Geneza, inspiracje i cele

Lingwistyka krytyczna rozwinęła się w latach 70. XX wieku na Uniwersytecie Wschodniej Anglii, „[jej] pole zainteresowania stanowiło a) użycie języka w instytucjach społecznych;

b) związki pomiędzy językiem, władzą i ideologią; c) krytyczne, oparte na programie lewego skrzydła, podejście do lingwistyki‖ (Blommaert i Bulcaen 2000: 453 za Wodak 1995). Postulaty lingwistyki krytycznej, sformułowane przez Fowlera i in. (1979), były odpowiedzią na założenia socjolingwistyki. Corsaro (1981: 854) podkreśla we wstępie recenzji pracy Fowlera i in. (1979), iż „ostatnim trendem w socjolingwistyce jest analiza mikro‖. W przeciwieństwie do tego, „Language and control‖ oferuje analizę makro i, jak nazywają je autorzy, podejście „krytyczne‖, oraz podsumowuje: „książka jest ważnym wkładem w szybko rozwijającą się dyscyplinę i powinna cieszyć się szczególnym zainteresowaniem tych socjologów i antropologów, którzy interesują się językiem, ale uważają ostatnie prace z zakresu socjolingwistyki za zbyt mikro‖ (Corsaro 1981: 856).

Według koncepcji lingwistyki krytycznej istnieje silny związek pomiędzy strukturą językową a strukturą społeczną; język stanowi integralną część procesów społecznych (por. Fowler i in. 1979: 189), w odróżnieniu od socjolingwistyki, w której koncepcje społeczeństwa i języka są rozłączne (por. Fowler i in. 1979: 185).

185 Dyskurs edukacyjny w Polsce jako przedmiot badań traktuje m.in. Kopińska (2017).

186 Stan badań na rok 2000.

187 Autorzy badają perską tożsamość narodową, wykorzystując portal społecznościowy Facebook.

155 Kolejnym założeniem lingwistyki krytycznej jest koncepcja o zasadniczej roli języka w przekazywaniu ideologii (por. Fowler i in. 1979). Rozmówcy, według Fowlera i in.

(1979: 188), dokonują wyborów słownictwa i gramatyki, kierując się uświadomionym lub nieuświadomionym zbiorem zasad, a więc opierając się na ideologii. Przy czym, relacja pomiędzy formą a treścią nie jest przypadkowa lub konwencjonalna, treść ma znaczenie dla formy.

Język jest zatem w ujęciu lingwistyki krytycznej działaniem społecznym i jest uwikłany ideologicznie. Duszak i Fairclough (2008: 12) wskazują ponadto na trzy grupy metateorii, z których czerpie KAD:

a) szeroki nurt zachodniego marksizmu (pojęcie hegemonii Antonio Gramsciego oraz koncepcja „ideologicznych aparatów państwa‖ i „interpelacji‖ Althussera);

b) „teoria krytyczna‖ szkoły frankfurckiej (Habermas);

c) teoria dyskursu Foucaulta.

Jak zauważa Warzecha (2014: 156), pojęcie hegemonii Gramsciego¹⁸⁸ oraz koncepcje Althussera „rzutowane na elementy dyskursu i wzorce komunikacyjne wyjaśniają relacje między praktyką językową i strukturą społeczną‖, co stanowi „podstawowy kontekst analizowanego dyskursu‖. Od Habermasa¹⁸⁹, rozwijającego „teorię krytyczną‖ szkoły frankfurckiej, KAD zaadaptowało tezę, iż język może być wykorzystywany do własnych potrzeb przez grupy władzy. Natomiast od Foucaulta przejęto przekonanie, że „dyskurs, pojmowany jako język w użyciu, stanowi rodzaj działania społecznego‖ oraz że „obejmuje również elementy niewerbalne, wśród nich także złożone uwarunkowania kontekstowe […]‖, w konsekwencji „istotę działania społecznego da się wyjaśnić, a nawet ujawnić za pomocą rozmaitych analiz językowych‖ (Chilton 2008: 62–64 za Warzechą 2014: 157).

Zdaniem każdego z przedstawicieli KAD istnieją pewne dyskrepancje odnośnie do ram definicyjnych dyskursu, a także podstaw teoretyczno-metodologicznych, łączy je jednak szereg założeń i celów podejmowanych analiz. Według Duszak i Fairclougha

188 Antonio Gramsci (1891–1937) używał pojęcia hegemonii, której podstawowym konceptem jest uzależnienie rządzonych od rządzących. Według niego każda władza potrzebuje aktywnej zgody rządzonych na objęcie ich moralną, intelektualną i kulturową opieką, czyli hegemonią (Gramsci 1961). Gramsci (1961:

33) pisze: „W ten sposób powstaje hegemonia zasadniczej grupy społecznej nad szeregiem grup zależnych.

