Dobór próby badawczej i prezentacja wyników

Przedmiot badań w ramach badania pilotażowego stanowił dyskurs dotyczący alfabetycznie pierwszej z listy w języku polskim, mniejszości muzułmańskiej i ostatniej w języku niemieckim, mniejszości ukraińskiej (zob. tabela 18).

192 Korpus Słowa klucze²²¹

PL muzułmanin²²², muzułmanka, muzułmański

Cygan²²³, Cyganka, cygański, Rom, Romka, romski Ukrainiec, Ukrainka, ukraiński

Żyd, Żydówka, żydowski DE Jude, Jüdin, jüdisch

Muslim²²⁴, Moslem, Muslimin, Moslemin, Muslima, Muselmanin, muslimisch, moslemisch, mosleminisch

Rom, romanisch, Zigeuner, Zigeunerin, zigeunerisch Ukrainer, Ukrainerin, ukrainisch

Tabela 18: Lista słów kluczy dla grup mniejszościowych i etnicznych wybranych do badania

Do badania wybrano 60 postów w języku polskim i 60 w języku niemieckim. Posty były zamieszczane w różnym czasie (mają różne daty dodania) i zawierały słowa klucze

„muzułmanie*²²⁵‖ lub „muzułmański*‖ dla języka polskiego i „Muslime*‖ (pol.

„muzułmanie‖) lub „muslimisch*‖ (pol. „muzułmański‖) dla języka niemieckiego. Łącznie jako MN w jej węższym spektrum defincyjnym, ograniczając się do wypowiedzi mających charakter nawoływania do działania, zakwalifikowano 7 komentarzy dotyczących mniejszości muzułmańskiej. Natomiast z grupy postów odnoszących się do mniejszości ukraińskiej, także z 60 postów w języku polskim, zawierających słowa klucze „Ukraińcy*‖

lub „ukraiński*‖, i 60 w języku niemieckim, zawierających słowa klucze „Ukrainer*‖ (pol.

„Ukraińcy‖) lub „ukrainisch*‖ (pol. „ukraiński‖), wybrano tylko 2. Były to komentarze w języku polskim. Poniżej zaprezentowano przykłady komentarzy, zakwalifikowanych jako MN (zob. tabela 19).

221 Słowa klucze podano w porządku alfabetycznym.

222 Do badania włączono także formy fleksyjne podanych wyrazów.

223 Zob. przyp. 158: Za Kozakiewicz (2016: 30) przyjmuje się, iż „etnonim Cyganie, począwszy od swej niepewnej etymologii, posiadał jednoznacznie negatywny charakter‖; postuluje się używanie endoetnonimu Romowie, który „niejako zrywa z negatywnym wizerunkiem‖. Etnonim Cyganie zostanie włączony tylko do słów kluczy z uwagi na zebranie większej ilości treści dotyczącej tej mniejszości; o wiele więcej wyników dla mniejszości romskiej implikuje słowo Cyganie niż Romowie. O słowie Zigeuner w języku niemieckim pisała także Tenchini (2017: 248–265). Badaczka konstatuje w abstrakcie, iż epitet Zigeuner „identifies mainly the traditional «nomadic» Roma and Sinti people in a derogatory way‖.

224 Wszystkie słowa występują w Uniwersalnym słowniku języka niemieckiego DUDEN (niem. Deutsches Universalwörterbuch DUDEN). W tym spisie pominięto słowa oznaczone jako „przestarzałe‖ (niem.

veraltet) oraz „pejoratywne‖ (niem. scherzhaft).

225 Asterysk wskazuje na włączenie form fleksyjnych.

193 Lp. Przykład

PL1. „Głupota jakas²²⁶....Niech bandery robią wypad z naszego kraju i tyle. Niech sobie radzą sami albo niech ich Putin bierze....z nimi wieczne problemy. Osobiście mnie zaczyna wkurzać że w koło słyszę ich język w moim kraju!!‖

PL2. „i się znalazł prawdziwy spadkobierca bandersmiecia do odjebania‖

PL3. „kurwooo czarnuchu jebany byłbyś trupem w Polsce‖

PL4. „Co by dostał kulke w leb –czarne arabskie scierwo‖

DE1. „Wann werden diese Untermenschen zum Abschuss freigegeben ? Huren Moslems. (pol.

