ROZDZIAŁ 1. ZARYS DEFINICYJNY PODSTAWOWYCH POJĘĆ
2.5 Mowa nienawiści w świetle badań językoznawczych
W niniejszej części dysertacji zostaną zaprezentowane wyniki badań językoznawczych dotyczących MN, a także założenia dotyczące badań dyskursu dyskryminacyjnego.
Meibauer (2013a: 4), opisując MN w perspektywie językoznawczej, opiera się na aspektach pejoratywnych, które według autora „dają się zauważyć we wszystkich
82 Określenia stosowane przez autorów badania.
68 podsystemach języka poprzez użycie języka‖83. Jako przykład autor (por. Meibauer 2013a:
3–7) podaje możliwe obszary badawcze dla poszczególnych podsystemów języka:
A. Fonologia – aspekty prozodyczne: nienawiść można manifestować poprzez negatywny ton głosu, objawia się on w cechach prozodycznych, takich jak np.
wysokość głosu, natężenie dźwięku, akcent, rytm, pauzy itd.
B. Morfologia – morfemy pejoratywne np. -ler (Versöhnler, Abweichler), -ling (Feigling, Mischling), -fuzzi (Werbefuzzi)84.
C. Składnia – pejoratywne konstrukcje, np. Du/Sie X! (X = blöde Sau, Linguist)85. D. Semantyka:
a) semantyka leksykalna – przekleństwa (niem. Schimpfwörter), tj. słowa, które w kontekście znieważenia wykazują specjalną siłę. W dziedzinie określeń osób wyróżnia się przekleństwa ze względu na klasy konceptualne, które odnoszą się np. do obcokrajowców (Kanake, Spaghetti, … Kopftuchmädchen, Importbraut), klas społecznych (Hartz IV-Empfänger, Proll, …) lub niepełnosprawnych (Spasti, Mongo, …);
b) semantyka zdaniowa – jej podstawowym zagadnieniem jest, czy np. zdanie Mehmet ist ein Kanake może być prawdziwe czy nie. Meibauer (2013a: 6) wyjaśnia:
(2)
a. Nietzsche was a Kraut.
b. As a member of the anglophone community, S thinks „Nietzsche was a kraut―.
c. For any member S of the Anglophone community, S thinks ―Nietzsche was a kraut‖ ≡ (a) S thinks that Nietzsche was German and (b) S disdains Germans as a class.
i konstatuje, iż przedmiotem analizy stwierdzeń pejoratywnych nie mogą być takie zdania, jak (2a), lecz takie zdania, jak (2b). Analiza semantyczna powinna zatem przyjąć ogólną formę z przykładu (2c).
83 Meibauer (2007: 12) przyjmuje następujący podział: „GRAMMATIK: Sprachsystem, Phonologie, Morphologie, Syntax, Semantik; PRAGMATIK: Sprachverwendung‖.
84 Autor podaje tutaj dodatkowe opracowanie (por. Meibauer 2013b).
85 Autor podaje tutaj literaturę uzupełniającą (por. Havryliv 2003; 2009).
69 E. Pragmatyka – dzięki niej można np. badać obszary zastosowania
poszczególnych aktów mowy, np. znieważenia (niem. Beleidigung), obrażenia (niem. Beschimpfung) i zniesławienia (niem. Verunglimpfung)86.
F. Lingwistyka tekstu – w jej perspektywie można zbadać, jak zbudowane są teksty, które zawierają MN, i jakie strategie wyrażania nienawiści są w nich stosowane; w obliczu wielu rodzajów tekstów należałoby określić, czy te teksty tylko zawierają elementy MN, czy jako całość można je określić mianem tekstu nienawistnego; takie badania mogłyby mieć charakter badań historycznych.
G. Akwizycja języka – w jej ramach można badać to, jak i kiedy, w okresie rozwoju dziecięcego czy dopiero dorosłego, pojawia się nazywana przez językoznawcę (Meibauer 2013a: 5) „kompetencja pejoratywna‖ (w akwizycji języka pierwszego lub drugiego); autor wychodzi z założenia, iż w wielu społeczeństwach „wychowuje się (językowo) do nienawiści‖ (Meibauer 2013a:
5);
H. Ewolucja języka – w jej ramach można by zapytać, jak wyrażenia lub akty mowy zawierające MN zyskują lub tracą swój znieważający charakter; autor podaje przykład niemieckiego słowa Intelektueller (pol. intelektualista), które było uznane za znieważające (powołując się na publikację Beringa [1978]);
obecnie nie ma ono w Niemczech charakteru znieważającego; ogólnym pytaniem jest zatem, w jakich warunkach historycznych, społecznych i kulturowych użytkownicy języka zmieniają swój osąd, czy dane wyrażenie jest znieważające lub nie.
