Lingwistyka dyskursu w Niemczech i w Polsce

Badania nad dyskursem w niemieckiej przestrzeni naukowej nie mają tak długiej historii, jak we Francji czy w badaniach anglosaskich. Czachur i Miller (2012) określają rozwój lingwistyki dyskursu w Niemczech jednak jako bardzo dynamiczny. Zwracają uwagę, że minęło zaledwie kilkanaście lat od momentu pojawienia się pytań o dyskurs w niemieckich publikacjach naukowych – „Ist Diskurs ein sprachwissenschaftliches Objekt?‖ (pol. Czy dyskurs jest przedmiotem badań językoznawczych?) (Busse i Teubert 1994) lub „Brauchen wir einen neuen Textbegriff?‖ (pol. Czy potrzebujemy nowego pojęcia tekstu?) (Fix i in.

2002) – do momentu, w którym nastąpiło uznanie „solidnych teoretycznych podstaw lingwistyki dyskursu jako językoznawczej dyscypliny badawczej (por. Warnke, Spitzmüller 2008)‖ (Czachur i Miller 2012: 40).

Analiza dyskursu w Niemczech ma swoje źródła przede wszystkim w wielu tradycjach refleksji nad komunikacją. Jedną z nich jest lingwistyka tekstu, drugą stanowią zróżnicowane pod względem metodologicznym badania nad komunikacją społeczną w latach 60. i 70. XX wieku, w tym analiza konwersacji (niem. Konversationsanalyse, Dialogforschung, Dialoganalyse), która czerpała z etnometodologicznych prac Harolda Garfinkela (1967), a także pragmalingwistyka (por. Grucza S. 2005; Bilut-Homplewicz 1998), zakotwiczona w teorii aktów mowy Johna L. Austina (1962) oraz Johna R. Searle‘a (1971). Jak konstatują Czachur i Miller (2012: 27–28), powyższe „perspektywy badawcze nad komunikacją społeczną zbiegły się z «ponaddyscyplinarną» fascynacją pracami Michela Foucaulta w niemieckich pracach socjologicznych i politologicznych‖, co

„zdynamizowało, ale i jednocześnie zróżnicowało podejście do pojęcia dyskursu w samej lingwistyce‖. Kumięga i Nowicka (2012: 130) określają niemieckojęzyczną analizę dyskursu jako postfoucaultowską i podkreślają, iż różnice między poszczególnymi wariantami analizy dyskursu wynikają z koncentrowania się na odmiennych aspektach koncepcji Foucaulta.

W niemieckiej lingwistyce dyskursu można zauważyć – według Czachur i Miller (2012: 29–36), Bluhma i in. (2000: 4–12) oraz Kumięgi i Nowickiej (2012: 136–139, 141–

144) – istnienie kilku nieformalnych podejść do dyskursu i jego analizy (zob. tabela 16).

147 Reprezentanci niemieckiej lingwistyki

dyskursu

Przykłady prowadzonych badań

Grupa badawcza z Heidelbergu i Mannheim¹⁷⁴: Dietrich Busse, Wolfgang Teubert, Fritz Hermanns

a także Ingo Warnke, Jürgen Spitzmüller (2008, 2011)

Analiza pojęć człowieka, pracy, terroryzmu, globalizacji etc. (Teubert, Hermanns)

m.in. tworzenie podstaw teoretyczno-metodologicznych: model wielopoziomowej lingwistycznej analizy dyskursu (niem.