Kiedy ci podludzie zostaną odstrzeleni? Kurwy Muzułmanie)‖

DE2. „Das ganze Orient-Gesindel niederschießen! (pol. Zestrzelić ten cały orientalny motłoch!)‖

DE3. „raus mit dem dreckspack islam,die in österreich und deutschland lärm machen (pol.

wypad z tą paczką brudu islamem,która robi hałas w austrii i niemczech)‖

Tabela 19: Komentarze zakwalifikowane jako MN w mikro-korpusie badania pilotażowego

Jak zostało wspomniane w rozdziale 2 niniejszej pracy, praktyki dyskursywne to wg Reisigla i Wodak (2001: 40) zjawiska tekstowe, które „odgrywają decydującą rolę w genezie i wytwarzaniu pewnych uwarunkowań społecznych‖ np. „ras‖, narodowości lub grup etnicznych. Mogą również pełnić zasadniczą funkcję w utrwalaniu, odtwarzaniu, przekształcaniu lub rozbijaniu statusu quo (por. Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak 2017: 294). Komentarze zakwalifikowane zgodnie z definicją operacyjną dla niniejszej dysertacji jako MN ze względu na przynależność etniczną i narodową poddano następnie analizie przeprowadzonej zgodnie z wymienionymi w poniższej tabeli praktykami dyskursywnymi i ich rodzajami i/lub funkcjami (zob. tabela 20), opierając się m.in. na terminach wprowadzonych przez Adamczak-Krysztofowicz i Szczepaniak-Kozak (2017), Reisigla (2010), Reisigla i Wodak (2001), czy van Leeuwena (1993; 1996).

226 Wszystkie cytaty z zachowaniem oryginalnej pisowni.

194 Praktyki dyskursywne Rodzaje i/lub ich funkcje

Wymienianie nieistotnych informacji wywoływanie niesmaku

wyolbrzymianie²²⁷/uwrażliwianie

Fałszywe pobudki legitymizacja i wspieranie idei separatyzmu narodowego/etnicznego/„rasowego‖ poprzez społeczną problematyzację

legitymizacja i wspieranie idei separatyzmu narodowego/etnicznego/„rasowego‖ poprzez odwoływanie się do woli bożej lub siły wyższej kryminalizacja – odwoływanie się do czynów lub zwyczajów wyrażających nadużycia prawa Negatywne określenia somatonimy – odwoływanie się do koloru

skóry²²⁸

somatonimy – odniesienia do brudu

animalizacja²²⁹ – sugerowanie, iż osoby to nie ludzie, lecz zwierzęta

religionimy – przypisywanie osobom domniemanego wyznania

fałszywe origonimy – określenia nawiązujące do podobieństw o nieprawidłowym podłożu, np.

odnoszenie się do osób poprzez zastosowanie określeń wykraczających poza narodowość tych osób

relacjonimy – odnoszenie się do osób poprzez łączenie ich z negatywnymi czynami/zwyczajami kryminonimy – odnoszenie się do osób poprzez odwoływanie się do czynów lub zwyczajów wyrażających nadużycia prawa²³⁰

politonimy – określenia osób przypisujące im status polityczny, np. uchodźcy lub negatywne

227 Należy wspomnieć tutaj o opisywanych przez Ohię (2013: 97) hiperbolach kwantytatywnych, które są

„jednym z typów jawnych mechanizmów semantycznych‖ i „objawiają się w formie wyrażeń: murzyńska hołota, czarna hołota, murzyński tłum, czarna fala/czarny przypływ, afrykański busz‖.

228 Nazwy „ras‖ wg Reisigla (2010: 45) „są często oparte na metaforach kolorystycznych lub wybranych meronimach cielesnych, np. czarni, ‗negros‘ (‗Neger‘), ‗bush negros‘ (‗Buschneger‘), ciemnoskórzy (‗Dunkelhäutige‘), czerwonoskórzy (‗Rothäute‘), skośnoocy/‗Chinks‘ (‗Schlitzaugen‘), kolorowi, biali,

‗bladoskórzy‘ (‗Hellhäutige‘), ‗blada twarz‘ (‗Bleichgesicht‘)‖.

