WierZących
4. Doświadczenie religijne jako „totalna intuicja religijna” w potocznym dyskursie chrześcijan
Z. J. Zdybicka pisze, że „To, co afirmuje się w religii, przekracza możliwości poznawcze człowieka, jest czymś «więcej». Twierdzenia w ramach religii są przy-jęte na mocy wiary, a nie widzenia, czy rozumowania”60.
Na podstawie wywiadów z potocznymi uczestnikami życia religijnego, de-klarującymi wiarę w Boga, mogę stwierdzić, że wiele czynników przekonuje ich o słuszności religijnej wizji świata. Naukowcy mają tendencje do rozkła-dania fenomenu wiary „na czynniki pierwsze”, analizowania pojedynczych jej źródeł i motywów. Większość moich respondentów nie była w stanie dać jed-noznacznej odpowiedzi na pytanie dlaczego wierzą, ponieważ wiara jest dla nich stanem naturalnym, a istnienie Boga „aksjomatem”, nie wymagającym do-wodów. W kontekście tego należy stwierdzić, że ważnym źródłem przekonań religijnych jest doświadczenie, określane jako „intuicja totalna”61, będąca wyra-zem całościowej ludzkiej egzystencji, holistycznej interpretacji świata. Lektury, przemyślenia, indywidualne przeżycia, praktyki religijne, dostrzeganie znaków obecności Boga na co dzień, dostrzeganie Jego działania w świecie i w życiu
57 Jedno z kilkudziesięciu badań zostało przeprowadzone wśród studentów psychologii w USA, wzięło w nim udział 97 osób reprezentujących różne wyznania. Wypełnili oni kwestiona-riusz nawrócenia religijnego, który posłużył do weryfikacji hipotez dotyczących skutków konwersji religijnej; J. Tobacyk, Przeżycie nawrócenia religijnego jako mechanizm zmiany i rozwoju
osobo-wości, [w:] A. Biela, Z. Uchnast, T. Witkowski (red.), Wykłady z psychologii…, s. 237. 58 J. Tobacyk, Przeżycie nawrócenia religijnego…, s. 242.
59 B. J. Soiński, Nawrócenie…, s. 417.
60 Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, Lublin 1984, s. 277.
61 Określenia „intuicja totalna” użył J. Hessen, podkreślając, że doświadczenie religijne jest aktem osobowym, angażującym zarówno intelekt jak i emocje, mającym życiowe konsekwencje dla podmiotu. Zob. J. Król, S. Głaz, Doświadczenie religijne, [w:] S. Głaz (red.), Podstawowe
osobistym – wszystko to jest podstawą osobowej relacji jednostki do religij-nego przedmiotu. Według M. Bubera, fundamentalną sprawą w doświadczeniu religijnym (w tradycji judeochrześcijańskiej) jest spotkanie człowieka z oso-bowym Bogiem, które ma charakter dialogowy (skończone Ja – wieczne Ty), responsoryjny. Owo spotkanie nadaje życiu sens, zaspokaja tęsknotę za ciągłą obecnością Innego osobowego bytu62. Osoby głęboko religijne, nieprzeżywają-ce mistycznych stanów, prowadzą jednak nieustanny dialog z kimś, kto jest stale obecny „na odległość ich myśli”. Podstawowym, choć nie jedynym, źródłem religijnych przekonań człowieka jest zatem myślenie światopoglądowe, nie po-krywające się ze spekulacją filozoficzną63. M. Michalski zaznacza, że
Przede wszystkim nie rozprasza się ono na konstruowanie z osobna poszczególnych ogniw długiego łańcucha wniosków, lecz całą rzecz ogarnia od razu, syntetycznie […]. Po wtóre nie bywa wyizolowane z całokształtu życia psychicznego człowieka, lecz pozostaje jak najściślej włączone w zespół wszystkich przeżyć i doznań ludzkich, splecione z funkcjami uczucia, woli itd. […] przedmiotem zainteresowania jest w tym wypadku dla człowieka nie tyle wszech-świat, lecz raczej on sam, jego własne istnienie i życie, w kwestii zaś tego życia, człowieka interesuje nie tyle pytanie, skąd ono się wzięło, lecz dokąd ono ostatecznie zmierza64. W realnym życiu rzadko mamy do czynienia z intensywnymi, nadzwyczaj-nymi „upojeniami mistycznadzwyczaj-nymi”, ekstazami. Częściej są to codzienne, zwyczajne przeżycia religijne, wyrażające się – można powiedzieć parafrazując Heideggera – w ukierunkowaniu na „bycie-ku Bogu”. Trafnie ukazuje to J. Mariański, w jego uję-ciu doświadczenie religijne może być rozumiane szeroko jako długotrwały proces związany z sytuacją egzystencjalną człowieka, jako zespół przeżyć, doznań, prze-myśleń, których przedmiotem jest „rzeczywistość ostateczna”. Obejmuje on aspek-ty intelektualno-poznawcze, emocjonalno-oceniające i moaspek-tywacyjno-działaniowe65.