DIMEAN) (Warnke, Spitzmüller) Grupa badawcza z Düsseldorfu¹⁷⁵: Georg Stötzel,

Matthias Jung, Martin Wengeler, Karin Böke, Andreas Musolff

Dyskurs na temat energii atomowej w Niem-czech (Jung); dyskurs na temat imigracji w Niemczech, Austrii, Szwajcarii (Wengeler);

metafory w dyskursie o Unii Europejskiej (Böke, Musolff)

Grupa badawcza z Chemnitz: Claudia Fraas, Michael Klemm (2005); Claudia Fraas, Stefan Meier, Christian Pentzhold (2013)

Dyskurs online

Krytyczna analiza dyskursu: Ruth Wodak¹⁷⁶, Martin Reisigl oraz Siegfried i Margaret Jäger¹⁷⁷

Dyskurs na temat imigracji, dyskurs rasistowski, neofaszystowski (Jäger), dyskurs antysemicki, rasistowski, seksistowski w Austrii (Wodak) Tabela 16: Przedstawiciele niemieckiej lingwistyki dyskursu oraz przykłady prowadzonych przez nich badań (por. Bluhm i in. 2000: 4–12; Czachur i Miller 2012: 28 oraz Kumięga i Nowicka 2012: 136–137)

Przeniesienie rozważań Foucaulta na grunt bogatej tradycji niemieckiej lingwistyki tekstu zostało zapoczątkowane w 1987 roku przez Dietricha Bussego (1987). W swoim przełomowym artykule z 1994 roku Ist Diskurs ein sprachwissenschaftliches Objekt? (por.

także nowsze opracowanie [Busse i Teubert 2013], w którym autorzy odnoszą się do dyskusji zapoczątkowanej po opublikowaniu wyżej wspomnianego artykułu) Busse wraz z Teubertem postulują poszerzenie spektrum zainteresowań językoznawczych o analizę dyskursu. Badacze (Busse i Teubert 1994: 14) definiują dyskurs jako „wirtualne korpusy tekstowe powiązane treściowym względnie semantycznym kryterium‖. Według nich:

174 Por. m.in. prace Bussego i Teuberta (1994; 2013) oraz Hermannsa (1995). Dietrich Busse był zatrudniony na Uniwersytecie w Kolonii, później na Uniwersytecie w Düsseldorfie, obecnie profesor emerytowany; Fritz Hermanns był zatrudniony na Uniwersytecie Bayreuth, zmarł w 2007 roku; Wolfgang Teubert był zatrudniony na Uniwersytecie w Mannheim, później na Uniwersytecie w Birmingham, obecnie profesor emerytowany.

175 Por. Jung (1996; 1999; 2000) a także Wengeler (1997; 2000; 2003; 2005; 2010; 2011).

176 „Zaliczana do nurtu krytycznej analizy dyskursu Ruth Wodak [wraz z Martinem Reisiglem – M.J.G.]

reprezentuje jej austriacką odmianę określaną niekiedy osobnym mianem wiedeńskiej krytycznej analizy dyskursu (niem. Wiener Kritische Diskursanalyse)‖ (Czachur i Miller 2012: 29).

177 Por. m.in. S. Jäger (1992; 1999; 2001ab; 2004); M. Jäger (1996); M. Jäger i in. (1998), a także Duisburger Institut für Sprach- und Sozialforschung (1999).

148 Do dyskursu należą wszystkie teksty:

- związane ze stanowiącym przedmiot badań zagadnieniem, tematem, kompleksem wiedzy lub koncepcją, w tym wykazujące relacje semantyczne i/lub mające wspólny kontekst wypowiedzeniowy, komunikacyjny, funkcjonalny lub intencjonalny,

- mieszczące się w ramach wyznaczonych przez określony zasięg czasowy, obszar, wycinek społeczeństwa, obszar komunikacji, gatunek tekstu i inne parametry,

- nawiązujące do siebie nawzajem poprzez eksplicytne lub implicytne […] odniesienia lub tworzące powiązania intertekstualne (Busse i Teubert 1994: 14).