229 Zamieniono nazwę rodzaju praktyki dyskursywnej: prymitywizację na animalizację. Metafory zwierzęce są wg Reisigla (2010: 42) „regularnie stosowane jako obraźliwe obelgi, na przykład „świnia‖, „szczur‖

(stosowane m.in. jako metafora antysemicka przez nazistów), „pasożyt‖ (również stosowane m.in. jako metafora antysemicka przez nazistów), „krowa‖ czy „pies‖.

230 Reisigl i Wodak (2001: 52) podają następujące przykłady kryminonimów: „kryminaliści, nielegalni, dealerzy, mafiozi, delikwenci, gang, mordercy [relacjonim], ‗Schubhäftling‘ (‗przebywający w areszcie do czasu deportacji więzień‘), ‗Schübling‘ (pejoratywnie na ‗przebywającego w areszcie do czasu deportacji więźnia‘), fikcyjny uchodźca (‗Scheinasylant‘), sprawca, represjonujący, SchwarzarbeiterIn (osoba wykonująca nielegalną pracę pol. pracujący na czarno)‖.

195 ideologie, np. radykalny

ksenonimy – określenia osób wskazujące na zachowanie dystansu wobec nich, wyłączające ich z grupy, ukazujące ich wyraźną dysymilację, np. obcy

antroponimy – wyrazy oznaczające aktywność fizyczną, np. przybysze, ale także odnoszące się do osób w kategoriach ich zwyczajów

seksualnych lub orientacji seksualnej (wiele z nich zakłada szczególne normy, takie jak heteroseksualność, tabuizacja kazirodztwa itp., tym samym wprowadzając presupozycję, że wszelka odmienność jest odstępstwem od normy) militarionimy – przedstawianie osób jako ludzi o wrogim nastawieniu do Polaków, np. za

Reisiglem i Wodak (2001: 51): „wojownik, żołnierz, armia, trupa, wróg [relacjonim], SA (Sturmabteilung pol. oddział szturmowy), SS (Schutstaffel pol. szwadron ochronny), Wehrmacht‖

ekononimy – łączenie osób z problemami

społeczno-ekonomicznymi poprzez sugerowanie, że np. stanowią oni zagrożenie na rynku pracy określenia patronizujące – wyrazy sugerujące, że osoby mają niższy status, w tym społeczny, lub, że znajdują się na niższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego/edukacyjnego

reifikacje – odnoszenie się do osób poprzez łączenie ich z charakterystycznym przedmiotem lub jakby byli przedmiotami

Tropy metonimie, w tym zwłaszcza synekdochy

Ekspletyzacje wulgaryzmy

Tabela 20: Praktyki dyskursywne, ich rodzaje i/lub funkcje

W powyższej tabeli ujęto metonimie, w tym synekdochy, jako główne tropy retoryczne wykorzystywane w dyskursie nienawistnym. Jak pisze Szczepaniak-Kozak (2020: 3):

Dyskredytacja może przyjąć różne formy i typy. Najczęściej proces dyskredytacji rozpoczyna się od kategoryzowania krytykowanej osoby lub grupy i przypisywania całej grupie społecznej cech, które wykazują tak naprawdę pojedyncze osoby. Ta strategia retoryczna znana jest od czasów starożytnych i nazywa się metonimią. Metonimia polega na zastąpieniu słowa właściwego innym wyrazem – pokrewnym znaczeniowo, pozostającym w uproszczonej relacji z tym właściwym (por. Korolko 1998: 58–80). W odróżnieniu od metafory oznaczana rzecz nie jest podobna, lecz w określony sposób przystająca do zbioru określanego użytym wyrazem.

