Prezentacja i analiza treści pierwszych i kolejnych artykułów polskiego

Pierwsze regulacje prawnokarne dotyczące MN w Polsce pojawiły się na mocy Kodeksu karnego z 13 czerwca 1946 roku⁵⁵, na potrzeby sowieckiego okupanta:

Art. 30 Kto publicznie nawołuje do waśni narodowościowych, wyznaniowych lub rasowych albo je pochwala, podlega karze więzienia do lat 5.

Art. 31 § 1 Kto publicznie lży, wyszydza lub poniża grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu przynależności narodowościowej, wyznaniowej lub rasowej, podlega karze więzienia do lat 5 lub aresztu. […]

54 Aby to sprawdzić, należałoby przeprowadzić poszukiwania odniesień do MN w kodeksie karnym Napoleona (fr. Code pénal) z 12 lutego 1810 roku, a także w kodeksach karnych krajów niemieckich sporządzonych po 1815 roku oraz w bawarskim kodeksie karnym z 1813 roku.

55 Treść kodeksu karnego z 13 czerwca 1946 roku – por. Kodeks karny z 13 czerwca 1946 roku.

37 Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 roku⁵⁶, wprowadzony w czasach Polskiej Republiki Ludowej, przejął w większości treść artykułów dotyczących MN z kodeksu karnego z 1946 roku. Merytorycznie zmienił się wymiar kary, natomiast zmiany językowe dotyczą dodanego sformułowania „na tle różnic (narodowościowych itd.)‖. Sprecyzowano także drugą część kodeksu, tj. „albo takie właśnie waśnie publiczne pochwala‖ oraz zmieniono zapis „(podlega) karze więzienia‖ na „(podlega) karze pozbawienia wolności‖

(podkreślenia wskazują na dokonane modyfikacje w obrębie artykułów w porównaniu z ich poprzednim brzmieniem):

Art. 272 Kto publicznie nawołuje do waśni na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych lub wyznaniowych albo takie waśnie publicznie pochwala, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5 [wyróż. – M.J.G.] […]

Art. 274 § 1 Kto publicznie lży, wyszydza lub poniża grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowościowej, etnicznej lub rasowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 [wyróż. – M.J.G.] […].

Niewielkie językowe zmiany dotyczące regulacji prawnokarnych wobec MN, bez zapisu o zmniejszeniu kary pozbawienia wolności, sprawiły, iż artykuły otrzymały łagodniejszą formę. Powyższe regulacje bardziej się zmieniły, kiedy wszedł w życie nowy kodeks karny 6 czerwca 1997 roku⁵⁷, który obowiązuje do dzisiaj (art. 256 i 257 k.k. nie uległy aktualizacjom). Wówczas pojawiły się dwa rodzaje zachowań podlegających penalizacji w jednym zapisie: 1. zakaz propagowania faszystowskiego ustroju państwa, który do tej pory był częścią innego artykułu (tj. art. 29 k.k. z 1946 roku oraz art. 270 § 2 k.k. z 1969 roku o następującej treści: „kto publicznie pochwala faszyzm lub jakąkolwiek jego odmianę‖); dodatkowo wyrażenie „lub jakąkolwiek jego odmianę‖ przeformułowano na „lub inny totalitarny ustrój państwa‖ 2. nawoływanie do nienawiści. Zmieniono również formę „(nawoływanie) do waśni‖ na „(nawoływania) do nienawiści‖. Ponadto MN miała być również zakazana wobec osób bezwyznaniowych (a nie tylko wobec wyznawców określonych religii), co po raz pierwszy wprowadził właśnie kodeks karny z 1997 roku.

Modyfikacjom poddano również rodzaje kar przewidzianych za popełnienie określonego w tym artykule przestępstwa. Do tej pory mieliśmy do czynienia tylko z karą pozbawienia wolności, wymierzaną za popełnienie przestępstwa o charakterze MN, natomiast nowy kodeks karny przewiduje także karę grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności.