I. Językoznawstwo porównawcze – w jego ramach warto byłoby zbadać, w których systemach językowych i kulturowych aktualizowana jest MN.
Ciekawy punkt wyjścia do badań korpusowych, włączających większą liczbę tekstów źródłowych87, stanowi artykuł Margaret Ohii (2013). Jego celem jest próba odpowiedzi na pytania: (a) Jakie mechanizmy dyskryminacji rasowej pojawiają się w praktykach językowych użytkowników języka polskiego? (b) W jakim stopniu mechanizmy te uruchamiają wartościowanie negatywne osób ciemnoskórych?
Językoznawczyni, powołując się na klasyfikację Reisigla (2010), przedstawia w swoim
86 Autor podaje tutaj literaturę uzupełniającą (por. Schumann 1990; Hilgendorf 2008; Neu 2008); więcej na temat możliwych badań z zakresu pragmatyki zob. także w publikacji Meibauer (2013a: 5).
87 Autorka bada następujące źródła: słowniki języka polskiego i słowniki frazeologiczne, teksty piosenek, scenariusz serialu i reklamy, karty dań w restauracji, scenariusze zabaw przedszkolnych oraz teksty kultury popularnej dla dzieci i młodzieży (Ohia 2013: 96).
70 artykule jawne i ukryte mechanizmy dyskryminacji. Jawnymi mechanizmami dyskryminacji rasowej nazywa środki językowe, które otwarcie wartościują (np.
zgrubienie w leksemie czarnuch). Ukrytymi mechanizmami dyskryminacji rasowej będą środki strukturalnie neutralne, a nawet pozytywne lub pozbawione znaczenia (np.
wybuchowość spółgłosek).
Ohia (2013: 95–96) prezentuje typologię jawnych i ukrytych mechanizmów dyskryminacji rasowej w systemie języka polskiego (zob. tabela 6).
Podsystem Mechanizmy jawne Mechanizmy ukryte
Fonologia – rytmiczność i wybuchowość Fleksja deprecjatywność rzeczowników
męskoosobowych
afleksyjność, formy bezokolicznikowe
użycie niepoprawnych końcówek
Słowotwórstwo zdrobnienia i spieszczenia na oznaczenie osób dorosłych
leksemy: Murzyn i czekoladka
Tabela 6: Typologia jawnych i ukrytych mechanizmów dyskryminacji „rasowej‖ (Ohia 2013: 95–96)
71 W dalszej części artykułu autorka przedstawia przykłady jawnej i ukrytej dyskryminacji „rasowej‖ zgodnie z wyznaczoną powyżej typologią (Ohia 2013: 96–102).
Szczególnie interesujące ze względu na przedmiot badań niniejszej dysertacji są przykłady pochodzące z podsystemu morfologicznego i semantycznego (określonego przez Ohię [2013: 95] jako leksykalno-semantyczny). W ramach podsystemu morfologicznego Ohia (2013: 96–97) wymienia następujące przykłady, dzieląc je na te z zakresu fleksji oraz słowotwórstwa:
Fleksja
A. Deprecjatywność rzeczowników męskoosobowych w odmianie leksemów Murzyn i Afrykanin:
– Wszystkie Murzyny są takie same. Zwłaszcza w nocy. […]
– Wyglądam jak afrykańczyki biegające na 40 km na olimpiadzie. Szkielet mam dosyć mocny... Nie mam nigdzie problemów z tłuszczem.
B. Odmiana leksemu muzina zgodnie z paradygmatem deklinacji żeńskiej.
Słowotwórstwo
A. Zdrobnienia i spieszczenia na oznaczenie osób dorosłych,
W tym przypadku leksem murzynek najczęściej odnosi się do mężczyzny lub grupy mężczyzn:
– Kochałam się z murzynkiem.
– Destiny‘s Child i Bad Brains (murzynki płci męskiej, a raczej murzynkowie).