196 Synekdocha jest rodzajem metonimii (por. także Doroszewski 1997) i polega na

„zastąpieniu nazwy całości lub ogółu przedmiotów nazwą części lub jednego przedmiotu, np. dach zamiast dom, albo na odwrót, np. czworonóg zamiast koń‖ (Słownik języka polskiego PWN, dalej: SJPPWN). Reisigl (2010: 42) zauważa, że:

obelgi synekdochiczno-metaforyczne są często oparte na nazwach bardziej lub mniej stabuizowanych części ciała i czynności cielesnych (np. zachowań seksualnych), na przykład

„dupek‖, „cipa‖, „matkojebca‖ czy „dziwka‖ (―asshole‖, ―cunt‖, ―motherfucker‖, ―whore‖).

Redukują one osoby do części ciała lub czynności cielesnych objętych społecznym tabu. W wielu (choć nie wszystkich) kontekstach stają się one przejawami dyskryminującego nazywania.

W niniejszej dysertacji podstawą teoretyczną dotyczącą klasyfikowania wyrazów jako wulgaryzmy są ustalenia Grochowskiego (2003: 19), autora Słownika polskich przekleństw i wulgaryzmów (dalej: SPPiW), który definiuje wulgaryzm jako „jednostkę leksykalną, za pomocą której mówiący ujawnia swoje emocje względem czegoś lub kogoś, łamiąc przy tym tabu²³¹ językowe‖, a więc społecznie usankcjonowany zakaz wypowiadania pewnych wyrazów (por. Walczak 1988: 54). Wulgaryzmy dzielą się według językoznawcy na:

a) referencyjno-obyczajowe, które autor definiuje jako objęte tabu ze względu na ich cechy semantyczne i zakres odniesienia przedmiotowego;

b) systemowe (właściwe), które są objęte tabu wyłącznie ze względu na ich cechy wyrażeniowe (formalne), inaczej mówiąc, niezależne od ich właściwości semantycznych i rodzaju kontekstu użycia (por. Grochowski 2003: 20).

Językoznawca (2003: 20) konstatuje, iż za pomocą wulgaryzmów referencyjno-obyczajowych naruszane są konwencje kulturowe w danej społeczności, natomiast za pomocą wulgaryzmów systemowych łamane są konwencje językowe, przy czym łamanie konwencji kulturowych jest tutaj jedynie konsekwencją podporządkowania zachowań językowych ogólnym normom kulturowym. Warto także wspomnieć o przekleństwach, które mogą mieć wulgarny charakter, ale zawsze są jednostkami semantycznie pustymi,

231 Bednarska (2019: 45) prezentuje historię tego wyrazu: „został [on – M.J.G.] zaczerpnięty z języka tonga.

Po raz pierwszy użył go w swym dzienniku brytyjski kapitan James Cook (1784: 286), odnosząc go do zwyczajów tongijskich plemion: ‗Not one of them would sit down, or eat a bit of anything […] On expressing my surprise at this, they were all taboo, as they said; which word has a very comprehensive meaning; but, in general, siginifies that a thing is forbidden‖. Badaczka odnosi się do definicji tego słowa także w kontekście polskim: „Polskie słowniki definiują tabu jako: ‗wszystko to, co objęte zakazem społecznym, o czym nie należy rozmawiać; temat, którego nie należy poruszać (Słownik współczesnego języka polskiego 2001: 1118), […] ‗to, o czym się nie mówi lub co jest zakazane w jakimś społeczeństwie, ponieważ jest wstydliwe, niebezpieczne, kontrowersyjne lub przykre‘ (Uniwersalny słownik języka polskiego 2003: 7)‖ (Bednarska 2019: 45).

197 tzn. nieprzekazującymi żadnej informacji, a ich użycie nie narusza struktury składniowej zdania (por. Grochowski 2003: 17).