Przedstawiciele pierwszego podejścia skupiają się na relacji dyskursu i wiedzy (semantyka dyskursu niem. Diskurssemantik; lingwistyczna historia mentalności niem.

linguistische Mentalitätsgeschichte [por. Hermanns 1995]). Założeniem tego podejścia jest profilowanie kolektywnej wiedzy danej społeczności poprzez dyskursy. Wiedza ta manifestuje się w konkretnych znaczeniach¹⁷⁸, a w konsekwencji badacze analizują je w konkretnym użyciu. Busse, Teubert oraz Hermanns, pomimo zaprezentowania rozważań teoretycznych lingwistyki dyskursu w Niemczech, nie przedstawili skonkretyzowanej metodologii sformułowanego programu semantyki eksplikatywnej. Ten deficyt metodologiczny rekompensuje grupa badawcza skupiona wokół Inga Warnkego. Według Jürgena Spitzmüllera i Warnkego (2011: 9) dyskurs to „systemy formacyjne składające się z wypowiedzi, które wskazują na kolektywną, kierującą działaniami, społecznie rozproszoną wiedzę‖. Badacze (Warnke i Spitzmüller 2008; 2011) proponują model wielopoziomowej lingwistycznej analizy dyskursu DIMEAN (od niem.

Diskurslinguistische Mehr-Ebenen-Analyse), która koncentruje podstawowe kategorie lingwistycznej analizy dyskursu na jej poszczególnych płaszczyznach: intratekstualnej (tekst), transtekstualnej (kontekst) oraz łączącej jej płaszczyźnie aktorów dyskursu (działanie). Kumięga i Nowicka (2012: 138) w trafny i skondensowany sposób opisują model (por. Spitzmüller i Warnke 2011: 201) zaproponowanej przez Warnkego i Spitzmüllera (2008; 2011) wielopoziomowej analizy dyskursu:

Płaszczyzna intratekstualna skupia się na analizach słowa, propozycji oraz tekstu i jest swego rodzaju zbiorem metod sformułowanych w ramach rożnych subdyscyplin lingwistycznych (semantyki, lingwistyki kognitywnej, lingwistyki tekstu itd.). Wychodząc naprzeciw postulatowi interdyscyplinarności, wielopoziomowa lingwistyczna analiza dyskursu w wersji Warnkego i Spitzmüllera, posługując się pojęciem dyskursu opartym na teorii działania, wskazuje jako jedną z możliwych płaszczyzn analizę ukierunkowaną na aktorów – optykę charakterystyczną przede wszystkim dla socjologicznego podejścia do dyskursu. Płaszczyzna ta obejmuje analizę ról interakcyjnych, pozycji dyskursu oraz medialności i jest raczej heterogenicznym zbiorem metod i koncepcji zaczerpniętych między innymi z anglojęzycznej analizy dyskursu. Z perspektywy dotychczasowych rozważań nad

178 Por. przykład analizy słowa Nation (Busse i Teubert 1994: 20–22).

149 dyskursem w obszarze niemieckojęzycznej lingwistyki szczególnie interesująca wydaje się wprowadzona w modelu DIMEAN płaszczyzna transtekstualna, gdyż – jak zauważają sami autorzy tego modelu – wychodzi ona poza tradycjonalną lingwistykę tekstu (por. Warnke, Spitzmüller 2008b: 39). Na tej płaszczyźnie – co ważne nazywanej zamiennie jako „analiza dyskursu‖ (Warnke, Spitzmüller 2008b: 40) – wprowadzonymi kategoriami analitycznymi są: tekstowość, schemat (skrypt), podstawowe semantyczne figury dyskursu, symbolika społeczna, indeksowość, historyczność, ideologia/mentalność, ogólne debaty polityczne oraz społeczne. W wymiarze transtekstualnym wskazują one znowu na zbiór różnych metod pochodzących między innymi z anglojęzycznej analizy dyskursu, z niemieckojęzycznej krytycznej analizy dyskursu oraz z lingwistycznie zorientowanej szkoły Bussego i prac empirycznych do niej nawiązujących.

Prekursorem grupy badawczej z Düsseldorfu jest Georg Stötzel, który, wraz ze współpracownikami i następcami (Matthiasem Jungiem, Martinem Wengelerem, Karin Böke i Andreasem Musolffem), zajmuje się przede wszystkim empiryczną stroną analizy dyskursu (por. Czachur i Miller 2012: 32 i Kumięga i Nowicka 2012: 136–137).

Wykonując analizy zgodnie z tym podejściem, badacze nawiązują do koncepcji dyskursu według Foucaulta, Bussego, Teuberta i Hermannsa.

