Mowa nienawiści w świetle badań psychologii społecznej

Z punktu widzenia psychologii społecznej na uwagę zasługuje opracowanie Michała Bilewicza i jego współpracowników (Bilewicz i in. 2014; powtórzone w 2017 roku – por.

Winiewski i in. 2017), którzy przeprowadzili trójstopniowe badanie postaw ludzkich wobec MN. Pierwszą fazę badania stanowił sondaż przeprowadzony wśród 270 przedstawicieli mniejszości mieszkających na terenie Polski (żydowskiej, ukraińskiej, romskiej, afrykańskiej, muzułmańskiej oraz osób LGBT⁷⁴). Celem badania było sprawdzenie, jak mniejszości narodowe odbierają MN wymierzoną przeciw nim, oraz wybranie wypowiedzi stanowiących – zdaniem tych mniejszości – przykłady MN. Zbiór nienawistnych komunikatów tworzyły przede wszystkim: (a) lista 30 stwierdzeń o zróżnicowanym poziomie wrogości wobec sześciu mniejszości (żydowskiej, ukraińskiej, romskiej, afrykańskiej, muzułmańskiej oraz osób LGBT), opracowana przez fundację

„Wiedza Lokalna‖; (b) wypowiedzi osób publicznych ogłoszone w środkach masowego przekazu (po dwie obraźliwe wypowiedzi wobec każdej z grup mniejszościowych, wygłoszone przez polityków, dziennikarzy, publicystów czy muzyków).

Badanie reakcji przedstawicieli mniejszości zaprezentowane w formie sondażu pozwoliło wybrać konkretne wypowiedzi, które wykorzystano później w badaniu właściwym, przeprowadzonym na reprezentatywnych próbach losowych: na 653-osobowej

74 Określenie stosowane przez autorów badania.

58 próbie polskiej młodzieży w wieku od 16 do 18 lat i na 1007-osobowej próbie dorosłych Polaków. Badanie (por. Bilewicz i in. 2014: 4,7) wykazało m.in., że:

A. Prawie 2/3 polskiej młodzieży zetknęło się w Internecie z przykładami antysemickiej MN.

B. Mniej więcej tyle samo młodych Polaków (jak w punkcie A) słyszało z ust znajomych MN skierowaną przeciw Romom.

C. Stosunkowo duże jest też przyzwolenie na antymuzułmańską MN. 15%

dorosłych Polaków i 19 % młodzieży uważa zdanie „Muzułmanie to podłe tchórze, mordują tylko kobiety, dzieci i niewinnych ludzi‖ za dopuszczalne.

D. Głównym nośnikiem MN wobec muzułmanów jest Internet – zarówno wśród młodzieży (55 %), jak i wśród dorosłych Polaków (28 %). Co ciekawe, poparcie dla antymuzułmańskiej MN nie ma związku z siłą religijności chrześcijańskiej ani z częstością praktyk religijnych. Takie zachowanie jest natomiast silnie związane z postrzeganiem muzułmanów jako zagrożenia w polskiej kulturze w sensie symbolicznym. Akceptacja MN wobec muzułmanów jest zatem w większym stopniu związana z antyimigranckimi postawami lękowymi niż z jakimikolwiek uprzedzeniami religijnymi,

E. Z wypowiedziami rasistowskimi w Internecie zetknął się co trzeci dorosły Polak oraz aż 70 % ludzi młodych.

F. Zaskakująco wielu Polaków akceptuje używanie MN – szczególnie wobec Żydów, Romów, muzułmanów i osób nieheteroseksualnych – i nie widzi w niej nic obraźliwego. Jednak wypowiedzi członków omawianych mniejszości nie pozostawiają wątpliwości – dla nich te wypowiedzi są obraźliwe, więc powinny być zakazane.

