Podejście socjokognitywne

Twórcą podejścia socjokognitywnego jest Teun van Dijk¹⁹¹. Van Dijk jest autorem wielu publikacji dotyczących KAD, m.in. przetłumaczonej na język polski w 2001 roku monografii Dyskurs jako struktura i proces, a także monografii Prejudice in discourse (van Dijk 1984), Discourse and communication: New approaches to the analysis of mass media discourse and communication (van Dijk 1985), Racism at the top. Parliamentary discourses on ethnic issues in six European states (van Dijk i Wodak 2000) oraz Discourse and context. A sociocognitive approach (2014) i wielu artykułów w opublikowanych czasopismach „Discourse & Society‖ czy też „Discourse Studies‖.

Van Dijk tematyką KAD zainteresował się dopiero w latach 80. XX wieku. Na zmianę zainteresowań badawczych miały wpływ jego podróże do Meksyku, gdzie wykładał. Ewolucję swoich poglądów, od gramatyki tekstu do KAD, opisuje w artykule From text grammar to critical discourse analysis. A brief academic autobiography (2004).

Inspiracją teoretyczną tego podejścia jest m.in. teoria społecznych reprezentacji Moscoviciego i Duveena (2000). Według van Dijka (2015: 466) KAD jest:

discourse analytical research that primarily studies the way social-power abuse and inequality are enacted, reproduced, legitimated, and resisted by text and talk in the social and

190 Niniejszy podrozdział dysertacji stanowi opis koncepcji i podstawowych założeń podejścia socjokognitywnego van Dijka. Opisy prowadzonych badań, będące również ważnym punktem odniesienia niniejszej rozprawy z uwagi na ich tematykę, zostały ujęte w rozdziale 2.

191 Teun van Dijk był jednym z pierwszych przedstawicieli krytycznej analizy dyskursu, który zajmował się relacją między dyskryminacją społeczną (szczególnie dyskryminacją rasistowską i etniczną) a dyskursem (por. m.in. van Dijk 1984).

162 political context. With such dissident research, critical discourse analysts take an explicit position and thus want to understand, expose, and ultimately challenge social inequality.

This is also why CDA may be characterized as a social movement of politically committed discourse analysts.

Badacz postuluje używanie terminu critical discourse studies (CDS) zamiast critical discourse analysis. Wybór uzasadnia następująco:

One widespread misunderstanding of CDA is that it is a special method of doing discourse analysis. There is no such method: in CDA all methods of the cross-discipline of discourse studies, as well as other relevant methods in the humanities and social sciences, may be used (Wodak and Meyer 2008; Titscher et al. 2000). To avoid this misunderstanding and to emphasize that many methods and approaches may be used in the critical study of text and talk, we now prefer the more general term critical discourse studies (CDS) for the field of research (van Dijk 2008b). However, since most studies continue to use the well-known abbreviation CDA, this chapter will also continue to use it.

Według van Dijka (2015: 467) krytyczne badania dyskursu mają m.in. następujące właściwości ogólne:

a) koncentrują się przede wszystkim na problemach społecznych i kwestiach politycznych, a nie tylko na badaniach struktur dyskursu poza ich kontekstami społecznymi i politycznymi;

b) krytyczna analiza problemów społecznych jest zazwyczaj multidyscyplinarna;

c) zamiast jedynie opisywać struktury dyskursu, KAD próbuje wyjaśnić je w kategoriach właściwości interakcji społecznych, a zwłaszcza struktury społecznej;

d) KAD (bardziej szczegółowo) skupia się na tym, w jaki sposób struktury dyskursywne ustanawiają, powielają, legitymizują, reprodukują lub podtrzymują relacje nadużywania (dominacji) władzy w społeczeństwie.

KAD koncentruje się, według van Dijka (2015: 473–474), szczególnie na tym, w jaki sposób struktury dyskursywne wpływają na konkretne modele mentalne ogólnych reprezentacji odbiorców, oraz na tym, w jaki sposób można manipulować przekonaniami.

Badacz prezentuje kilka przykładów wybranych – jak przyznaje – spośród wielu ze swoich badań (por. van Dijk 1984; 1991; 1993) nad dyskursem dominującym na temat imigracji:

A. Nagłówki i czołówki reportaży informacyjnych wyrażają semantyczne makrostruktury (główne tematy) określone przez dziennikarzy, którzy mogą zainicjować preferowane makrostruktury modeli mentalnych. Demonstracja może być zdefiniowana jako naruszenie porządku społecznego lub jako demokratyczne prawo demonstrantów;

podobnie brutalny atak może być zdefiniowany jako forma oporu wobec nadużywania władzy państwowej lub jako forma terroryzmu. Negatywne działania imigrantów lub mniejszości są zazwyczaj wzmacniane przez ich wyrazistą ekspresję na pierwszej stronie oraz w nagłówkach definiujących imigrację jako inwazję obcych.