Grochowski (2003: 15–16) wyróżnia trzy sensy przekleństwa i przyporządkowuje im określone negatywne performatywy: „wartościujący (‗ktoś przeklina kogoś za coś‘, ‗ktoś przeklina coś‘), instrumentalny (‗ktoś rzuca przekleństwo na kogoś‘, ‗ktoś przeklina kogoś‘) i wyrażeniowy (‗ktoś przeklina‘)‖. Tylko w ostatnim przypadku nie implikują one wyłącznie negatywnych emocji; ten rodzaj przekleństw może wyrażać zarówno złość, jak i zdziwienie czy zachwyt. Do analizy włączono tylko przekleństwa o charakterze wulgarnym. Z uwagi na to, iż SPPiW stanowi w części analitycznej pracy częste odniesienie, autorka dysertacji cytuje stosowane w słowniku kwalifikatory, stanowiące o wprowadzonych rozróżnieniach Grochowskiego (2003: 21; 39–40):

 posp./wulg – rodzaj wulgaryzmu systemowego o relatywnie niskim stopniu nacechowania, inaczej: jednostka na ogół uważana za wulgarną – w kulturalnym kręgu rozmówców, zwłaszcza starszego i średniego pokolenia; zob. np. hasła gówniarz, pierdoła, przypiepszyć,

 wulg. – rodzaj wulgaryzmu systemowego: jednostka powszechnie uznawana za wulgarną; zob. np. hasła dupczyć, kutas, usrać,

 wulg.! – rodzaj wulgaryzmu systemowego o wysokim stopniu nacechowania, inaczej:

jednostka uważana powszechnie za bardzo wulgarną; zob. np. hasła chuj, jebać, pizda,

 wulg. obycz. – wulgaryzm obyczajowy (ściślej: referencjno-obyczajowy), inaczej:

jednostka wulgarna ze względu na znaczenie i odniesienie, a nie ze względu na jej formę (w opozycji do wulgaryzmów systemowych) [przykłady ze Słownika: „bzykać, bufor, ciupciać‖. – M.J.G.].

W kontekście wulgaryzmów w języku niemieckim w części analitycznej pracy autorka powołuje się na Das große Schimpfwörterbuch (pol. Wielki słownik wulgaryzmów) autorstwa Herberta Pfeiffera (por. H. Pfeiffer 1999).

Praktyki dyskursywne i ich rodzaje mogą się na siebie nakładać lub się ze sobą łączyć. Przykłady stanowią przytoczone wyrazy: „kozojebca‖, jednocześnie antroponim, animalizacja, synekdocha, a także wulgaryzm oraz „banderśmieć‖, połączenie militarionimu i reifikacji.

W obrębie komentarzy zakwalifikowanych jako MN o charakterze nawoływania do działania zidentyfikowano następujące rodzaje praktyk dyskursywnych (zob. tabela 21).

198

Język Lp. Przykłady Praktyki dyskursywne PL 1. „Głupota jakas....Niech bandery

robią wypad z naszego kraju i tyle. Niech sobie radzą sami

b) jawne wykluczenie: „Niech bandery robią wypad z naszego kraju‖

c) fałszywe pobudki: legitymizacja i wspiera-nie idei separatyzmu narodowego poprzez

a) negatywne określenia: reifikacja „-smiecia‖

b) negatywne określenia: militarionim

„bander-‖

c) ekspletyzacje: wulgaryzm „do odjebania‖

d) nawoływanie do zabójstwa: „do odjebania‖²³² 3. „kurwooo czarnuchu jebany

c) nawoływanie do zabójstwa: „byłbyś trupem w Polsce‖

4. „Co by dostał kulke w leb – czarne arabskie scierwo‖

a) negatywne określenia: somatonim (odwo-ływanie się do koloru skóry) „czarne‖

b) negatywne określenia: reifikacja „scierwo‖

c) nawoływanie do zabójstwa: „Co by dostał kulke w leb‖ b) ekspletyzacje: wulgaryzm „Huren‖ (pol.

„kurwy‖)

c) nawoływanie do zabójstwa: „Wann werden diese Untermenschen zum Abschuss

a) negatywne określenia: reifikacja „Gesindel‖

(pol. „motłoch‖)

b) nawoływanie do zabójstwa: „Das ganze Orient-Gesindel niederschießen!‖ (pol.

„Zestrzelić ten cały orientalny motłoch!‖) 3. „raus mit dem dreckspack

islam,die in österreich und deutschland lärm machen‖

(pol. „wypad z tą paczką brudu islamem,która robi hałas w austrii i niemczech‖)

a) jawne wykluczenie: „raus mit‖ (pol.

