Mowa nienawiści w świetle badań medioznawczych

Monografia pt. Hate speech pod red. Slaydena i Whillocka (1995) to zbiór artykułów głównie z zakresu medioznawstwa. Z uwagi na przedmiot badań niniejszej dysertacji, osadzony w paradygmacie językoznawczym, na szczególną uwagę zasługuje opracowanie Teuna van Dijka (1995), który podejmuje zagadnienie dyskryminacji w świetle teorii dyskursu i analizuje dyskurs polityczny, medialny, edukacyjny, a także dyskurs akademicki i korporacyjny. Wyniki jego badań zostaną opisane w kolejnym podrozdziale.

Podobne badanie, opierając się na teorii dyskursu, ale z uwzględnieniem tylko dyskursu medialnego, przeprowadzili Bulandra, Kościółek i Zimnoch (2015). Autorzy jako przedmiot badania wybrali właśnie ten typ dyskursu, ponieważ właśnie on oddziałuje w największym stopniu na społeczeństwo, gdyż bazuje na koncepcji „teorii kultywacji‖⁷⁹ i

„agenda setting‖⁸⁰. Monografia ma formę raportu, w którym opisano wyniki projektu Hate Speech Alert – przeciwko mowie nienawiści w przestrzeni publicznej. Podstawę do realizacji projektu stanowiła próba odpowiedzi na pytanie, jakie grupy społeczne i w jakim stopniu są narażone na dyskryminujące wypowiedzi ze strony polityków i dziennikarzy.

Do badania wybrano dziewięć grup społecznych. Siedem z nich wyodrębniono na podstawie wyników badań Bilewicza i in. (2014), opisanych w poprzednim podrozdziale, a dwie dodatkowe wyłoniono podczas badania wstecznego prasy i zaklasyfikowano jako narażone w podobnym stopniu na akty MN. Korpus stanowiło łącznie 26 501 artykułów prasowych. Poniżej zaprezentowano wyniki badania:

– mniejszość żydowska – 3 638 artykułów, – mniejszość ukraińska – 4 753 artykułów, – mniejszość rosyjska – 11 092 artykułów,

79 „Teoria kultywacji George‘a Gerbnera zakłada, że obraz świata, podzielany przez aktywnych odbiorców mediów masowych (u Gerbnera chodzi zwłaszcza o telewizję), wykazuje stosunkowo dużą zbieżność z obrazem świata przedstawianym w owych mediach. Przykładowo, badania pokazują, że czas poświęcany na oglądanie telewizyjnych serwisów informacyjnych jest wprost proporcjonalny do szacowanej przez odbiorców liczby przestępstw w społeczeństwie. Osoby, które mają większy kontakt z mediami masowymi są przekonane o znacznie wyższym poziomie przestępczości niż to faktycznie ma miejsce. Natomiast odbiorcy korzystający z mediów w umiarkowany sposób nie wykazują podobnych skłonności. W tym sensie teoria kultywacji pokazuje, jak media masowe mimowolnie kształtują zafałszowany obraz rzeczywistości wśród swoich aktywnych odbiorców‖ (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 52; zob. także Gerbner 1988:

175–194).

80 „[Agenda setting theory (inaczej hipoteza porządku dziennego) to koncepcja sformułowana pierwotnie przez Waltera Lippmana i rozwijana następnie przez innych badaczy, zgodnie z którą media masowe są w dużej mierze odpowiedzialne za to, co jest szczególnie popularnym przedmiotem zainteresowania społeczeństwa w danym czasie. Agenda setting theory wyjaśnia przykładowo, dlaczego każdy przeciętny odbiorca mediów masowych w Polsce wie o istnieniu koncepcji gender (jest ona szeroko obecnym medialnie tematem), lecz zdecydowanie mniej osób zna inne teorie socjologiczne, np. queer studies]‖ (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 52; zob. także Lippmann 1922).