B. Implikacje i założenia są potężnymi semantycznymi właściwościami dyskursu, mającymi w sposób przewrotny przedstawić „fakty‖, które mogą nie być prawdziwe, jak w

163 przypadku, gdy politycy i media odnoszą się do przemocy demonstrantów lub przestępczości mniejszości.

C. Metafory są potężnym środkiem do skonkretyzowania abstrakcyjnych modeli mentalnych. Dzięki nim abstrakcyjne pojęcie imigracji może stać się bardziej konkretne, a tym samym groźniejsze; np. użycie metafory „fale imigrantów‖ wywołuje strach „przed utonięciem obywateli wśród imigrantów‖.

D. Leksykalne wyrażanie modeli mentalnych w dyskursie potężnych mówców może wpływać nie tylko na wiedzę, ale także na opinie powstające w modelach mentalnych odbiorców. W ten sposób imigranci mogą być określani jako nielegalni lub nieudokumentowani w dyskursie politycznym, co wpływa na opinię publiczną na temat imigracji.

E. Bierne struktury karne i nominalizacje mogą być wykorzystywane do ukrywania lub bagatelizowania brutalnych lub innych negatywnych działań agentów państwowych (np.

wojskowych, policji) bądź grup (np. my, Brytyjczycy). W ten sposób media lub dyskurs polityczny mogą mówić o dyskryminacji, nie mówiąc wprost o tym, kto kogo dyskryminuje (van Dijk 2015: 473–474).

Na poniższej grafice (zob. grafika 32) prezentującej schemat dyskursywnej reprodukcji władzy według van Dijka można m.in. zauważyć, iż dyskurs jest pojmowany przez badacza jako zdarzenie komunikacyjne (ang. communicative event). Van Dijk (za Reisiglem 2010: 37) rozumie dyskurs w szerokim sensie jako „zdarzenie komunikacyjne, w tym interakcję konwersacyjną, tekst pisany oraz powiązane z nimi gesty, tzw. pracę nad twarzą (facework), układ graficzny, obrazy oraz inne semiotyczne lub multimedialne wymiary znaczenia‖. Tym, co łączy dyskurs i rzeczywistość społeczną, jest poznanie społeczne (ang. social cognition), które badacz pojmuje jako mentalne reprezentacje i procesy zachodzące w umysłach użytkowników języka podczas produkcji i interpretacji dyskursu oraz wiedzy, przekonań czy ideologii prezentowanych przez grupy społeczne.

Grafika 32: Schemat dyskursywnej reprodukcji władzy według Teuna van Dijka (źródło: van Dijk 2015: 474)

164 Według van Dijka (2001: 10):

ludzie używają języka, by przekazywać różne idee i przekonania (lub by wyrażać emocje).

Robią to zaś w ramach wyznaczonych przez przebieg bardziej złożonych sytuacji społecznych, na przykład w takich sytuacjach, jak spotkanie z przyjaciółmi, rozmowa telefoniczna, lekcja w klasie szkolnej, rozmowa kwalifikacyjna, wizyta u lekarza, pisanie lub czytanie wiadomości.

Jak pisze Martin Reisigl (2010: 37):

W jego podejściu socjokognitywnym „dyskurs‖ jest elementem pojęciowego trójkąta, który tworzą: poznanie, dyskurs i społeczeństwo (van Dijk 2001a: 98). Dla van Dijka (2001b: 358-363) jednym z najpilniejszych zadań krytycznej refleksji nad dyskursem jest badanie i zwalczanie różnych form dyskryminacji w dyskursach – przede wszystkim dyskryminującej nierówności płci, etnocentryzmu, antysemityzmu, nacjonalizmu i rasizmu. W swoich licznych pracach poświęconych dyskryminacji koncentruje się on szczególnie na socjokognitywnych, dyskursywnych i społecznych uwarunkowaniach produkcji, reprodukcji i transformowania uprzedzeń i stereotypów, które wiążą się z dyskryminacją (por. np. van Dijk 1984; 1987; 1993).