Według Junga (1996: 456–459) cztery wprowadzone przez Bussego i Teuberta kryteria przynależności tekstów do danego dyskursu sprowadzają się do jednego kryterium tematycznego. Powiązania tematyczne dotyczą, według Junga, nie całych tekstów, lecz jedynie ich fragmentów – wypowiedzi. Należy podkreślić, iż wypowiedzi, które odstają tematycznie od danego dyskursu, nie należy pomijać, ponieważ często mają duże znaczenie dla jego przebiegu. Wengeler (2005: 40 za Czachurem i Miller 2012: 33), podobnie jak Jung, opisuje dyskurs jako „sieć powiązanych tematycznie wypowiedzi możliwych do zanalizowania i zrekonstruowania za pomocą analizy tekstów, w których dane wypowiedzi występują‖. Jung wprowadza trzy parametry, które mają ułatwić dokładne zlokalizowanie badanego dyskursu w ramach powszechnego dyskursu wspólnego społeczeństwu danej epoki:

a) płaszczyzna dyskursu/obszar komunikacji: w ramach dyskursu dotyczącego rozszerzenia Unii Europejskiej np. mass media, komunikacja prywatna, nauki specjalistyczne itd.;

b) zakres treściowy: np. poszerzenie Unii Europejskiej na wschód, unia walutowa itd.;

c) gatunek tekstu: np. ustawa, artykuł prasowy itd. (por. Miller 2010 za Czachurem i Miller 2012: 33).

Wengeler (1997: 96) prezentuje trzystopniowy sposób analizy dyskursu: analizę pojedynczych leksemów oraz ich ewolucji znaczeniowej (podobnie jak u Bussego i

150 Teuberta) oraz analizę sposobów argumentowania, zwanych przez Wengelera toposami, które mają ukazać warunki zaistnienia wypowiedzi (por. Wengeler 2000, 2003). Podejście grupy badawczej z Düsseldorfu nazywane jest także lingwistyczną historią dyskursu (niem. linguistische Diskursgeschichte [por. Wengeler 2010]).

Podejście KAD reprezentują Ruth Wodak i Martin Reisigl, a także grupa określana przez Reisigla (2010: 39) jako „grupa badawcza z Duisburga‖, na której czele stoją Margaret i Siegfried Jäger. Koncepcja dyskursu według Wodak i Reisigla zostanie omówiona w kolejnej części rozprawy (por. podrozdział 4.6.2.3). Krótki opis przedmiotu badań Margaret i Siegfrieda Jägerów został przedstawiony we wcześniejszej części rozprawy (por. rozdział 2). W tej części rozprawy zostaną zaprezentowane założenia teoretyczno-metodologiczne tego podejścia.

Badacze nawiązują w nich do teorii władzy i dyskursu Foucaulta, jak również elementów socjokognitywnego modelu Teuna van Dijka. W przeciwieństwie jednak do socjokognitywnego modelu van Dijka, za to analogicznie do podejścia dyskursywno-historycznego Reisigla i Wodak, według tego stanowiska podczas analizy dyskursu uwzględnia się konteksty społeczne, polityczne i historyczne. Siegfried Jäger (1993) i Margaret Jäger (1996) opracowali metodę badania dyskursu na poziomie makro i mikro.

W ich modelu dyskurs jest definiowany jako zachowanie społeczne, nie indywidualne.

Według Jürgena Linka (1983: 60 za Reisiglem i Wodak 2001: 27)

dyskurs jest zinstytucjonalizowanym zachowaniem językowym, które determinuje działania i posiada władzę. Dyskurs jest prawdziwy, konstytuuje rzeczywistość, nie manifestuje działania, jest działaniem. Analiza dyskursu jest zatem analizą społeczeństwa, której celem jest ukazanie sieci dyskursu powszechnego poprzez wyłonienie poszczególnych pasm na poziomie poszczególnych dyskursów.

Grupa badawcza z Duisburga analizuje materiał badawczy głównie w sposób jakościowy.

