ROZDZIAŁ 4. METODOLOGIA PRZEPROWADZONEGO BADANIA
4.4 Językoznawcze koncepcje dyskursu: francuska i anglosaska szkoła analizy
Dyskurs jest nie tylko coraz powszechniejszym pojęciem w licznych dziedzinach naukowych, takich jak: filozofia, socjologia, językoznawstwo czy literaturoznawstwo (por.
Czachur i Miller 2012: 25), ale także, jak pisze Halina Grzmil-Tylutki (2010: 9), znawczyni francuskiej lingwistycznej teorii dyskursu, słowem coraz częściej występującym w życiu codziennym. Badaczka (2010: 14) kontynuuje w swoim wywodzie, iż
dzisiaj już nie tylko samo słowo „dyskurs‖ sprawia kłopot; „analiza dyskursu‖ nie implikuje w sposób jednoznaczny właściwej metodologii. Jej przedmiotem może być w zasadzie wszystko, co wiąże się, mocniej lub słabiej, z wypowiedzią.
Biorąc pod uwagę szerokie rozumienie pojęcia dyskursu, a także równie szerokie spektrum badań nad nim, wydaje się konieczne, by na samym początku nakreślić dostępne koncepcje dyskursu w perspektywie językoznawczej, a następnie wyjaśnić, która perspektywa została zaadaptowana dla celów niniejszej rozprawy.
Początki analizy dyskursu sięgają 1952 roku. Jako pierwszy terminu „analiza dyskursu‖ (ang. discourse analysis), traktując dyskurs jako wypowiedź, dłuższą od zdania, użył Zellig Harris, uczeń Leonarda Bloomfielda. Językoznawcy, którzy następnie
141 podejmowali próby opisu jednostek transfrastycznych, a więc większych niż zdanie, to m.in. Terence F. Mitchell (1957), Kenneth L. Pike (1967), a także, w późniejszych latach, Michael Halliday i Ruqaiya Hasan (1976). Należy zatem zaznaczyć, iż korzenie analizy dyskursu wywodzą się z brytyjskich szkół antropologicznych i etnologicznych.
Jak zauważa Grzmil-Tylutki (2012: 45; por. także Grzmil-Tylutki 2007; 2010), występują różnice w rozumieniu dyskursu w piśmiennictwie polskim, francuskim, niemieckim czy anglosaskim, a wynikają one z odmiennej tradycji oraz odmiennych historii tworzonych teorii.
Najbogatszą tradycję analiza dyskursu167 ma we Francji i badaniach anglosaskich (por. m.in. van Dijk 2001; Duszak 1998; Duszak i Fairclough 2008). Grzmil-Tylutki (2010: 13–14) wyjaśnia różnice między nimi następująco:
Zasadnicze różnice pomiędzy dyskursem francuskim i anglosaskim dotyczą głównie typu tekstu, celu, metody i źródła. Tekst pisany, doktrynalny przeciwstawia się codziennej, ustnej konwersacji. Przedmiot konstruowany przeciwstawia się naturalnemu, eksplikację – opisowi, strukturalizm językowy i historyczny – interakcjonizmowi psychologicznemu i socjologicznemu. Różnica w genezie także jest istotna: dyskurs anglosaski wywodzi się z tradycji antropologicznej i etnologicznej oraz z badań nad językiem mówionym; francuski, inaczej, wyrósł z nauki filologicznej, z badań tekstów, ale korzystał też ze zdobyczy filozofii, historii i psychoanalizy. […] Istnieją dwie zasadnicze drogi analizy dyskursu: jedna jest kontynuacją koncepcji Harrisa, traktującą dyskurs jako ciągłą wypowiedź, większą od zdania i na podobieństwo gramatyki zdania tworzącą gramatykę tekstu – idea ta dominuje w obszarze języka angielskiego i niemieckiego; druga, francuska, uwzględnia warunki kontekstowe jako immanentne, dyskursotwórcze.
Na gruncie polskim w upowszechnianiu francuskiej i anglosaskiej tradycji badań nad dyskursem zasługi mają dwie wspomniane powyżej wybitne znawczynie tej dziedziny:
Halina Grzmil-Tylutki168 (Uniwersytet Jagielloński) i Anna Duszak169 (Uniwersytet Warszawski).