Zdrobnienia są używane na generalne oznaczenie osób pochodzenia afrykańskiego (bez rozróżnienia płciowego):
– No cóż, niektórzy jeszcze uważają, że niosą cywilizację do murzynków i że Ci murzynkowie powinni na kolanach dziękować za perkal i paciorki, które chcą im zaoferować.
– Nie śmiej się z Murzynków bo Europejczycy i Amerykanie robili do niedawna dokładnie to samo i zaczęliby robić z powrotem gdyby tylko zaczęło brakować żywności.
Inne formacje deminutywne to czarnula i odpowiednio w rodzaju męskim: czarnuszek.
B. Zgrubienia: czarnuch, smoluch, bambuch oraz formacje ekspresywne: bambus, nygus, brudas, Muzina, Afrykaniec.
C. Formacje utworzone od zwierzęcych lub negatywnych podstaw (małpa, osrany):
małpopodobny, małpolud, osranopodobny, osranoskóry.
Z zakresu podsystemu leksykalno-semantycznego Ohia (2013: 97–98) podaje przykłady metafor, a także frazeologizmy i przysłowia z leksemem Murzyn:
A. Metafory reifikujące, w których centralną kategorią jest kolor (wspomniana już
„koloryzacja‖): asfalt, negatyw, opona, kakao, razowiec, winyl, węgiel, hajstra, kawa z mlekiem. Odrębną kategorię – również wykładnik metafory uprzedmiotowiającej – reprezentuje określenie banan.
B. Metafory animalizujące (zooinwektywy): małpa, goryl, bestyjka na określenie kobiety ciemnoskórej.
C. Metafory brudu: smoluch, śmierdziuch, ocet.
D. Jednym z typów jawnych mechanizmów semantycznych są tzw. hiperbole kwantytatywne, które objawiają się w formie wyrażeń: murzyńska hołota, czarna hołota, murzyński tłum, czarna fala/czarny przypływ, afrykański busz.
E. Frazeologizmy i przysłowia z leksemem Murzyn.
72 Z zakresu badań nad dyskursem dostępnych jest wiele opracowań dotyczących dyskursu dyskryminacyjnego, obejmującego takie zjawiska, jak rasizm, antysemityzm czy nacjonalizm. Wiedeńska grupa przedstawicieli KAD88 przeprowadziła szereg studiów nie tylko na temat powyższych zjawisk, lecz także populizmu prawicowego na przykładzie Austrii (por. m.in. Wodak i in. 1990; Gruber 1991; Wodak i in. 1994; Wodak i in. 1999;
Reisigl i Wodak 2001, Reisigl 2002 i Reisigl 2003). Ramy analityczne i metodologiczne powyższych badań obejmują m.in. analizę dyskursu, teorię argumentacji, retorykę oraz lingwistykę systemowo-funkcjonalną (por. Reisigl 2010: 41).
Uta Quasthoff (1973; 1978; 1987; 1989; 1998a; 1998b) przeprowadziła jedną z pierwszych analiz dyskursu manifestującego uprzedzenia89 i stereotypy (por. Reisigl i Wodak 2001: 20). Jej badania obejmowały wszystkie rodzaje społecznych uprzedzeń i stereotypów, a więc nie tylko rasistowskich czy antysemickich. Quasthoff jest autorką założeń na gruncie społeczno-psychologicznym dotyczących społecznej funkcji uprzedzeń (por. Quasthoff 1973; za Reisiglem i Wodak 2001: 20). Zgodnie z tą teorią uprzedzenia są istotne dla utrzymania solidarności wewnątrz danej grupy i pełnią funkcję fatyczną (skierowaną na kontakt [por. Grzegorczykowa 2007: 49]).
Na uwagę w świetle badań nad dyskursem dyskryminacyjnym zasługują liczne opracowania90 Teuna van Dijka91. Jak pisze Martin Reisigl (2010: 37):
Teun A. van Dijk był jednym z pierwszych przedstawicieli krytycznej analizy dyskursu, który zajmował się relacją między dyskryminacją społeczną (szczególnie dyskryminacją rasistowską i etnicystyczną) i dyskursem (por. już van Dijk 1984 i Smitherman, van Dijk, Teun A., red., 1988). W jego podejściu socjokognitywnym „dyskurs‖ jest elementem pojęciowego trójkąta, który tworzą: poznanie, dyskurs i społeczeństwo (van Dijk 2001a: 98).
