ROZDZIAŁ 1. ZARYS DEFINICYJNY PODSTAWOWYCH POJĘĆ
1.6 Podsumowanie i definicja operacyjna mowy nienawiści ze względu na
W niniejszym podrozdziale zaprezentowano istniejące definicje MN w ujęciu interdyscyplinarnym i międzynarodowym. Pominięto w nim aspekty prawne, których realizacje zostały już opisane w podrozdziale 1.4. Celem wywodu teoretycznego nie była polemika, a jedynie prezentacja aktualnych stanowisk badaczy. Ukazała różnice między definicjami poprzez zakwalifikowanie ich poszczególnych części do odpowiednich kategorii ujętych tabelarycznie. To z kolei umożliwiło, wraz z dotychczasowymi eksplikacjami, wypracowanie jednolitej definicji MN ze względu na przynależność etniczną i narodową na potrzeby niniejszej rozprawy.
1.6 Podsumowanie i definicja operacyjna mowy nienawiści ze względu na przynależność etniczną i narodową
Ostatni podrozdział stanowi konkluzję całego rozdziału. Zawiera definicję operacyjną MN ze względu na przynależność etniczną i narodową, opartą na dotychczasowych rozważaniach teoretycznych, i stanowi niejako podsumowanie tej części pracy. Konkluzja autorki dysertacji jest wynikiem subiektywnej analizy wcześniej zaprezentowanych ujęć teoretycznych w perspektywie interdyscyplinarnej.
Mowa w rozumieniu niniejszej pracy jest tożsama z użyciem języka w formie wypowiedzi (rozumianej w szerszym sensie jako zdarzenie w formie jednostkowych tworów utrwalonych będące manifestacją dyskursu). W centrum rozważań niniejszej rozprawy stoi dyskurs, który wiąże się z użyciem języka, ale nie jest jednostkową mową, bowiem nie należy do osoby; odwrotnie – to osoba należy do dyskursu w chwili, gdy przyjmuje określone role społeczne. „«Tylko dyskurs może mieć charakter znaczący»
(przekazywać treści) – langue istnieje tylko jako kod, platforma komunikacji. Poza użyciem w dyskursie nie ma jednak żadnego samodzielnego sensu‖ (Nazaruk 2013: 1).
51 Analizie jakościowej i ilościowej zostaną poddane wypowiedzi rozumiane jako zdarzenia dyskursywne.
W niniejszej pracy (za Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak 2017) przyjmuje się, że MN ma charakter intencjonalny. Oznacza to, że wykazuje świadomy charakter wypowiedzi, nie jest przypadkowa, jest wypowiadana z negatywną intencją (ma charakter nawoływania do działania) i/lub z zamierzeniem ataku w formie znieważenia.
Znieważenie obejmuje wypowiedzi poniżające, lżące, wyszydzające lub obrażające osobę lub grupę osób ze względu na domniemaną lub rzeczywistą cechę. Istotą zniewagi jest zatem zachowanie, które stanowi wyraz pogardy, uwłaczania czci drugiego człowieka (por. Kulesza 1984: 169), ubliżanie komuś i/lub obrazę drugiej osoby (por. Hofmański i Satko 2002: 44). Przy klasyfikowaniu wypowiedzi jako wypowiadanej z negatywną intencją (nawołującej do działania) i/lub znieważającej uwzględnia się sensotwórczą rolę składni. Chodzi o włączenie składni do procesu tworzenia znaczenia wypowiedzi, a więc uznanie, że definicje słownikowe są tylko pewnymi przybliżeniami tego, co słowa znaczą (por. Linde-Usiekniewicz 2013: 5; por. również presupozycje leksykalne Grzegorczykowa 2002: 148–150). MN ze względu na przynależność etniczną i narodową to zatem wypowiedzi sporządzone z negatywną intencją (o charakterze nawoływania do działania) i/lub znieważające osoby lub grupy osób ze względu na jej lub ich przynależność etniczną lub narodową, stygmatyzujące rzeczywiste lub domniemane cechy prymarne. Autorka pracy jest świadoma tego, że powyższa definicja nie jest w pełni precyzyjna, i z tego względu uzupełnia ją definicją operacyjną. Aby dana wypowiedź mogła zostać uznana za przykład MN ze względu na przynależność etniczną lub narodową musi spełniać następujące warunki69:
a) używać cechy prymarnej będącej elementem czyjejś tożsamości etnicznej lub narodowej lub przypisywać danej osobie taką cechę jako domniemaną;
b) stygmatyzować zbiorowości lub osobę (redukując przypisywane jej cechy do cech danej zbiorowości);
c) być werbalizowana w sposób pejoratywny70, w węższym sensie, mieć charakter nawoływania do działania, określanego jako call for action (tj. nawoływać do nielegalnych czynów przeciwko określonym grupom mniejszościowym lub podsycać wrogość do określonych grup mniejszościowych) i/lub, w szerszym
69 Definicja operacyjna nie zawiera odniesienia do publicznego charakteru wypowiedzi, z uwagi na brak potrzeby kwalifikowania danej wypowiedzi. Uwzględniając to kryterium, wszystkie przykłady w materiale w badaniu empirycznym będą miały charakter publiczny.