We francuskiej dyskursywistyce wyodrębnia się dwa etapy. Pierwszy etap, określany jako francuska szkoła analizy dyskursu, rozwinął się po wydaniu 13. numeru czasopisma
„Langages‖, który zawierał tłumaczenie artykułu Zelliga Harrisa (wspomnianego prekursora analizy dyskursu), a także dwie analizy zbiorów tekstów politycznych i dydaktycznych, opartych na metodzie Harrisa. Jak pisze Grzmil-Tylutki (2012: 47), francuska szkoła przejęła nazwę „analiza dyskursu‖, ale opierała się na idei wprowadzonej
167 Polskie słowo dyskurs pochodzi od francuskiego discours, derywowanego od discourir (pol. mówić obficie na jakiś temat); w tym znaczeniu pochodzi od starofrancuskiego discurre o rodowodzie łacińskim – od discurro, discurrere (pol. rozbiec się [na wszystkie strony], rozproszyć się, rozsypać się), discursus (pol.
bieganie tu i tam, rozproszenie) (por. Grzmil-Tylutki 2010: 9).
168 Prof. dr hab. Halina Grzmil-Tylutki zmarła w 2015 roku.
169 Prof. dr hab. Anna Duszak zmarła w 2015 roku.
142 przez Michela Foucaulta (1926–1984), ucznia Louisa Althussera. Foucault swoją koncepcję analizy dyskursu przedstawił w Archeologii wiedzy (1977) i w wykładzie Porządek dyskursu (2002). Jego inne dzieła to Nadzorować i karać (1998), a także Historia seksualności (2000). Streszczenie Foucaultowskiego rozumienia dyskursu jest zadaniem niemożliwym, jak twierdzą Czachur i Miller (2012: 27), z uwagi na to, iż wypowiedzi dotyczące dyskursu, przedstawione w Archeologii wiedzy i Porządku dyskursu, są niejednoznaczne. Centralnym punktem rozumienia dyskursu przez Foucaulta jest przekonanie, że
produkcja wypowiedzi, a co za tym idzie wiedzy, odbywa się w ramach dominującego dyskursu, jest więc jedynie w ograniczonym stopniu zależna od kreatywności danej jednostki (por. Foucault 2002: 8). W ten sposób dyskurs steruje produkcją wiedzy zbiorowej i sprawuje władzę nad jednostką oraz społeczeństwem, wyznaczając granice tego, co można/należy myśleć/mówić na dany temat (Czachur i Miller 2012: 27).
Badania rozeszły się po pewnym czasie w dwóch kierunkach: pierwszy – inspirowany psychoanalizą Jacques‘a Lacana170 i koncepcjami Louisa Althussera171, rozwijany przez lingwistów; drugi – filozoficzny, odwołujący się do Foucaulta, niezwiązany ściśle z lingwistyką. Momentem przełomowym był rok 1983172, kiedy to dwa kierunki zjednoczyły się kosztem pierwszego z nich. Według Grzmil-Tylutki stało się tak ze względu na zdezaktualizowanie się filozofii marksistowskiej i teorii psychoanalizy.
Francuska analiza dyskursu rozwija swój własny aparat pojęciowy oraz metodę badawczą.
Za Dominiquem Maingueneau (1998; 2007 za Grzmil-Tylutki 2012: 50) można wyodrębnić osiem aspektów współtworzących pojęcie dyskursu:
a) interdyskursywność;
b) ponadzdaniowość;
c) działanie (o charakterze społeczno-językowym);
d) ukierunkowanie (wskazuje na realizację różnych celów społeczno-językowej aktywności członków wspólnoty);
e) kontekstualizacja (wpisana w immanencję dyskursu, w konsubstancjalność działania słownego i behawioralnego);
170 Jacques Lacan – (1901–1981) twórca i reformator francuskiej szkoły psychoanalizy.
171 Louis Althusser – (1918–1990) znany francuski filozof marksistowski, który wiele uwagi poświęcił pojęciu ideologii. W swojej pracy, rozpowszechnionej w Polsce jako Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, postawił tezę, iż ideologia jest jednym z elementów warunkujących reprodukcję stosunków społecznych. Jego teoria ideologii zawiera w sobie wiele elementów, które zostały następnie przypisane dyskursowi.
172 Data śmierci czołowego przedstawiciela francuskiej szkoły analizy dyskursu Michela Pêcheux.
143 f) współdziałanie (współpodmiotowość, jednakowa odpowiedzialność za dyskurs
wszystkich podmiotów po stronie nadawcy i odbiorcy);
g) odpowiedzialność;
h) normatywność (wyraz instytucjonalizacji działania związanego z rytualizacją zachowań społeczno-językowych, z przestrzeganiem kontraktu wiążącego partnerów dyskursu, presuponującego status – społeczno-językowy – protagonistów realizowanej formy).