65 – mniejszość romska – 636 artykułów,

– mniejszość muzułmańska – 1 944 artykułów,

– mniejszość afrykańska/osoby czarnoskóre – 1 157 artykułów, – mniejszości seksualne – 4 330 artykułów,

– feministki – 2 460 artykułów,

– katolicy – 4 100 artykułów (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 62).

Na potrzeby badania zawartości zbiorów jednostek analitycznych (1000-znakowych otoczeń wyrazów określających badane grupy społeczne) wyodrębniono następujące wielkości zbiorów poddawanych badaniu zawartości tekstów (zob. tabela 4).

GRUPA Liczba

ŻYDZI 23740

UKRAIŃCY 52062

ROSJANIE 100396

MNIEJSZOŚĆ RASOWA 1903

FEMINISTKI 8270

HOMOSEKSUALIŚCI 9944

ROMOWIE 1729

MUZUŁMANIE 10506

KATOLICY 9271

Tabela 4: Zbiory jednostek analizy w procedurze CACA⁸¹ dla poszczególnych korpusów (własne opracowanie graficzne na podstawie tabeli por. Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 72)

Kolejnym etapem badania było stworzenie klucza kategoryzacyjnego, którego podstawę stanowiły:

słowniki kategorii opracowane ze względu na pola wyrazowe, czyli uporządkowane bloki słownika odpowiadające określonym obszarom rzeczywistości. Przyjęcie koncepcji pola wyrazowego, spopularyzowanej na gruncie polskim przez Walerego Pisarka, oznacza, że każda kategoria badawcza wskazuje na „uporządkowany blok słownika odpowiadający określonemu wycinkowi rzeczywistości percypowanej i analizowanej przez daną społeczność językową‖ [por. Pisarek 2007 – M.J.G.]. Słowniki kategorii zawierają synonimy i wyrazy bliskoznaczne pojęć o silnym nacechowaniu negatywnym, a przynajmniej ambiwalentnym (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 72).

Klucz kategoryzacyjny został stworzony dla 41 kategorii. Oto przykłady dwóch z nich:

UBÓSTWO

Like ―* bieda*‖ Or Like ―* biedy*‖ Or Like ―* biedzie*‖ Or Like ―* biedn*‖ Or Like ―*

ubóstwo*‖ Or Like ―* ubóstwa*‖ Or Like ―* ubóstwu*‖ Or Like ―* ubogi*‖ Or Like ―*

81 CACA – skrót od ang. Computer Assisted Content Analysis.

66 niedostatek*‖ Or Like ―* niedostatk*‖ Or Like ―* nędz*‖ Or Like ―* zuboż*‖ Or Like ―*

niezamożn*‖ Or Like ―* mizeri*‖ Or Like ―* dziadostw*‖

GŁUPOTA

Like ―*głupot*‖ Or Like ―*głupi*‖ Or Like ―*bezmyśln*‖ Or Like ―* tępot*‖ Or Like ―*

tępy*‖ Or Like ―*bałwan*‖ Or Like ―*niepojętn*‖ Or Like ―*debil*‖ Or Like ―*idiot*‖ Or Like ―*kretyn*‖ Or Like ―*kretyńst*‖ Or Like ―*bezmózg*‖ Or Like ―*odmóżdż*‖ Or Like

―*bzdur*‖ Or Like ―*absurd*‖ Or Like ―*bredni*‖ Or Like ―*bezsens*‖ Or Like

―*niedorzeczn*‖

KATEGORIA ANALIZY ŻYDZI UKRAIŃCY ROSJANIE MNIEJSZOŚĆ RASOWA FEMINISTKI HOMOSEKSUALIŚCI ROMOWIE MUZUŁMANIE KATOLICY ŚREDNIA