Van Dijk rozumie „dyskurs‖ w szerokim sensie jako „zdarzenie komunikacyjne‖, w tym interakcję konwersacyjną, tekst pisany oraz powiązane z nimi gesty, tzw. pracę nad twarzą (facework), układ graficzny, obrazy/ilustracje oraz inne „semiotyczne‖ lub multimedialne wymiary znaczenia. Dla van Dijka (2001b: 358-363) jednym z najpilniejszych zadań krytycznej refleksji nad dyskursem jest badanie i zwalczanie różnych form dyskryminacji w dyskursach – przede wszystkim dyskryminującej nierówności płci, etnocentryzmu, antysemityzmu, nacjonalizmu i rasizmu. W swoich licznych pracach poświęconych dyskryminacji koncentruje się on szczególnie na socjokognitywnych, dyskursywnych i
90 Teun van Dijk w latach 80. znany był głównie jako autor wydanej w 1971 roku pracy Some Aspects of Text Grammars, a także artykułu Niektóre problemy poetyki generatywnej, przetłumaczonego w 1975 roku na język polski w „Pamiętniku Literackim‖. Prace językoznawcy na początku sytuowały się na gruncie semiotyki strukturalnej w obrębie orientacji generatywnej (por. Indyk 1988: 354).
91 Więcej o koncepcji dyskursu według Teuna van Dijka w rozdziale 4.
73 społecznych uwarunkowaniach produkcji, reprodukcji i transformowania uprzedzeń i stereotypów, które wiążą się z dyskryminacją (por. np. van Dijk 1984, 1987, 1993).
Van Dijk (1995: 2) stawia w swoich badaniach następującą tezę:
discourse – institutional as well as interpersonal text and talk – plays a crucial role in the enactment, expression, legitimation, and acquisition of racism in society (van Dijk, 1984, 1987a, 1987b, 1991, 1993) (Dijk 1995: 2). […] Although elites cloak their language in tolerance, they linguistically institutionalize the dominance of white groups over multiethnic components of society.
Badacz argumentuje za tą tezą, przedstawiając wyniki analiz dyskursu instytucjonalnego, i precyzuje:
such discourses are not simply innocent forms of language use or marginal types of verbal social interaction. Rather, they have a fundamental impact on the social cognitions of dominant group members, on the acquisition, confirmation, and uses of opinions, attitudes, and ideologies underlying social perceptions, actions, and structures. In other words, racism is socially learned, and discourse is essential in the process of its ideological production and reproduction (van Dijk 1995: 2).
Autor w konkluzji prezentuje opis specyfiki każdego z pięciu rodzajów analizowanych dyskursów. Główną rolę w moderowaniu dyskryminacji odgrywa dyskurs medialny, który nie tylko pośredniczy w przekazywaniu treści dyskursu politycznego i korporacyjnego, ale także sam tworzy własną narrację treści (van Dijk 1995: 24). Analiza treści pozwoliła autorowi ponadto wysnuć wnioski dotyczące specyfiki pięciu rodzajów dyskursu:
[Media discourse – M.J.G.]
Minority groups are much less quoted; or quoted more negatively; topics focus on stereotypes about minorities, such as crime, drugs, cultural differences, and generally the problems that immigrants and minorities cause.
[Educational discourse – M.J.G.]
The same is true in textbooks, which similarly stereotype people from non-European countries as being poor, dependent, without initiative, and as having bizarre habits, but above all as being responsible for their own misery.
[Academic discourse – M.J.G.]
More sophisticated but hardly different is the message that comes across in many white academic studies of minorities, which also tend to focus on ―deviance― or ―deficits― and are typically interested in the kind of topics that confirm widespread stereotypes.
[Political discourse – M.J.G.]
Political discourse is focused on control, that is, on the restriction of immigration and on the limitation of the civil rights (and welfare) of minorities, although often with the mixed message of positive self presentation (―we are fair―) that characterizes virtually all elite discourse on minorities or race relations.
74 [Corporate discourse – M.J.G.]
Corporate discourse, finally, similarly engages in PR-talk about minorities but at the same time argues against any form of compulsory affirmative action that may restrict the freedom of the labour market (van Dijk 1995: 24–25).