Państwo traktuje się wówczas za organizm własny jednej grupy, którego zadaniem jest wytworzenie warunków sprzyjających jak największej ekspansji tej grupy; ale rozwój ten i tę ekspansję pojmuje się i przestawia jednocześnie jako siłę napędową ekspansji ogólnej i rozwoju wszystkich sił «narodowych», czyli, że interesy grupy panującej zostają skoordynowane z interesami ogólnymi grup zależnych, a życie państwa rozumiane jest jako nieustanne powstawanie i przezwyciężanie stanów równowagi niestałej (w granicach prawa) pomiędzy interesami grupy zasadniczej i grup zależnych, stanów równowagi, w których interesy grupy panującej przeważają, ale tylko do pewnego stopnia, a nie aż do zupełnej wyłączności interesów ekonomiczno-korporacyjnych‖.

189 Między innymi na koncepcjach Habermasa bazuje model Wodak (1995: 209).

156 (2008: 10) główne zadania badawcze KAD stanowią „analizy zrównoważonych i niesprawiedliwych relacji władzy, ideologii i hegemonii oraz uprzedmiotowienia/

podporządkowania/ marginalizacji poszczególnych grup społecznych‖. Duszak i Fairclough podkreślają przy tym, iż celem KAD jest nie tylko problematyzowanie, ale także zmiana otaczającej nas rzeczywistości. Według van Dijka (1997) celem KAD jest ukazanie nierówności społecznych i legitymizacji władzy uprzywilejowanych grup społecznych, które poprzez język przyczyniają się do utrzymywania i reprodukowania określonych stosunków społecznych. Wodak (1995: 204) twierdzi, że „celem KAD jest analiza zarówno nieprzejrzystych, jak i przejrzystych relacji strukturalnych dominacji, dyskryminacji, władzy i kontroli, objawiających się w języku‖. Wodak (1997: 173) wyjaśnia to w kolejnej pracy w sposób szczegółowy:

[CDA – M.J.G.] studies real, and often extended, instances of social interaction which take (partially) linguistic form. The critical approach is distinctive in its view of (a) the relationship between language and society, and (b) the relationship between analysis and the practices analysed.

Jaffer Sheyholislami (2001: 13) określił następujące założenia, stanowiące według autora wspólny mianownik dla różnorodnych podejść badaczy zajmujących się KAD (przede wszystkim Fairclougha 1995; Wodak 1995, 1997 i van Dijka 1997):

1. Język jest praktyką społeczną, poprzez którą reprezentowany jest świat.

2. Użycie dyskursu/języka jako formy praktyki społecznej samo w sobie nie tylko reprezentuje i oznacza inne praktyki społeczne, ale także konstytuuje inne praktyki społeczne, takie jak sprawowanie władzy, dominacja, uprzedzenia czy opór.

3. Teksty nabierają znaczenia poprzez dialektyczną relację między tekstami a podmiotami społecznymi: pisarzami i czytelnikami, którzy zawsze działają z różnym stopniem wyboru i dostępem do tekstów i środków interpretacji.

4. Cechy i struktury językowe nie są arbitralne. Są celowe bez względu na to, czy wybory są świadome czy nieświadome.

5. Relacje władzy są produkowane, wykonywane i reprodukowane poprzez dyskurs.

6. Wszyscy prelegenci i pisarze działają, opierając się na konkretnych praktykach dyskursywnych wywodzących się ze szczególnych zainteresowań i celów, które obejmują inkluzje i wykluczenia.

7. Dyskurs jest historyczny w tym sensie, że teksty nabierają swoich znaczeń poprzez umieszczenie ich w określonych kontekstach społecznych, kulturowych i ideologicznych, a także w czasie i przestrzeni.

8. CDA nie tylko interpretuje teksty, ale również je wyjaśnia.

Van Dijk (2015: 467) prezentuje syntezę celów KAD, dokonaną przez Wodak i Fairclougha (1997):

157 (1) KAD wyraża problemy społeczne, (2) relacje siły, władzy są natury dyskursywnej, (3) dyskurs kształtuje społeczeństwo i kulturę, (4) dyskurs jest w służbie ideologii, (5) dyskurs jest historyczny, (6) związek tekstu i społeczeństwa ma naturę mediacyjną, (7) analiza dyskursu jest interpretacyjna i wyjaśniająca, (8) dyskurs jest formą społecznego działania.

Kamasa (2014: 101) podsumowuje cele KAD w następujący sposób:

wśród celów, jakie stawia sobie KAD, wymienia się między innymi „opis, interpretację i wyjaśnianie relacji między językiem, praktyką społeczną i światem społecznym‖ (Rogers i in. 2005: 376), „podnoszenie świadomości dotyczącej strategii używanych, by tworzyć, zachowywać i reprodukować (a)symetryczne relacje władzy, które to strategie realizowane są przy pomocy dyskursu‖ (Hidalgo Tenorio 2011: 184) czy „identyfikację i interpretację sposobów, w jakie ideologia funkcjonuje w dyskursie i poprzez dyskurs‖ (Breeze 2011:

520).