ZŁO 7,03 5,11 5,83 7,57 7,04 7,91 8,33 5,12 7,08 5,98 WOJNA 17,63 17,68 17,37 16,87 4,86 3,66 6,30 15,47 5,85 15,70 ZAGROŻENIE 6,20 9,46 10,50 9,46 14,78 6,62 5,78 14,85 5,96 9,74 NIENAWIŚĆ 18,32 14,97 16,68 11,56 15,25 17,72 19,20 20,03 13,1 16,43 KONFLIKT

(WALKA)

14,44 27,83 20,29 17,50 21,40 15,88 17,12 33,45 13,7 21,60 WROGOŚĆ 11,67 6,57 6,94 6,99 8,90 9,34 12,15 10,80 8,18 7,83 ŚMIERĆ 31,38 10,59 7,81 11,04 8,49 9,54 15,50 26,05 12,16 12,30 KLĘSKA 12,14 14,12 14,86 14,61 7,04 7,17 8,50 9,32 6,00 13,04 POGARDA 11,84 6,03 6,57 8,09 8,11 10,85 9,66 5,68 9,80 7,40 STRACH,

TCHÓRZOSTWO 10,68 10,97 12,53 9,56 10,25 10,45 9,31 12,91 7,54 11.53 STAGNACJA,

KRYZYS

1,57 7,10 7,12 6,78 1,87 1,85 2,49 2,50 2,90 5,63

Tabela 5: Częstotliwość występowania określeń w obrębie danych kategorii do poszczególnych grup dyskryminowanych (własne opracowanie graficzne na podstawie tabeli por. Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 83–84)

Zaprezentowane wyniki dostarczają informacji na temat częstotliwości występowania określeń w ramach 41 kategorii odnoszących się do poszczególnych grup społecznych w obrębie 1000-znakowych jednostek analizy. Interpretując powyższe wyniki, można określić najczęściej występujące określenia przynależące do słowników kategorii dla poszczególnych grup społecznych. Określenia odnoszące się do grupy Żydów najczęściej występowały w obrębie kategorii „śmierć‖, „ksenofobia, rasizm, nietolerancja‖

oraz „nienawiść‖. W przypadku Romów, a także feministek były to „pogarda‖, a także

67

„głupota‖, „brzydota‖, „nierówność‖, „zniewolenie‖. Natomiast z określeniami przynależącymi do słownika kategorii „konflikt (walka)‖ najczęściej występowały określenia muzułmanów (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 85).

Powyższe wyniki pozwalają również wyodrębnić grupy społeczne, które bardziej niż inne są narażone na język charakterystyczny dla MN. Grupy, w przypadku których współwystępowanie nazw i negatywnych odniesień było częstsze niż w pozostałych przypadkach, to:

 muzułmanie,

 Żydzi,

 homoseksualiści/mniejszości seksualne⁸².

Raport w dalszej części zawiera również wyniki badania jakościowego, przeprowadzonego jako uzupełnienie powyższego badania ilościowego. Badanie jakościowe dotyczyło artykułów prasowych w obrębie trzech grup, wyłonionych na drodze badania ilościowego jako najbardziej dotkniętych MN. Losowo zostało wybranych 350 do 500 artykułów dla każdej grupy, a następnie poddano je badaniu jakościowemu. Obszerna część raportu (Bulandra, Kościółek i Zimnoch 2015: 95–198) to przykładowe fragmenty artykułów prasowych wraz z komentarzem autorów.

Badania, przeprowadzone w ramach powyższych dyscyplin naukowych, zarówno socjologii jak i medioznawstwa, szczególnie badania korpusowe, pozwoliły w sposób krytyczny spojrzeć na założenia metodologiczne niniejszej dysertacji, które zostaną opisane w czwartym rozdziale. Ponadto wyniki powyżej zaprezentowanych badań również (w stosunku do badań psychologii społecznej) wskazują na konieczność uwzględnienia mniejszości muzułmańskiej w badaniu pilotażowym i zasadniczym niniejszej dysertacji.