłaszcza poprzez używanie wyrażeń, które służą zniesławieniu grup ludności (np. ang.
boche, jap, kraut, nigger, spic etc.), tzw. ‗ethnic slur terms‘. […] Mowa nienawiści może być kierowana do osób lub grup o określonych cechach jak na przykład kolor włosów, narodowość, pochodzenie, przynależność religijna, płeć, orientacja seksualna, status
63 Więcej o projekcie zob. rozdział 2.
64 W oryginalnym brzmieniu: „Unter Hate Speech/Hassrede wird im Allgemeinen der sprachliche Ausdruck von Hass gegen Personen oder Gruppen verstanden, insbesondere durch die Verwendung von Ausdrücken, die der Verunglimpfung von Bevölkerungsgruppen dienen (z.B. engl. boche, jap, kraut, nigger, spic, etc.), sog. ‗ethnic slur terms‘. […] Hassrede kann sich richten gegen Personen oder Gruppen mit bestimmten Eigenschaften wie zum Beispiel Hautfarbe, Nationalität, Herkunft, Religionszugehörigkeit, Geschlecht, sexuelle Orientierung, sozialer Status, Gesundheit, Aussehen, oder Kombinationen davon (Delgado/Stefancic 2004, 11). Diese Liste ist sicherlich nicht vollständig, denn es gibt im Prinzip keine menschliche Eigenschaft, die nicht zum Gegenstand des Hasses gemacht werden kann. […] Hassrede kann • direkt oder indirekt sein, • verdeckt oder offen, • gestützt oder nicht gestützt durch Autorität und Macht, • begleitet oder nicht begleitet von Gewalt‖ (Meibauer 2013: 1–3).
46 społeczny, stan zdrowia, wygląd lub kombinacja tych cech (Delgado i Stafancic 2004: 11).
Ta lista nie jest na pewno wyczerpująca, ponieważ nie ma cechy ludzkiej, która nie mogłaby stać się przedmiotem nienawiści. […] Mowa nienawiści może być pośrednia i bezpośrednia, ukryta i jawna, wspierana poczuciem autorytetu i władzy, w towarzystwie przemocy lub nie.
Stefanowitsch (2015) natomiast podkreśla, iż MN nie jest pojęciem językoznawczym, a raczej politycznym, które w mniejszym lub większym stopniu odnosi się do aspektów prawnych: „Hassrede (Hate Speech) ist kein sprachwissenschaftlicher, sondern ein politischer Begriff mit mehr oder weniger starken Bezügen zu juristischen Tatbeständen‖ (Stefanowitsch 2015: 11). Autor konstatuje, iż tym, co odróżnia MN od zwykłej zniewagi, jest jej podmiot, którym może być osoba postrzegana zawsze jako przedstawiciel określonej grupy; natomiast zwykła zniewaga może dotyczyć indywiduum i nie mieć związku z jego przynależnością do jakiejkolwiek grupy. Stefanowitsch (2015: 11) krytykuje twierdzenie Markera (2013: 60), jakoby MN mogła zaistnieć tylko wtedy, gdy mówca odczuwa nienawiść lub jego celem jest odczuwanie nienawiści przez osobę trzecią.
Autor podkreśla dużą rolę, jaką odgrywa intencja mówiącego. Zwraca jednak uwagę, iż
„możliwe jest, wyrażanie językowej nienawiści przeciwko danym osobom lub grupom, bez odczuwania nienawiści lub chęci jej wywołania (np. z powodu niewiedzy znaczenia określonych słów lub w ramach nieudanej satyry)‖ (Marker 2013: 60)65. Językoznawca podważa również twierdzenie, jakoby „o mowie nienawiści można było mówić tylko wtedy, gdy osoby, do których została skierowana ta mowa, poczuły się pogardliwie potraktowane lub zniesławione66‖ (Marker 2013: 60). Aby
zakwalifikować daną wypowiedź jako mowę nienawiści, z perspektywy językoznawczej, musi ona być uznawana za pogardliwą i/lub zniesławiającą, nie w kontekście zindywidualizowanym i/lub sytuacyjnym, ale zbiorowym tj. oceniony jako pogardliwa i/lub zniesławiająca według znacznej części grupy językowej (niekoniecznie większości lub też całej grupy językowej) (Marker 2013: 60).67
65 W oryginalnym brzmieniu: „Es ist durchaus möglich, sprachlich Hass gegen Personen oder Gruppen auszudrücken, ohne diesen Hass tatsächlich zu empfinden oder auslösen zu wollen (z.B. aus Unkenntnis der Bedeutung bestimmter Wörter oder im Rahmen einer misslungenen Satire)‖.
66 W oryginalnym brzmieniu: „Hassrede liegt dann vor, wenn es Menschen gibt, die sich durch diese Rede herabgesetzt oder verunglimpft fühlen‖.
67 W oryginalnym brzmieniu: „Um aus sprachwissenschaftlicher Sicht als Hassrede zu gelten, muss eine sprachliche Äußerung oder ein Ausdruck nicht nur individuell und/oder situativ, sondern von einem wahrnehmbaren Teil der Sprachgemeinschaft als herabwürdigend und/oder verunglimpfend gegenüber einer Bevölkerungsgruppe verstanden werden (aber natürlich nicht unbedingt von der Mehrheit oder gar der gesamten Sprachgemeinschaft)‖.
47 W celu lepszego dostrzeżenia różnic pomiędzy definicjami warto zestawić je tabelarycznie68, a ich konkretne części przypisać do odpowiednich kategorii, tj. cech, ze względu na które MN jest realizowana, adresata MN, typu i cech wypowiedzi stanowiącej MN. Poniższa tabela zawiera definicje w oryginalnym brzmieniu.
Autor definicji
Cechy potencjalnego
adresata MN Adresat MN Typ wypowiedzi Cechy wypowiedzi artykule naukowym dotyczącym problemów definicyjnych pojęcia MN (por. Adamczak-Krysztofowicz, Szczepaniak-Kozak i Jaszczyk 2016).
48
49
50 Tabela 3: Definicje MN w świetle dostępnych badań naukowych
W niniejszym podrozdziale zaprezentowano istniejące definicje MN w ujęciu interdyscyplinarnym i międzynarodowym. Pominięto w nim aspekty prawne, których realizacje zostały już opisane w podrozdziale 1.4. Celem wywodu teoretycznego nie była polemika, a jedynie prezentacja aktualnych stanowisk badaczy. Ukazała różnice między definicjami poprzez zakwalifikowanie ich poszczególnych części do odpowiednich kategorii ujętych tabelarycznie. To z kolei umożliwiło, wraz z dotychczasowymi eksplikacjami, wypracowanie jednolitej definicji MN ze względu na przynależność etniczną i narodową na potrzeby niniejszej rozprawy.