Teoretycy reprezentujący nurt filozofii analitycznej, stawiając pytania o ra-cjonalność wierzeń religijnych, negatywnie rozstrzygają kwestię ich racjonalno-ści logicznej66. Przedmiot relacji religijnej ma charakter nieostensywny. Jednakże wielu filozofów podkreśla wagę racjonalności pragmatycznej (przykładem może być L. Kołakowski, według którego religia nadaje sens światu i ludzkiemu
ży-62 M. Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Warszawa 1992. O dialogowym charakterze doświadczenia religijnego piszą też: E. Pieszak, Spotkanie z Innym – źródło doświadczenia
reli-gijnego i J. Maj, Filozoficzna interpretacja dialogicznego sensu doświadczenia relireli-gijnego, [w:]
J. Baniak (red.), Doświadczenie religijne…
63 M. Michalski, Refleksje na tematy religijne, Warszawa 1955, s. 63.
64 Tamże
65 J. Mariański, Doświadczenie religijne, [w:] Leksykon socjologii religii. Zjawiska – badania
– teorie, red. M. Libiszowska-Żółtkowska, J. Mariański, Warszawa 2004, s. 84–87.
66 Zob. m.in. M. Przełęcki, Problem racjonalności wierzeń religijnych, humanizm.free.ngo.pl/ marian.pdf [odczyt 27.07.2011]; B. R. Tilghman, Wprowadzenie w filozofię religii, Warszawa 1998; B. Chwedeńczuk, Przekonania religijne, Warszawa 2000.
ciu, jest jedynym sposobem ucieczki od absurdalności istnienia67). A. C. Plantinga wysuwa wręcz postulat poszerzenia klasycznego paradygmatu epistemologicz-nego, poprzez uznanie prawomocności elementów podmiotowych68. Pisze on o racjonalności wewnętrznej, a jest to „adekwatność przekonań do całokształtu naszych doświadczeń: zarówno zmysłowych (np. doświadczenie barw, zapachów, kształtów, dźwięków), jak i moralnych (np. poczucie, ze coś jest słuszne lub nie, bez uprzedniej analizy). Dzięki racjonalności wewnętrznej powstaje wewnętrzna, subiektywna pewność69. Innym warunkiem racjonalności przekonań – zdaniem Plantingi – są gwarancje („określone przekonanie ma gwarancje, gdy jest wy-tworzone przez sprawnie działające władze poznawcze, we właściwym dla nich środowisku poznawczym”70). Problem, czy doświadczenie religijne ma wartość poznawczą, czy na jego podstawie można uzasadnić racjonalność przekonań re-ligijnych, wciąż pozostaje otwarty (pozytywnie rozstrzyga tę kwestię J. Hick71, w grupie „sceptyków” pozostaje m.in. W. L. Rowe, J. L. Mackie)72.
Reasumując, należy zaznaczyć, iż istnieje wielość koncepcji teoretycznych dotyczących źródeł wiary i religijności jednostki73. Konstatacje przedstawicieli różnych dziedzin nauki można skonfrontować z potocznymi wypowiedziami lu-dzi wierzących. Większość z nich nie szuka racjonalnych uzasadnień wiary, argu-mentów logicznych, choć są też osoby, które prezentują swoje racje za istnieniem Absolutu, starają się dowodzić sensowności wiary. W odróżnieniu od naukowców, czasem odwołują się do źródeł nadnaturalnych (mistyczne przeżycie, zdarzenia mirakularne niewytłumaczalne w świetle współczesnej wiedzy). Przede wszyst-kim mówią o wewnętrznym doświadczeniu, które ma integralną strukturę, o intu-icji totalnej. W kontekście potocznej eksplikacji źródeł wiary można stwierdzić, że racje intelektualne stanowią kwestie drugorzędne, one mogą legitymizować wiarę, ale de facto jej nie generują. Dla człowieka religijnego nie istnieje satysfak-cjonująca alternatywa dla religijnego światopoglądu. A. N. Whitehead z pozycji
homo religiosus pisał: „Poza religijną wizją życie ludzkie jest tylko migotaniem
przypadkowych przyjemności rozjaśniających masę bólu i nieszczęścia, stanowi tylko okruch przemijającego doświadczenia”74.
67 L. Kołakowski, Religion, Glasgow 1982.
68 A. C. Plantinga, Bóg, wolność i zło, Kraków 1995.
69 Z. Rosińska, Przedmowa tłumacza. Grzech epistemiczny, [w:] B. R. Tilghman,
Wprowadze-nie w filozofię…, s, XXIV. 70 Tamże
71 Por. J. Hick, The New Frontier of Religion and Science. Religious Experience,
Neurosci-ence and the Transcendent, Basingstoke–New York 2006; J. Hick, Argumenty za istnieniem Boga,
Kraków 1994.
72 Por. P. Moskal, Przedmiot doświadczenie religijnego, [w:] J. Baniak (red.), Doświadczenie
religijne…, s. 17; J. L. Mackie, Cud teizmu: argumenty za istnieniem Boga i przeciw istnieniu Boga,
Warszawa 1997.
73 Ważną pozycją, odwołującą się do wyników badań empirycznych, pogłębiającą problema-tykę źródeł wiary i religijności, jest książka B. Groma, Psychologia religii. Ujęcie systematyczne, Kraków 2009.
I jeżeli religie mają sens, to polega on na tym, by wyzwalać głębokie dobro w człowieku […] Paul Ricoeur*