Dyskurs, zgodnie z francuską szkołą dyskursu, realizuje się w tekstach w ramach konwencji gatunkowej. Jak podaje Grzmil-Tylutki (2012: 51):
Tekst jako produkt celowego (gatunkowego) działania podmiotów w dyskursie, jest reżyserowany przez protagonistów w odpowiedniej formie, zwanej scenografią (szeroko rozumianą w sensie semiotycznym). Ta ostatnia nosi ślady dyskursu oraz gatunku i przyjmuje wyraz mniej lub bardziej zbliżony do tzw. formy preferowanej (dla danego gatunku i dyskursu); z jedyną możliwą formą mamy do czynienia wyłącznie w przypadku gatunków utylitarnych ukierunkowanych na szybką i jednoznaczną identyfikację i interpretację (np. dowód osobisty […], przelew bankowy).
Warto podkreślić, iż francuska analiza dyskursu stanowi w samej Francji jeden z popularniejszych paradygmatów współczesnego językoznawstwa, choć ze względu na interdyscyplinarny charakter nie należy do nurtów ściśle filologicznych. Jak przyznaje Grzmil-Tylutki (2012: 52), okres stabilizacji francuska teoria dyskursu ma już za sobą.
Obecnie francuscy dyskursywiści poszukują dalszych dróg rozwoju, skupiając się na wybranych aspektach, takich jak np. konkretne typy dyskursu (polityczny, medialny itd.), stosowane nośniki tekstowe, konfiguracja tekstowa, argumentacja, etos czy heterogeniczność wypowiedzi.
Natomiast współczesna anglosaska analiza dyskursu sytuuje się w nurcie socjolingwistycznym (Grzmil-Tylutki 2010: 245). Jej przedstawicielami są m.in. Deborah Schiffrin, a także Ron Scollon i Suzie Wong Scollon.
W swojej monografii Approaches to discourse Schiffrin (1994) prezentuje sześć głównych podejść do analizy dyskursu: teorię aktów mowy, socjolingwistykę interakcyjną, etnografię komunikacji, pragmatykę, analizę konwersacji i analizę wariancji. Schiffrin (1994: 39) określa dyskurs jako wypowiedzi, które są, według niej, „jednostkami produkcji językowej […] które są nieskończenie kontekstualizowane‖ (Schiffrin 1994: 41). Zauważa, iż dyskurs nie oznacza jedynie jednostki językowej, ale także proces społecznej interakcji
144 (Schiffrin 2008: 56). Wprowadza pojęcie operatorów dyskursywnych (ang. discourse markers) (por. Schiffrin 1987173; 2008), które definuje (2008: 57) jako:
sequentially dependent elements that bracket units of talk (1987a: 31), i.e. nonobligatory utterance-initial items that function in relation to ongoing talk and text. I proposed that discourse markers could be considered as a set of linguistic expressions comprised of members of word classes as varied as conjunctions (e.g. and, but, or), interjections (oh), adverbs (now, then), and lexicalized phrases (y‘know, I mean).
Według Schiffrin (2008: 57; por. także Schiffrin 1987: 328), aby nazwać dane słowo operatorem dyskursywnym, musi ono – po pierwsze – występować w określonych warunkach: „musi być składniowo odłączalne, mieć pozycję początkową, posiadać zakres konturów prozodycznych, operować zarówno na poziomach lokalnych, jak i globalnym, a także na różnych poziomach dyskursu‖. Po drugie, operatory dyskursywne wykazują cechy indeksykalne (Schiffrin odwołuje się tutaj do dyskursywnych elementów deiktycznych opisywanych przez Levinsona 1983) oraz w szerszej perspektywie socjolingwistycznej, są porównywalne do wskazówek kontekstualizacyjnych (por. m.in. Gumperz 1982). Schiffrin (2008: 57) podkreśla, iż pomimo podstawowych funkcji, jakie spełniają operatory dyskursywne, ich użycie jest wielofunkcyjne: „[…] to właśnie ta wielofunkcyjność na różnych płaszczyznach dyskursu pomaga zintegrować wiele różnych jednoczesnych procesów leżących u podstaw konstrukcji dyskursu, a tym samym pomaga stworzyć spójność‖.