Poniżej fragment infografiki, która prezentuje stosunek osób badanych do wypowiedzi o charakterze nienawistnym wobec mniejszości żydowskiej:

59

Grafika 6: Stosunek respondentów wobec komunikatów nienawistnych kierowanych do mniejszości żydowskiej; infografika stworzona przez Urszulę Woźniak na podstawie wyników badań zawartych w publikacji Bilewicza i in. (2014; źródło: http://www.mowanienawisci.info/post/862/ [dostęp: 15 kwietnia 2019])

Badania⁷⁵ eksperymentalne i korelacyjne prowadzone przez Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego (por. Soral i in. 2017) wskazują na zjawisko desensytyzacji: im większy kontakt z MN w otoczeniu, tym bardziej społeczeństwo się z nią oswaja i przestaje ją postrzegać jako poważny problem społeczny. Co więcej, ze względu na zmniejszającą się wrażliwość na treści nienawistne osoby częściej rejestrujące MN w swoim otoczeniu znacznie chętniej same będą ją stosowały (por. Soral i in. 2017).

Kontakt z MN jest szczególnie niebezpieczny w wypadku młodzieży, ponieważ prowadzi do swoistego zaniku norm społecznych. Młodzi ludzie stykający się z MN stają się gotowi do naruszania również innych zasad współżycia społecznego. Deklarują większą gotowość do stosowania przemocy w życiu codziennym czy też większe poparcie represji wobec uchodźców (takich jak: stosowanie izolacji, zamykanie granic, inwigilacja) (por. wyniki badania Winiewskiego i in. 2017).

Odwołując się do badań psychologicznych, warto również wspomnieć o badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych przez Mullena i Smytha (2004). Naukowcy dowiedli, że im bardziej negatywne były określenia, którymi nazywano daną grupę etniczną, tym częściej w grupie tej dochodziło do samobójstw. Sprawdzano dokładnie, jaki poziom samobójstw występował w kraju, z którego pochodziła dana grupa migrantów.

75 Dostępne wersje online raportów z badań (por. Raporty badań, Online [dostęp: 2 września 2019]).

60 Mullen i Smyth (2004) zbadali grupy etniczne, które stanowiły w sumie 40% migrantów w Stanach Zjednoczonych w latach 1951 do 1960. Badani pochodzili z Anglii, Niemiec, Węgier, Irlandii, Włoch, Norwegii, Polski, Szkocji, Szwecji i Walii. Okazało się, że narażenie na codzienną konfrontację z negatywnymi określeniami podwyższało skłonność do samobójstw w każdej z wymienionych grup.

„Model krzywdzącego języka‖ sformułowany przez Laurę Leets i Howarda Gilesa (1997) również wyjaśnia, jak mniejszości reagują na MN:

reakcje te przypominają każde inne traumatyczne przeżycie. Najpierw, na skutek utraty godności, pojawiają się silne reakcje emocjonalne: przygnębienie, gniew i smutek. Później następują próby zrozumienia tego doświadczenia oraz przypisania za nie odpowiedzialności.

Z czasem u ofiar pojawia się nienawiść i żal. Emocje te mogą prowadzić do agresji wobec sprawców mowy nienawiści, jednak częściej są tłumione i wtedy pojawia się depresja, wyuczona bezradność, w końcu uzależnienia – narkomania czy alkoholizm (Bilewicz i in.

2014: 9).

Powyższe badania świadczą zatem nie tylko o dużym przyzwoleniu wśród polskiego⁷⁶ społeczeństwa na MN (por. Bilewicz i in. 2014), które po trzech latach się nie zmniejszyło (por. Winiewski i in. 2017), i wzrastającym zjawisku desensytyzacji (por. Soral i in. 2017), ale również wskazują (Mullen i Smyth 2004; Leets i Giles 1997), jakie negatywne skutki przynosi jej stosowanie wobec ofiar.

W badaniach Bilewicza i jego zespołu (2014, także tych powtórzonych w roku 2017;

por. Winiewski i in. 2017) jako ofiary MN zostali wyodrębnieni przedstawiciele następujących grup:

– mniejszość żydowska, – mniejszość ukraińska, – mniejszość romska,

– mniejszość afrykańska/osoby czarnoskóre, – mniejszość muzułmańska,

– mniejszości seksualne.

Autorzy stwierdzili, że dokonali takiego wyboru, ponieważ kierowali się aktualnymi danymi, takimi jak „Polski Sondaż Uprzedzeń 2009, raportmniejszosci.pl‖ (Bilewicz i in.