Van Dijk analizuje dyskurs na dwóch poziomach struktur: mikro i makro. Analiza makrostrukturalna pozwala określić główne obszary tematyczne. Analiza mikrostrukturalna umożliwia natomiast wyszczególnienie m.in. relacji pomiędzy poziomem leksykalnym, syntaktycznym i gramatycznym. Van Dijk konstatuje (2015: 474–

475), iż w licznych badaniach nad stylem społecznym zwrócono szczególną uwagę na to, w jaki sposób język i dyskurs mogą się różnić. Ukazano także różnice w takich wykładnikach prezentujących relacje władzy, jak:

A. Morfologia. Mężczyźni mogą używać zdrobnień, kiedy zwracają się do kobiet, aby umniejszyć ich status społeczny lub dyskursywny (Makri-Tsilipakou 2003).

B. Leksykon. Paradygmatycznym przypadkiem dominacji jest użycie rasistowskich obelg w rozmowach z mniejszościami etnicznymi lub o nich (Essed 1997; van Dijk 1984, 1987), w celu legitymizacji przestępstw sąsiedzkich (Stokoe i Edwards 2007).

C. Zaimki. Różnice władzy, szacunek i uprzejmość pomiędzy mówcami i odbiorcami są zazwyczaj naznaczone zaimkami i szczególną morfologią (Brown i Gilman 1960; Brown i Levinson 1987).

D. Składnia i leksykon. Podczas dokonywania próby gwałtu mężczyźni mogą używać pasywnej składni i eufemistycznych elementów leksykalnych w celu złagodzenia odpowiedzialności za przemoc wobec kobiet (Ehrlich 2001); kontrolowane przez mężczyzn środki masowego przekazu mogą w podobny sposób łagodzić relacje dotyczące przemocy mężczyzn wobec kobiet przekazywane w raportach informacyjnych (Clark 1992; Henley, Miller i Beazley 1995).

E. Metafora. Podobnie jak w przypadku łagodzenia w zakresie składni i leksykonu, metafory mogą być również wykorzystywane w sądzie, np. w celu zasugerowania, że ofiary gwałtu mogą kłamać (Luchjebroers i Aldridge 2007). Cohn (1987) pokazuje, jak seks i metafory śmierci charakteryzują dyskurs militarny (zob. także krytyczne badania

165 nad użyciem metafory przez potężnych mówców, Charteris-Black 2005; Lakoff 1996, 2002).

F. Opowiadanie historii. Opowieści na wiele sposobów indeksują tożsamość społeczną (De Fina, Schiffrin i Bamberg 2006) i mogą być również wykorzystane do pokazania władzy.

Tak postępują np. niektóre menedżerki, kiedy opowiadają historie, aby pokazać, jak trudne mogą być jako liderki (Holmes 2006).

G. Rozmowa. Wiele właściwości rozmowy wskazuje na różnice w mocy lub statusie, np. w zakresie rotacji, sekwencjonowania (np. otwierania i zamykania), przerw, inicjowania tematów i zmian (zob. np. Hutchby 1996), zwłaszcza w przypadku badania dotyczącego różnic płci. W zależności od kultury i kontekstu potężniejsi mówcy mogą być pierwsi (ale nie w Wolof, gdzie mówcy niższego szczebla muszą mówić pierwsi; patrz Irvine 1974) (van Dijk 2015: 475).

Te cechy i wiele innych według van Dijka (2015: 475) „nie tylko charakteryzują dominujący dyskurs jako taki, ale są też szczególnie silne ze względu na ich skutki społeczne oraz kontrolę umysłów i działań odbiorców‖.

W swoich licznych pracach poświęconych dyskryminacji van Dijk (2015: 476) koncentruje się m.in. na tym, „jak grupy mniejszościowe i relacje etniczne są reprezentowane w konwersacji, codziennych rozmowach, wiadomościach, podręcznikach, debatach parlamentarnych, dyskursie korporacyjnym i akademickim w Europie i obydwu Amerykach (por. van Dijk 1984, 1987, 1991, 1993, 2005, 2009, Wodak i van Dijk 2000)‖.

Autor (van Dijk 2015: 476) konkluduje, iż:

The stereotypical topics of difference, deviation, and threat have been studied, as have story structures, conversational features (such as hesitations and repairs in mentioning Others), semantic moves such as disclaimers (e.g., ―We have nothing against blacks, but …‖), negative lexical description of Others (as ―illegals‖), and a host of other discourse features.

Celem badań van Dijka jest, w uproszczeniu, przede wszystkim ukazanie, jak dyskurs wyraża i reprodukuje uprzedzenia o innych w społecznym i politycznym kontekście.