Językoznawcę najbardziej mogą jednak zainteresować takie modyfikacje, jak zmiana

56 Por. Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 roku.

57 Por. Kodeks karny z 6 czerwca 1997 roku.

38 słowa „waśń‖ na „nienawiść‖ oraz rezygnacja z trzech czasowników odnoszących się do znamion MN, tj. „lżyć‖, „wyszydzać‖ oraz „poniżać‖, na rzecz jednego: „znieważać‖:

Art. 256 § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 [wyróż. – M.J.G.]

Art. 257 Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 [wyróż. – M.J.G.]

Nie jest istotą niniejszej pracy analizowanie powyższych zmian w kodeksie karnym w ramach artykułów dotyczących MN z perspektywy historycznej lub też jurystycznej, bowiem niektóre zaprezentowane modyfikacje niewątpliwie wymagałyby komentarza historyka (np. zmiana dotycząca zakazu propagowania konkretnego ustroju państwa⁵⁸) lub też prawnika (np. zmiana rodzaju, a także wymiaru kary). Jej istotą jest natomiast analiza powyższych aktualizacji w perspektywie językoznawczej. Szczególnie ważne dla językoznawcy wydają się dwie kwestie wynikające z powyższych modyfikacji. Zarówno pierwsza, która dotyczy z pozoru oczywistej zmiany staropolskiego słowa „waśń‖ na

„nienawiść‖ i może być uwarunkowana naturalnymi zmianami w języku na przestrzeni lat, jak i druga, dotycząca rezygnacji z czasowników „lżyć‖, „wyszydzać‖ oraz „poniżać‖ na rzecz jednego: „znieważać‖⁵⁹, wymagają głębszej analizy.

Rzeczownik „waśń‖⁶⁰ pochodzi od prasłowiańskiego „wadzić‖ i oznacza, według Doroszewskiego (1997), „niezgodę, zwadę, spór, kłótnię‖, natomiast rzeczownik

„nienawiść‖⁶¹, pochodzący od pozytywnie nacechowanego „nawidzieć‖, oznacza „uczucie

58 Interesującą wykładnię na temat zmiany czasownika „pochwalać‖ na „propagować‖ (dany ustrój państwa) prezentuje Radziejewski (2012: 122).

59 Czasownik „znieważać‖ występuje w Kodeksie karnym z 1997 roku w sposób uniwersalny; tj. w opisie wielu rodzajów przestępstw, w tym m.in.:

– znieważenie innej osoby (art. 216 k.k.),

– znieważenie Narodu lub Rzeczpospolitej Polskiej (art. 133 k.k.), – publiczne znieważenie Prezydenta RP (art. 135 § 2 k.k.), – znieważenie znaków państwowych (art. 137 k.k.),

– znieważenie funkcjonariusza publicznego (art. 226 § 1 k.k.),

– znieważenie pomnika lub miejsca upamiętniającego zdarzenie historyczne (art. 261 k.k.) i in.

60 Etymologia słowa „waśń, zwaśnić, waśniwy, >waśniwa szkapa<; prasłowiańskie; od wadzić, p. wada (przyrostek: -śń); cerk. ‗wasń‘,; ‗zwada‘, u Czechów z sz; waszeń, ‗pasja‖ (Brückner 1927: 603).

61 Etymologia słowa „nienawidzieć, nienawiść, nienawistny, dziś tylko w przeczeniu znane; w 15., a nawet 16. wieku istnieje i samo nawidzieć (*nawiści nie było), w znaczeniu ‗chętnie widzieć‘, ‗kochać‘, w przeciwieństwie do zawidzieć, zawiść; od ‗patrzenia w oczy‘ […]. U wszystkich Słowian tak samo:

czes. nenáwidieti i náwidieti, serb. nawidjeti se, ‗być we zgodzie‘, ale nawidost‘, ‗zazdrość‘; Ruś ma nienawist', ale i nie mogu jego nawidiet‘, ‗znosić, cierpieć‖ (Brückner 1927: 361).