„wypad z‖)

b) negatywne określenia: somatonim (odwoływanie się do brudu) „dreckspack‖

(pol. „paczka brudu‖)

c) negatywne określenia: relacjonim „die in österreich und deutschland lärm machen―

(pol. „która robi hałas w austrii i niemczech‖) Tabela 21: Zestawienie komentarzy z mikro-korpusu badania pilotażowego zakwalifikowanych jako MN o charakterze nawoływania do działania wraz z praktykami dyskursywnymi

232 Wulgaryzm „odjebać‖ występuje w S_PPiW w czterech zastosowaniach (Grochowski 2003: 129): „1. ktoś odjebał coś – ‗ktoś zrobił coś byle jak‘, 2. komuś odjebało – ‗ktoś zwariował‘, 3. ktoś odjebał się – ‗ktoś wystroił się‘, 4. ktoś1 odjebał się od kogoś₂ a. czegoś – ‗ktoś zostawił kogoś a. coś w spokoju‖. W cytowanym komentarzu wulgaryzm „odjebać‖ nie występuje w żadnym z powyższych zastosowań. W PKI

„odjebać‖ pojawia się w 1 428 konkordancjach (0,15 pmw), „do odjebania‖ w dwóch konkordancjach, oznaczając „do zabicia‖.

199 Z uwagi na to, iż jednym z kryteriów kwalifikacji danego komentarza jako MN było jego nawoływanie do działania (tj. nawoływanie do nielegalnych czynów przeciwko określonym grupom mniejszościowym lub podsycanie wrogości do określonych grup mniejszościowych), np. z powyższego materiału badawczego „niech […] robią wypad z naszego kraju‖, „raus‖ (pol. „wypad‖), „znalazł się […] do odjebania‖, niemiarodajne byłoby analizowanie komentarzy z wyodrębnieniem również tej cechy jako praktyki dyskursywnej. Do analizy włączono opis sposobu nawoływania do działania, np. poprzez ekspletyzacje (wulgaryzmy np. „do odjebania‖), a także opis czynności, do jakich nawołują autorzy komentarzy, w tym m.in. jawne wykluczenie „raus‖ (pol. „wypad‖) oraz nawoływanie do konkretnej czynności, m.in. nawoływanie do pobicia czy zabójstwa, np.

„Das ganze Orient-Gesindel niederschießen!‖ (pol. „Zestrzelić ten cały orientalny motłoch!‖) oraz „Wann werden diese […] zum Abschuss freigegeben?‖ (pol. „Kiedy ci […] zostaną odstrzeleni?‖). Według doktryny prawa karnego (z ekspertyzy prawnej dot.

publicznego nawoływania do popełnienia przestępstwa [art. 255 kk] [Urbańczyk 2015: 4]) nawoływanie do popełnienia przestępstwa może być na przykład:

wzywaniem do pobicia („dania fizycznej nauczki‖), do zaboru mienia („zabrania innym tego, czego mają za dużo‖) lub do zabójstwa („fizycznej likwidacji‖) (por. A Ćwiąkalski, w:

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, LEX OMEGA online).

Autor ekspertyzy (Urbańczyk 2015: 9) określa poniższe komentarze zamieszczone pod postem na stronie internetowej „Wrocław miastem bez imigrantów‖ jako mające charakter nawoływania do przestępstwa zabójstwa:

„zabic to dziecko‖,

„dziecko utopić jak się robi z małymi pieskami a kobitę spalić żywcem na stosie dla przykładu‖,

„strzelać do tego gówna i palić‖

Komentarz „dziecko utopić jak się robi z małymi pieskami a kobitę spalić żywcem na stosie dla przykładu‖ prawnik traktuje jako nawoływanie do kwalifikowanej formy zabójstwa, tj. morderstwa z art. 148 paragrafu 2 k.k., czyli umyślnego zabicia człowieka ze szczególnym okrucieństwem („utopić jak małe pieski‖, „spalić żywcem‖).

200

W dokumencie Mowa nienawiści ze względu na przynależność etniczną i narodową w komunikacji internetowej. Analiza porównawcza języka polskiego i niemieckiego (Stron 191-200)