S. Głaz, za W. Gruehnem, tak oto charakteryzuje doświadczenie mistycz-ne: „Jest to proces lub stan dynamiczny o charakterze afektywno-intelektualnym, w którym mistyk jest przekonany o bezpośrednim kontakcie i obecności lub nie-obecności przedmiotu mistycznego, Boga, Jego działania i zjednoczenia z Nim. Jest ono widziane jako najwyższa forma życia religijnego jednostki”31. Podobną definicję znajdujemy u D. L. Carmody i J. T. Carmody: „przeżycie mistyczne to bezpośrednie doświadczenie ostatecznej rzeczywistości”32.
Nie wszyscy ludzie religijni są zdolni do przeżyć mistycznych, tylko nie-liczni zostawili świadectwa, opisy spotkań z numinosum [pośród chrześcijan najbardziej znani mistycy to św. Augustyn (354–430), św. Franciszek z Asyżu (1181–1226), Mistrz Eckhart (1260–1327), św. Katarzyna ze Sieny (1347–1380), św. Teresa z Avila (1512–1582), św. Jan od Krzyża (1542–1591), św. ojciec Pio (1887–1968), św. Faustyna Kowalska (1905–1938)]. Świadectwo o tym nie-zwykłym doświadczeniu Błażej Pascal zapisał na kartce papieru, która została odnaleziona dopiero po jego śmierci – była zaszyta pod poszewką jego marynar-ki. Podczas mistycznej wizji, jak relacjonował: „ogarnęła go dziwna światłość i poczucie absolutnej łączności z Bogiem”33. Św. Augustyn nazywał przeżycie mistyczne iluminacją, oświeceniem (spotęgowaniem władz przyrodzonych), ob-darowaniem łaską34. W Wyznaniach pisał: „Przeszyłeś moje serce, jak strzałą, Twoją nadziemską miłością”35, „Ty mi rozbłyskasz na nowo, raduję się Tobą,
29 Z. J. Zdybicka, Religia i religioznawstwo, Lublin 1988, s. 437.
30 P. Moskal, Przedmiot doświadczenia…, s. 25.
31 S. Głaz, Doświadczenie religijne a osobowość, Kraków 2000, s. 21–22.
32 D. L. Carmody, J. T. Carmody, Mistycyzm w wielkich religiach świata, Kraków 2010, s. 18.
33 J. Bukowski, Zarys filozofii spotkania, Warszawa 1987, s. 223.
34 Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 1990, s. 196.
kocham Cię, tęsknię za Tobą […]”36. Natomiast św. Teresa z Avila o swoich ekstatycznych widzeniach mówiła: „mistyczne zaślubiny”37. Św. Jan od Krzyża tak oto opisywał to „nieziemskie” przeżycie duchowe:
W tym boskim zjednoczeniu widzi i smakuje dusza całą obfitość nieocenionych bogactw. Znajduje całkowite odpocznienie i wytchnienie, jakiego pragnęła. Poznaje tajniki i osobliwe prawdy Boże, będące coraz to nowym pokarmem dla tych, którzy je lepiej poznają. Odczuwa w Bogu straszliwą potęgę i moc, która obezwładnia wszelkie inne potęgi i siły. Kosztuje tam niewymownej słodyczy i rozkoszy ducha i znajduje prawdziwy spoczynek i światło Boże. Zaznaje w wysokim stopniu mądrości Boga promieniującej w ładzie stworzeń i dzieł Jego. Czuje się pełna dobra, daleka i wolna od wszelkiego zła. Nade wszystko zaś raduje się niewy-mownym pokrzepieniem miłości, które ją w miłości utwierdza38.
J. Bukowski stwierdza, iż mistycy relacjonując istotę tych przeżyć, piszą o pełni radości, o „niewypowiedzianej błogości”, o subtelnym umysłowym wi-dzeniu i zaznaczają, że nie jest to widzenie obrazowe, ale takie, które nie uru-chamia wyobraźni. „Jest to najwyższy stan w duchowym życiu, który można osiągnąć w porządku doczesnym […] i przedsmak wiecznego życia”39. Ubole-wają oni nad niedoskonałością języka – szczęścia i słodyczy owego spotkania, zaznaczają, nie można adekwatnie wyrazić, nawet w formie poetyckiej. I choć nie potrafią zwerbalizować tego, co najważniejsze w doświadczeniu mistycznym, zapewniają, że pamięć tego przeżycia nie ginie, nie blaknie. Pozostawia ono nie-zatarty ślad i konkretne efekty epistemologiczne i aksjologiczno-moralne40. Mi-styk redefiniuje rzeczywistość, inaczej postrzega to, co spotyka go na co dzień, otwiera się na innych, na sferę wartości. Przeżycie to wyzwala w nim niespotyka-ną energię, zapał, entuzjazm, wytrwałość, cierpliwość. Pojawia się tendencja do „przewyższania siebie”, czasem do próby całkowitego podporządkowania swego życia przedmiotowi oczarowania i fascynacji41.