2014: 9), które sugerują, że natężenie niechęci oraz powszechność MN wobec wskazanych mniejszości są od dłuższego czasu największe. Podczas badania powyższa lista grup była

76 W niemieckiej literaturze przedmiotu autorka niniejszej dysertacji nie odnalazła badań, które dostarczałyby informacji na temat stopnia przyzwolenia niemieckiego społeczeństwa na MN wobec jakichkolwiek grup społecznych.

61 zmieniana. Wstępnie jedną z grup potencjalnie ujętych w projekcie stanowiła mniejszość rosyjska (wykluczona z badania sondażowego przeprowadzonego na próbie reprezentatywnej ze względu na kryzys krymski).

Kierując się celem badań określonym dla niniejszej dysertacji, słowa klucze dla języka polskiego i języka niemieckiego, które będą trzonem badania pilotażowego i zasadniczego, zostaną odniesione do grup⁷⁷ wskazanych w badaniach Bilewicza i jego zespołu (2014), powtórzonych w roku 2017 (por. Winiewski i in. 2017), opracowaniach Fellinga i in. (2016) oraz wynikach badań przeprowadzonych w ramach projektu RADAR (szczególnie wynikach analizy wywiadów pogłębionych przeprowadzonych przez autorkę pracy) jako dotyczące grup etnicznych i narodowych najbardziej dotkniętych MN; są to:

– mniejszość muzułmańska, – mniejszość romska, – mniejszość ukraińska, – mniejszość żydowska.

Mniejszość muzułmańska, pomimo iż stanowi grupę, której wyznacznikiem nie jest etniczność czy narodowość (tj. komponenty określane w definicji operacyjnej MN dla niniejszej dysertacji), ale religia, to zostanie ujęta w badaniu pilotażowym i zasadniczym.

Wypowiedzi antymuzułmańskie są bowiem kierowane do różnych grup etnicznych i narodowych, bez względu na ich religię (na podstawie obserwacji zebranych podczas badań w projekcie RADAR). W ostatnich latach można zaobserwować wyraźny wzrost wypowiedzi antymuzułmańskich. Poniżej zacytowano wnioski dotyczące MN stosowanej wobec mniejszości muzułmańskiej w kontekście polskim z powtórzonego w 2017 roku badania (w stosunku do badań Bilewicza i jego zespołu w 2014 roku):

O ile w 2014 co piąty dorosły Polak deklarował, że w telewizji słyszał drastyczne wypowiedzi antymuzułmańskie czy antyukraińskie, o tyle dziś prawie połowa Polaków przyznaje, że słyszała w telewizji obraźliwe słowa pod adresem wyznawców islamu, a co czwarty Polak słyszał w telewizji mowę nienawiści skierowaną przeciw Ukraińcom.

Wyraźny wzrost kontaktu z islamofobiczną mową nienawiści dał się zaobserwować również w wypadku prasy: podwoiła się liczba młodych i dorosłych Polaków, którzy w gazetach spotykają się z obrażaniem muzułmanów. Wyznawcy islamu stali się w ostatnich latach najczęściej obrażaną w prasie grupą – w czasie gdy wzrosła liczba Polaków czytających artykuły antyislamskie, nieznacznie spadła liczba osób deklarujących lekturę artykułów antysemickich, antyromskich czy rasistowskich (Winiewski i in. 2017: 6).

77 Wymienione grupy są określane jako mniejszości narodowe: żydowska, ukraińska, rosyjska i mniejszość etniczna: romska w ustawie z roku 2017 o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym – zob. Dziennik Ustaw, poz. 823, z dnia 5 kwietnia 2017.

62 Wzrost zachowań antymuzułmańskich jest obecny także w społeczeństwie niemieckim, w tym względzie można zaprezentować następujący tytuł: „Stark zugenommen haben in den letzten Jahren antimuslimische Einstellungen – und das nachweislich nicht nur am rechten Rand oder in rechtsextremen Szenen, sondern in allen gesellschaftlichen Schichten‖

(Felling i in. 2016: 9), w którym autorzy konstatują, iż dzieje się to nie tylko w kontekście skrajnie prawicowym, ale także w całym społeczeństwie.