Model teorii uprzedzenia stosowany przez van Dijka opiera się częściowo również na założeniach społeczno-psychologicznych podobnych do założeń prezentowanych przez Quasthoff (1973). Według van Dijka (1984: 13) uprzedzenie jest:
not merely a characteristic of individual beliefs or emotions about social groups, but a shared form of social representation in group members, acquired during processes of socialisation and transformed and enacted in social communication and interaction. Such ethnic attitudes have social functions, e.g. to protect the interests of the ingroup. Their cognitive structures and the strategies of their use reflect these social functions.
Van Dijk (1984: 40) określa kategorie używane w celu racjonalizowania i legitymizacji uprzedzeń wobec grup mniejszościowych jako „siedem D dyskryminacji‖ (ang. the 7 D‘s of Discrimination); są to: dominacja, dyferencjacja, dystans, dyfuzja, odwrócenie uwagi, depersonalizacja lub destrukcja oraz codzienna dyskryminacja (ang. dominance, differentiation, distance, diffusion, diversion, depersonalisation or destruction and daily discrimination).
Podczas gdy Quasthoff analizowała uprzedzenia na poziomie zdania, van Dijk postuluje analizę zdarzeń dyskursywnych, które nazywa discursive units i które są większe od zdania. Jak pisze Maria Indyk (1988: 353), ten językoznawca nie ogranicza się w swoich badaniach wyłącznie do teorii dyskursu, rozszerza je także na filozoficzną i socjologiczną teorię działania oraz psychologiczną92 koncepcję poznania. Van Dijk (1984;
1985) jest autorem teorii o trzech strukturach pamięciowych: semantic memory, episodic memory i the control system, które dotyczą pamięci długotrwałej i mają bezpośredni wpływ na generowanie i przechowywanie uprzedzeń etnicznych (rozpoznawanie, kategoryzacja i przechowywanie doświadczeń). Teoria pamięci semantycznej (ang.
semantic memory) jest według van Dijka pamięcią społeczną, dzięki której w społeczeństwie są zachowywane kolektywnie współdzielone przekonania (ang. beliefs).
92„Językoznawca od 1975 roku współpracuje ściśle z psychologiem amerykańskim Walterem Kintschem [por. m.in. van Dijk, Kintsch 1983 – M.J.G.]. Wspólnie napisali kilkanaście artykułów i jedną książkę, sumującą ich dokonania. Jak się wydaje, wkład Kintscha ogranicza się głównie do części psychologicznej.
[…] Ostatnie książki van Dijka [z lat 90. – M.J.G.] poświęcone są przede wszystkim badaniu gatunku wiadomości prasowych oraz mechanizmu powstawania przesądów rasowych we współczesnym społeczeństwie, dość daleko więc odbiegają od początkowych zainteresowań tekstem literackim [por. van Dijk 1972; 1977 – M.J.G.]‖ (Indyk 1988: 354). Najnowsze prace van Dijka (por. m.in. van Dijk 2008; 2014) dotyczą podejścia socjokognitywnego w KAD.
75 Przekonania konstytuują się jako postawy (ang. attitudes) i wówczas są dopasowywane do schematów tworzących kognitywną podstawę do przetwarzania informacji o członkach innych grup społecznych. Należy podkreślić, iż van Dijk (za Mittenem i Wodak 1993: 195;
Reisiglem i Wodak 2001: 22) nie dzieli przekonań (ang. beliefs) na rasistowskie, nacjonalistyczne lub te, które dotyczą przynależności etnicznej. Językoznawca podaje główne kategorie dla uprzedzeń etnicznych: pochodzenie i/lub wygląd, status społeczno-ekonomiczny, normy i wartości społeczno-kulturowe, takie jak język i religia. Postawy, w perspektywie lingwistycznej, są manifestowane jako ogólnie akceptowane twierdzenia, oddzielone od aktualnego kontekstu. Reisigl i Wodak (2001: 22) podają następujący przykład: „Żydzi są dobrymi biznesmenami‖. Indyk (1988: 361) definiuje pamięć epizodyczną za van Dijkiem (1984) jako służącą „do przechowywania aktualnie przekształconej informacji, łącznie z jej kontekstem, a zatem wiedzy szczegółowej, podczas gdy pamięć semantyczna przechowuje ogólne struktury wiedzy, przeświadczeń czy reguł‖. Przykład podany przez Reisigla i Wodak93 (2001: 23) w odniesieniu do pamięci epizodycznej i powyżej cytowanego przykładu to „One unfavorable experience of doing business with a Jewish merchant becomes a situational model that states that ‗doing‘
business with Jews will always have negative results‖.