39 silnej wrogości, niechęci‖. Zgodnie z powyższym „nawoływanie do waśni‖ różni się od

„nawoływania do nienawiści‖ w sposób istotny. Nawoływanie do waśni oznacza bowiem, w kontekście wyżej wymienionej definicji, nawoływanie do określonego zachowania, np.

pogromów dla czasów, w których pisany był artykuł. Natomiast nawoływanie do nienawiści odnosi się do nawoływania do określonej emocji.

W nawiązaniu do drugiej zmiany, tj. rezygnacji z czasowników „lżyć‖, „wyszydzać‖

oraz „poniżać‖, na rzecz jednego: „znieważać‖, warto wspomnieć, że wszystkie z wymienionych czasowników pojawiają się już w 1927 roku w Słowniku etymologicznym języka polskiego Brücknera (1927: 322, 560, 364, 599):

lżyć, ‗hańbić‘, lżywy, ‗haniebny‘, od lekkości, ‗obelgi‘; od tegoż pnia, w znaczeniu pierwotnem, lżyć, ulżyć, ‗lekkiem czynić‘ (p. lekki).

szyd, szydzić; szyderca, szyderz niz, […] poniżyć

waga; […] ale inne złożenia nasze zupełnie samoistne: […] zniewaga, znieważyć

Ich znaczenie natomiast prezentuje między innymi Słownik języka polskiego Witolda Doroszewskiego z lat 1958–1969:

lżyć ndkVIb, lżony «obrzucać kogo obelgami, znieważać słowami, wymyślać komu»

wyszydzać ndkI, ~any – wyszydzić dk VIa, ydzę ~ydzony, «kpić z kogo, z czego, wydrwiwać, wyśmiewać»

poniżać ndkI, ~any poniżyć dk VIb, ~ony 1. «upokarzać, hańbić, uwłaczać czyjejś godności»

2. a.) daw. «spowodować zmniejszenie czego: obniżyć, pomniejszyć» b. «opuścić co niżej, pochylić»

znieważać ndk I, ~any – znieważyć dk VIb, ~ony 1. książk. a) «być sprawcą zniewagi, zachowywać się względem kogo w sposób obraźliwy; lżyć, zniesławiać kogo» […] b)

«profanować, bezcześcić, hańbić co»

Zastępując czasowniki „lżyć‖, „wyszydzać‖ oraz „poniżać‖ jednym „znieważać‖, ustawodawca rozszerzył znamię czynu przestępnego wynikającego z art. 257 k.k., ponieważ wybrany czasownik wykazuje szersze pole semantyczne. Można „znieważać, lżąc z kogoś, a więc obrzucając kogoś obelgami‖, „znieważać, szydząc z kogoś, a więc kpiąc z kogoś‖, a także „znieważać, poniżając kogoś, a więc upokarzając kogoś‖. Nie jest możliwe użycie czasowników w odwrotną stronę, a więc np. „lżyć, znieważając‖.

W teorii prawniczej istotą zniewagi jest zachowanie, które według zdeterminowanych kulturowo i społecznie aprobowanych ocen stanowi wyraz pogardy, uwłaczania czci drugiego człowieka (por. Kulesza 1984: 169), ubliżanie komuś i/lub obrazę drugiej osoby (por. Hofmański i Satko 2002: 44). Warto w tym miejscu podkreślić

40 postulat uwzględnienia sensotwórczej roli składni w kwalifikowaniu wypowiedzi jako nienawistne, o której pisze Linde-Usiekniewicz (2015: 5), który polega na uwzględnieniu składni w tworzeniu znaczenia wypowiedzi. Językoznawczyni podkreśla, iż w tekstach prawnych i prawniczych poświęca się zbyt mało uwagi jej roli, która powinna być uwzględniana na podkreślane przez semantyków leksykalnych twierdzenia o definicjach słownikowych, pełniących funkcję tylko pewnych przybliżeń tego, co słowa znaczą (por.

Linde-Usiekniewicz 2015: 5; por. również presupozycje leksykalne Grzegorczykowa 2002: 148–150). Klasyfikując daną wypowiedź jako znieważającą, należy zatem uwzględnić nie tylko poszczególne słowo lub słowa ale cały jej kontekst.

1.4.3 Mowa nienawiści jako przedmiot prawa Unii Europejskiej i