70 Więcej o pejoratywizacji w kontekście MN zob. Meibauer (2013: 3–7).
52 sensie, mieć charakter znieważający poszczególne mniejszości w oparciu o ich pejoratywną nominację.
W większości prezentowanych dotychczas definicji potencjalną grupę docelową MN może stanowić zarówno określona osoba, jak i zbiorowość. Tak też ujmuje się ten aspekt w aktualnych przepisach prawa odnoszących się do MN, tj. m.in. w art. 257 k.k. W niniejszej pracy (za Kowalskim i Tulli 2003) to ujęcie zostaje sprecyzowane. MN ze względu na przynależność etniczną i narodową może być bowiem adresowana do zbiorowości lub osoby, ale z zaznaczeniem, iż jej odbiorcą jest jednostka lub grupa jednostek zredukowanych do roli przedstawicieli danej grupy etnicznej lub narodowej.
Autorka dysertacji postuluje używanie terminu „mowa nienawiści ze względu na przynależność etniczną i narodową‖. Pojęcie przynależności etnicznej i narodowej ogranicza potencjalny podmiot MN do określonych determinantów, ze względu na które może być realizowana w stosunku do osób innego niż nadawca pochodzenia. Chodzi o pochodzenie identyfikowane zarówno z obiektywną kategorią obywatelstwa, jak i subiektywną pochodzenia etnicznego, tożsamego z obszarem geograficznym, który wpływa na ukształtowanie pewnych cech fizycznych osób mówiących innym językiem, a także pochodzących z innego kręgu kulturowego, o innych wyznaniach, wierzeniach czy tradycjach. Potencjalny adresat MN został sprecyzowany na potrzeby niniejszej dysertacji jako osoba lub grupa osób o domniemanej lub rzeczywistej przynależności etnicznej lub narodowej nie tylko na drodze operacjonalizacji przedmiotu badań, ale także ze względu na niejednorodność w tym aspekcie widoczną w definicjach prezentowanych w powyższym wywodzie teoretycznym. W pracy najpierw zaprezentowano pierwsze zapisy prawa austriackiego z 1852 roku, w którym wymienia się narodowości, a także klasy i stany społeczne oraz mieszkańców miasta. Następnie przytoczono definicję MN zawartą w rekomendacji Rady Europy, która wymienia tylko grupy mniejszościowe, imigrantów lub osoby o pochodzeniu imigranckim. Na koniec przywołano ujęcia naukowe (głównie autorstwa socjologów), wskazujące się na grupy naturalne, w których udział determinowany jest biologicznie (por. Kowalski i Tulli 2003; Łodziński 2003; Nijakowski 2008).
U podłoża MN może leżeć nie tylko nienawiść (por. Stefanowitsch, 2015), ale również pogarda. Jak dowiodły badania Gervais i Fessler z 2017 roku, odczuwanie pogardy wobec innej osoby lub grupy społecznej prowadzi do zaniku współczucia, poczucia winy czy wstydu, uruchamia za to gniew i wstręt. Według najnowszych badań prowadzonych na gruncie psychologii społecznej „przypuszczalnie to właśnie reakcje
53 emocjonalne bliskie pogardzie (gniew i wstręt zamiast współczucia), związane z kulturowym obrazem określonych grup społecznych, prowadzą do stosowania mowy nienawiści‖ (Winiewski i in. 2017: 149).
Istotne jest nieutożsamianie MN z agresją językową, a także hejterstwem, które są pojęciami odmiennymi w perspektywie semantycznej. Agresja językowa bowiem może dotyczyć każdej osoby i obejmuje również te wypowiedzi, które stanowią reakcję na popełniony czyn lub cechę sekundarną, jest tożsama z „hejterstwem‖, które jest zjawiskiem obecnym tylko w Internecie.
54
ROZDZIAŁ 2. MOWA NIENAWIŚCI W ŚWIETLE NAJNOWSZYCH BADAŃ: WSPÓŁCZESNA PERSPEKTYWA INTERDYSCYPLI-NARNA
Niniejszy rozdział traktuje o MN w świetle najnowszych badań w ujęciu interdyscyplinarnym71. Zaprezentowany, w kontekście międzynarodowym, wywód teoretyczny ma na celu, w myśl zasady interdyscyplinarności w nauce, a) określić implikacje istotne dla niniejszej dysertacji, sformułowane na podstawie wniosków wyciągniętych z badań prowadzonych w ramach różnych dyscyplin naukowych podejmujących zagadnienie MN (są nimi prawo, socjologia, psychologia społeczna oraz medioznawstwo), a także b) na podstawie badań językoznawczych, uzasadnić potrzebę przeprowadzenia badania empirycznego, zawartego w dysertacji.
Każdy z prezentowanych podrozdziałów zawiera w swojej końcowej części implikacje dla niniejszej dysertacji.