Zadaniem trzeciej struktury pamięciowej, systemu kontrolnego (ang. the control system) jako indywidualnego modelu sytuacji społecznej, jest koordynowanie różnych strategii, które są procesami i działaniami zaangażowanymi w percepcję, interpretację, przechowywanie, użycie i wyszukiwanie informacji o grupach mniejszościowych. Jedną z głównych strategii systemu kontrolnego jest łączenie samoprezentacji – np.
sygnalizowania tolerancji – z funkcjonującą w społeczności negatywną postawą wobec obcokrajowców. Przykład, który podają Reisigl i Wodak (2001: 23): „Osobiście, nie mam nic wobec Żydów, ale sąsiedzi mówią…‖.
W kontekście powyższych struktur pamięciowych warto wspomnieć o wynikach badań, które dotyczyły codziennych konwersacji na tematy związane z etnicznością i były prowadzone w 1984 roku przez van Dijka w Amsterdamie i Kalifornii. Analiza 170 wywiadów (van Dijk 1984; 1987) pozwoliła m.in. określić prejudice stories (pol. wątki dotyczące uprzedzeń), które pojawiały się systematycznie w pewnych częściach wywiadów. Wątki dotyczące uprzedzeń często są wprowadzane przez procataleptic disclaimers (pol. środki retoryczne służące zaprzeczeniu), np.: „I have nothing against
93 Więcej o koncepcji dyskursu według Ruth Wodak i Martina Reisigla w rozdziale 4.
76 Arabs, but …‖ (van Dijk 1992: 98). Analiza dyskursu doprowadziła również do następujących wniosków:
1. Topics are selected from a rather small range of subjects, and focus on sociocultural differences, deviance and competition. Most topics explicitly or implicitly deal with interpersonal, social, cultural or economic `threats' of the dominant white group, society or culture.
2. Story-telling is not, as would be usual, focused on entertaining, but takes place within an argumentative framework. Stories serve as the strong, while personally experienced, premises of a generally negative conclusion, such as 'We are not used to that here', 'They should learn the language' or 'The government should do something about that.'
3. Style, rhetoric and conversational interaction generally denote critical distance, if not negative attitudes towards minorities or immigration. However, current norms of tolerance control expressions of evaluations in such a way that discourse with strangers (such as interviewers) is generally rather mitigated. Strong verbal aggression tends to be avoided.
4. Overall, speakers follow a double strategy of positive self-presentation and negative other-presentation (van Dijk 1992: 98).
Do jednej z najbardziej znanych niemieckich94 grup badawczych, zajmujących się także dyskursem dyskryminacyjnym z perspektywy KAD, należą naukowcy z Duisburga;
na czele grupy stoją Siegfried Jäger i Margaret Jäger (por. Reisigl i Wodak 2001: 24–26;
Reisigl 2010: 39–40). Swoje założenia opierają na pracach Michela Foucaulta (por.
Foucault 1977) i Jürgena Linka (por. m.in. Link 1982). Ta grupa badawcza analizuje dyskurs dyskryminacyjny (obejmujący dyskryminację rasistowską ze względu na przynależność etniczną, ksenofobiczną i nacjonalistyczną) skierowany do obcokrajowców, który rozpoczął się w momencie zjednoczenia Niemiec wschodnich i zachodnich w 1989 i 1990 roku i toczy się aż do chwili obecnej (por. Jäger S. 1992; m.in. Jäger M. 1996; Jäger S. i in. 1998; Jäger S. 2001ab). Wymienieni językoznawcy zajmują się również opracowywaniem strategii antydyskryminacyjnych (por. Duisburger Institut für Sprach- und Sozialforschung 1999).
Austriaccy badacze, Reisigl (2002; 2003; 2007ab) i Wodak (por. także Wodak i in.