Schiffrin analizuje discourse markers z punktu widzenia socjolingwistycznego, w kontekście spójności dyskursu. Produkcja spójnego dyskursu jest, według Schiffrin (2008:
54), interaktywnym procesem, który wymaga od mówców korzystania z kilku różnych rodzajów wiedzy komunikacyjnej, komplementarnych zbiorów wiedzy o języku-kodzie na temat dźwięku, formy i znaczenia per se. Schiffrin (2008: 54) opisuje dwa aspekty wiedzy komunikacyjnej, ściśle ze sobą powiązane: umiejętność posługiwania się językiem w celu ukazania tożsamości indywidualnych i społecznych, przekazywania postaw i wykonywania działań oraz negocjowania relacji między sobą a innymi. Inne obejmują
173 W swojej pierwszej monografii poświęconej całkowicie koncepcji discourse markers Schiffrin (1987) analizuje takie operatory dyskursywne, jak: oh, well, and, but, or, so, because, now, then, I mean, y‘know.
Autorka (Schiffrin 2008: 54) zauważa, iż nazwy określonych przez nią operatorów dyskursywnych and, oh, i y‘know różnią się; podaje przykłady, odwołując się do ich autorów: „pragmatic particles (Ostman 1981), discourse particles (Schourup 1985), cue phrases (Moser and Moore 1995); some labels are used by other scholars to include words not typically considered as markers (e.g. Meyerhoff‘s (1994) use of «pragmatic particles» to refer to the tag eh?)‖.
145 kognitywną umiejętność wyrażania pojęć i idei poprzez język oraz zdolność tekstową do organizowania form i przekazywania znaczeń w wypowiedziach.
Ron Scollon i Suzanne Wong Scollon (2008) opisują niejednoznaczność pojęcia dyskursu, jaka pojawiła się w studiach anglojęzycznych w latach 90. XX wieku. Autorzy zauważają, iż w znaczeniu węższym, językoznawczym, analiza dyskursu jest badaniem tekstu w użyciu, przy uwzględnieniu metodologii dostarczanych poprzez różne podejścia lingwistyczne; natomiast w szerszym znaczeniu jest to krytyczna analiza socjokulturowa, historyczna itp., w której przedmiotem badań jest sposób realizacji w świecie, formy życia integrujące słowa, działania, wartości, przyzwyczajenia, postawy. Ron Scollon (1998;
2001) i Suzanne Wong Scollon (2002) proponują termin „zapośredniczona analiza dyskursu‖ (ang. mediated discourse analysis, dalej: MDA). Według tej definicji dyskurs objawia się w praktyce społecznej. To podejście do analizy dyskursu zostało opracowane przez Rona Scollona (1998) i jego współpracowników około roku 2000. W MDA wąsko rozumiana analiza dyskursu jest tylko jednym z pomocniczych narzędzi, które powinny być uzupełnione przez inne techniki odzwierciedlające jej społeczny kontekst, jak np.
obserwacje czy wywiady pogłębione. Suzanne Scollon i Ingrid de Saint Georges (2012:
66) przytaczają krótką historię okoliczności powstania koncepcji MDA:
In December 1972 Ron and Suzie Scollon lived in Honolulu under the flight path of tankers flying to Guam to refuel B-52 bombers headed for Vietnam. From December 18th through the 29th, especially on Christmas Day, they noticed a great increase in the number of tankers. Ron reported this to friends who were active in protesting the war, but they did not believe his report, saying they had not read about it in the IF Stone weekly. This event marked an early stage in Ron‘s thinking about mediated discourse, as he observed that highly educated and well informed people would not believe what they could see with their own eyes and hear with their own ears had they chosen to do so. One, a professor of syntax, telephoned Senator Patsy Mink, who denied any knowledge of escalation. Not until they read about the operation in print did they believe it was happening. We now know that there was a secret ―Operation Linebacker II‖, a massive bombing of Hanoi and Haiphong.
Jak konstatują Scollon i de Saint Georges (2012: 66), MDA, oglądane z perspektywy teoretycznej, skupia się na powiązaniach między dyskursem a działaniem oraz na tym, w jaki sposób funkcjonują one w złożonych sytuacjach społecznych. W centrum badań stoją dwa problemy badawcze, niewystarczająco opisane w badaniach w ramach innych podejść: jakie teksty częściowe odgrywają rolę w działaniach aktorów społecznych (z jednej strony) i w jaki sposób teksty są produkowane w wyniku społecznych procesów interakcyjnych (z drugiej strony).
146