Taki wybór jest uzasadniony chęcią przeprowadzenia badania w sposób jak najprecyzyjniejszy, aby mieć wgląd do „interdyskursu‖, w którym są osadzone kultura i tradycje danego społeczeństwa w określonym czasie. Wychodzi się z założenia, że dokładna analiza konkretnego fragmentu dyskursu rasistowskiego, należącego do konkretnego nurtu dyskursu stojącego na jego określonym poziomie, może posłużyć jako ilustracja całego dyskursu rasistowskiego w Niemczech (o grupie badawczej z Duisburga zob. Reisigl i Wodak 2001: 27).

Jak podsumowują Czachur i Miller (2012: 36): „badania nad dyskursem w Niemczech mają zarówno charakter teoretyczny (metodologii badań, por. […]

151 Spitzmüller/Warnke 2011), jak i empiryczny (analiza konkretnych dyskursów por.

Wengeler 2003 […])‖. Według nich nie obejmują one „relacj[i] pomiędzy dyskursem i innymi kategoriami, takimi jak gatunek tekstu czy kultura‖. Czachur i Miller (2012: 36) twierdzą, iż wynika to „ze stosunkowo krótkiego (choć bardzo intensywnego) okresu badań dyskursologicznych w językoznawstwie niemieckim, mających przede wszystkim za zadanie wyjaśnienie specyfiki medialnie uwarunkowanej komunikacji społecznej‖.

W odniesieniu do lingwistyki dyskursu w Polsce należy na początku zaznaczyć, iż – jak pisze Wilczyńska (2012: 10), która zbadała obecność terminu „dyskurs‖ w słownikach języka polskiego – słowo to jeszcze 20–30 lat temu występowało rzadko, było wręcz archaizmem. Słownik języka polskiego (Szymczak 1978 za Wilczyńską 2012: 10) opatruje je kwalifikatorem „dawniej‖. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego pod red. Kazimierza Polańskiego (1995) w ogóle takiego terminu nie odnotowuje. Wynika to prawdopodobnie z faktu, iż – jak zauważa Grzmil-Tylutki (2012: 52) – w tradycję polskiej myśli lingwistycznej XX wieku wpisała się na trwałe tekstologia. Jej promotorkami były Anna Wierzbicka i Maria Renata Mayenowa wraz z uczniami, wśród których należy wymienić Teresę Dobrzyńską (por. Dobrzyńska 2008). Jak konstatuje Grzmil-Tylutki w swoim dalszym wywodzie, geneza polskiej tekstologii wiąże się z praskim funkcjonalizmem, rosyjską semiotyką, a także, nieco później, z pracami van Dijka oraz Wolfganga Ulricha Dresslera i Roberta Alaina de Beaugrande‘a. Grzmil-Tylutki (2012: 52) zaznacza, iż „to głównie za sprawą van Dijka (niezależnie od filozoficznej spuścizny Foucaulta) wprowadzono do polskiej lingwistyki pojęcie dyskursu, znane wcześniej z teorii Benveniste‘a, jako mowy związanej z deixis aktu wypowiadania‖. Niewątpliwie do rozpowszechnienia tego terminu w Polsce przyczyniło się polskie tłumaczenie zbioru pod red. van Dijka (2001). Jak zauważa Brzozowska (2014: 37): „w ważnej dla najnowszych badań lingwistycznych pozycji Współczesny język polski [Bartmiński (red.) 2001] o dyskursie praktycznie nie ma jeszcze mowy, a już parę lat później staje się on słowem-kluczem w licznych rodzimych publikacjach z zakresu nauk humanistycznych‖. Za pionierskie w badaniach językoznawczych¹⁷⁹ na gruncie polskim można uznać prace Janiny Labochy (1996), Stanisława Grabiasa (1994), Renaty Grzegorczykowej (1998) i Anny Duszak (1998). Zawierają one informacje dotyczące historii i ewolucji pojmowania terminu „dyskurs‖. Grzegorczykowa (1998) definiuje dyskurs jako wypowiedź, inaczej ujmując tekst w kontekście. Labocha (1996: 51) rozumie go jako „normę oraz strategię

179 Por. także pionierskie prace dotyczące dyskursu publicznego głównie w badaniach socjologicznych na gruncie polskim (Podemski 2013).