1990; 1994; 1999; Wodak i van Dijk 2000; Wodak i Reisigl 2002) również przeprowadzili badania dyskursu dyskryminacyjnego (skupiając się głównie na retoryce rasizmu i antysemityzmu) z perspektywy KAD. Autorzy prezentują na początku swojej pracy cztery różne metody analizy dyskursu; wymieniają ich mocne i słabe strony, a następnie wprowadzają swój własny model KAD. Ukazują trzy studia przypadków, korzystając ze źródeł obejmujących m.in. przemówienia polityczne, dokumenty prawne, artykuły prasowe, transmisje telewizyjne, a także codzienne konwersacje. Dowodzą, iż rasizm i
94 Więcej o lingwistyce dyskursu w Niemczech w rozdziale 4.
77 antysemityzm są nadal obecne w społeczeństwie austriackim po II wojnie światowej.
Konstatują, iż pomimo tego, że stworzony przez nich model KAD uwzględnia analizę rasizmu w Austrii, to może być zastosowany również do badania dyskryminacji w każdym kontekście. Powołując się na system sieci reprezentacji społecznych aktorów w dyskursie van Leeuwena (1993b; 1996), badacze prezentują antroponimy jako strategie referencyjne (ang. referential strategies), które odnoszą się do pierwszego pytania badawczego postawionego w ich opracowaniu: „How are persons named and referred to linguistically?‖
(Reisigl i Wodak 2001: Preface xiii). W poniższej tabeli przytoczono niektóre z przedstawionych w publikacji antroponimów (wymieniono te istotne z perspektywy przedmiotu badań niniejszej dysertacji, odnoszące się do przynależności narodowej i etnicznej):
Wybrane strategie Środki lingwistyczne Przykłady realizacji (rodzaje) KOLEKTYWIZACJA deixis SPATIALIZACJA toponimy używane jako
metonimy lub/i
ksenonimy ‗alien‘ (‗FremdeR‘), obcy (‗Fremdling‘), inni
ORIGIONIZACJA origionimy alochtony, autochtony, natywni, Aborygeni, rodacy, przodkowie
78
religionizacja religionimy Chrześcijanie, Muzułmanie, Żydzi, Cyganie ‗ZigeunerInnen‘(błędnie)
prymitywizacja synekdochy lub metonimiczne
MILITARYZACJA militarionimy wojownik, żołnierz [profesionim], armia, trupa, wróg [relacjonim], SA
kryminalizacja kryminonimy kryminaliści, nielegalni, dealerzy, mafiozi, delikwenci, gang, mordercy
Tabela 7: Wybrane strategie referencyjne za Reisiglem i Wodak (2001: 48–52)
95 Opisana również przez Reisigla (2010: 45–47), strategia somatyzacji i przykłady cytowane poniżej w języku polskim.
79 Koncepcje van Leeuwena (1996) pozwalają na uchwycenie w sposób analityczny niektórych subtelniejszych form dyskryminującego konstruowania, identyfikowania czy ukrywania aktorów społecznych. Van Leeuwen (1996: 47–59, za Reisiglem 2010: 44) wymienia następujące strategie włączania językowego (inkluzji96), które mogą stać się dyskryminujące:
(1) „generyzacja‖ tzn. ogólne nazywanie całej grupy osób (np. „Niemcy‖),
(2) „asymilacja‖ tzn. odwoływanie się do aktorów społecznych jako grup, co można realizować środkami takimi jak: (a) „kolektywizacja‖ tzn. nazywanie aktorów społecznych rzeczownikami zbiorowymi lub masowymi (np. „tłum‖), (b) „agregacja‖ tzn. statystyczne obliczanie grup uczestników (np. „10 000 to za dużo‖),
(3) „depersonalizacja‖ tzn. nazywanie osób tak, jak gdyby nie były tak naprawdę istotami ludzkimi, co można realizować następującymi środkami: (a) „abstrakcja‖, tzn.
reprezentowanie aktorów społecznych poprzez przypisaną im cechę (np.
„niewykwalifikowani‖, „nielegalni‖ czy „czarni‖), (b) „uprzedmiotowienie‖, tzn. nazywanie osób poprzez odwoływanie się do miejsca lub przedmiotu (np. metonimie takie jak „inne
„niewykwalifikowani‖, „nielegalni‖ czy „czarni‖), (b) „uprzedmiotowienie‖, tzn. nazywanie osób poprzez odwoływanie się do miejsca lub przedmiotu (np. metonimie takie jak „inne