152 zastosowaną w procesie tworzenia tekstu i wypowiedzi‖; przyjmuje, że składają się na tę normę wzorce społeczne i kulturowe, a jej efektem jest tekst lub wypowiedź o określonych cechach gatunkowych. Grabias (1994: 231) określa dyskurs jako „ciąg zachowań językowych, których postać zależy od tego, kto mówi, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu‖. Jak zauważa Witosz (2012: 64), w owym spojrzeniu na dyskurs akcentuje się (tak jak i dzisiaj), iż kategoria ta jest związana ze sferą praktyk społecznych, a nie z badaniem systemu języka, co, zdaniem badaczki, „przesłoniło konieczność mocnego wyakcentowania tego, iż także przestrzeń ludzkich interakcji podlega stosownym regułom‖. Witosz zwraca uwagę na prace Bartmińskiego i Niebierzgowskiej-Bartmińskiej (m.in. 2009), w których podkreśla się postulat wykluczenia z „traktowania dyskursu tylko w kategoriach realizacji tekstu‖ z uwagi na to, iż „także dyskurs ma swój aspekt

«emiczny»‖ (Bartmiński i Niebierzgowska-Bartmińska 2009: 32).

Witosz (2012: 65) podaje krótką syntezę pojmowania dyskursu, głównie w językoznawstwie polonistycznym. Pojawiają się w niej także odniesienia do koncepcji nielingwistycznych. Grabias (1994) i Labocha (1996) prezentują dyskurs jako kategorię modelującą konkretne zachowania mowne. Grabias (1994: 231–275) uznaje go za zespół reguł, a Labocha (1996: 51; 2008: 60–61) za zespół norm i strategii. W definicji dyskursu proponowanej przez Duszak (1998: 20), prezentującej anglosaski punkt widzenia, dyskurs, konotujący „język w użyciu‖, pozwala oddać „dynamikę zjawisk komunikacyjnych, związanych z procesami tworzenia i odbierania tekstów‖ (Duszak 1998: 18). Gajda (2005:

13) traktuje dyskurs jako konstrukt osadzony w sytuacji, Bartmiński i Niebierzgowska-Bartmińska (2009: 32) – jako konceptualizację „zdarzenia komunikacyjnego‖, Wojtak (2011: 71) jako wzorzec zdarzenia komunikacyjnego, Witosz (2009: 67) – jako kategorię modelującą zachowania społeczno-komunikacyjne, natomiast Nycz (2002: 41) – jako typ praktyki społecznej o specyficznych kulturowo regułach (por. Witosz 2012: 65).

Za najważniejsze parametry dyskursu uznaje się jego wymiar instytucjonalny, ideologiczny, tematyczny oraz interakcyjny, które zyskują swą konkretyzację przez wskazanie na: typ sytuacji, role i pozycje społeczne (komunikacyjne) uczestniczących podmiotów, ich intencje, wiedzę, wyobrażenia, wartości, oceny, przekonania, wybory tematyczne, wreszcie szeroko rozumiane uwarunkowania kulturowe (Witosz 2012: 65).

Zaprezentowane główne parametry dyskursu, wybrzmiewające w pracach polonistycznych, są skorelowane z przedstawianymi we wcześniejszej części rozprawy najnowszymi ustaleniami neofililogów, dotyczącymi pojmowania dyskursu (por. m.in.

153 Grzmil-Tylutki 2010¹⁸⁰; Czachur i Miller 2012¹⁸¹). Należy jednak podkreślić za Grzmil-Tylutki (2010: 15), iż „dla polonistów, nadrzędną kategorią – jeśli wychodzimy poza zdanie – jest tekst, a wśród dyscyplin króluje tekstologia, mówi się o tekstologii lingwistycznej (Bartmiński i Głowiński)‖.