W. Jamesowi zawdzięczamy wnikliwy opis mistycznego stanu świadomo-ści42, który cechuje:
• niewyrażalność („właściwości tego stanu mogą być tylko doznane bezpo-średnio i nie mogą być udzielane lub przekazywane innym. Pod tym względem stany mistyczne są bardziej podobne do stanów uczuciowych niż do stanów inte-lektualnych. Nie można wyjaśnić jakości i wartości jakiegoś uczucia komuś, kto nigdy go nie doznawał”43);
36 Tamże, s. 218.
37 Św. Teresa od Jezusa, Dzieła, t. 1, Kraków 1997.
38 J. Bukowski, Zarys filozofii…, s. 229.
39 Tamże, s. 231.
40 Tamże, s. 266–308.
41 Zob. M. Manikowski, Mistyczne cechy doświadczenie religijnego, [w:] J. Baniak (red.),
Doświadczenie religijne…, s. 75–87.
42 W. James, Doświadczenia religijne, Warszawa 1958, s. 345.
43 Psychologowie, na podstawie badań eksperymentalnych dotyczących specjalizacji półkul mózgowych orzekli, iż niewyrażalność doświadczeń mistycznych wynika z ich lokalizacji i
inte-• zdolność poznawcza (jest to „stan wejrzenia w głębię prawdy niedostępnej dla intelektu rozważającego. Pomimo swej niewyrażalności, są to pełne znaczenia i wagi rozjaśnienia tajemnic i objawienia”);
• nietrwałość („stany mistyczne są niemożliwe do zniesienia przez czas dłuż-szy. Z wyjątkiem przypadków rzadkich, trwają po pół godziny; dwie godziny zda-je się tu być zupełnym krańcem”);
• bierność („mistyk odczuwa, że jego własna wola jest jakby w zawieszeniu, wydaje mu się, jak gdyby był pochwycony i podtrzymywany przez jakąś potęgę wyższą”).
W. Gruehn wyróżnił kilka form przeżycia mistycznego: • egzaltację – związaną z intensywnym myśleniem o Bogu;
• fazę mistyczną – będącą przeżyciem zjednoczenia z przedmiotem adoracji; • ekstazę – wiążącą się z utratą świadomości, zanikiem procesów myślo-wych i dużą intensywnością przeżyć44.
W. Gruehn, zgodnie z fenomenologicznym ukierunkowaniem badawczym, podjął próbę opisu przebiegu przeżycia religijnego i wyszczególnił szereg jego faz: faza myślowego rozumienia, doznania, wzruszenia, świadomej decyzji, kulminacji czyli świadomościowej i emocjonalnej identyfikacji z Bogiem, faza trwania, stopniowego słabnięcia zaangażowania, internalizacji przeżytego do-świadczenia45. Jak zaznaczają J. Król i S. Głaz, psychologowie kliniczni, neurolo-dzy, z reguły kwalifikują przeżycia mistyczne do kategorii naturalnych – tłumaczą je zaburzeniami układu nerwowego, psychiczną patologią. Ich koncepcje elimi-nują Absolut, jako niezbędny element religijnej relacji.
Według nich, wizja św. Pawła pod Damaszkiem jest rezultatem zaburzeń kory mózgowej w płacie potylicowym […]. Zdaniem neuropsychologów, św. Teresa to urodzona histeryczka, która nie potrafiła opanować swej impulsywności. Życie św. Katarzyny ze Sieny było przepeł-nione sadyzmem i masochizmem. Przeżycia mistyczne obu świętych to rezultat strachu, lęku, własnej bezradności, ucieczka od rzeczywistości w ramiona bardziej opiekuńczej i pewnej rzeczywistości boskiej46.
Przeżycia obecności sacrum – zdaniem niektórych psychologów – bywają re-zultatem „patologicznego chorobliwego sentymentu”, iluzorycznych wyobrażeń47. Powszechnie są znane poglądy Z. Freuda, który uznał religię za „powszechną obse-syjną neurozę ludzkości”, a jej genezę – w aspekcie ontogenetycznym – upatrywał w tęsknocie niedoskonałego i skończonego człowieka za doskonałym i wiecznym gracji w lewej, czyli „niemej” części mózgu (por. H. Grzymała-Moszczyńska., Religia a kultura.
Wybrane zagadnienia z kulturowej psychologii religii, Kraków 2004, s. 164). 44 W. Gruehn, Religijność współczesnego człowieka, Warszawa 1966, s. 128.
45 S. Głaz, Doświadczenie religijne a osobowość, s. 23–24.
46 J. Król, S. Głaz, Doświadczenie religijne, [w:] S. Głaz (red.), Podstawowe zagadnienia
psychologii religii, Kraków 2006, s. 217–218. 47 J. Król, S. Głaz, Doświadczenie religijne…
ojcem48. Znane są też teorie, zgodnie z którymi przeżycia religijne są efektem ewo-luowania ludzkiej świadomości. Wyższe jej formy prowadzą do odczucia kosmicz-nej jedności wszystkich rzeczy, bytów osobowych i nieosobowych49.
Doświadczenie mistyczne zalicza się do odmiennych stanów świadomości, które można osiągnąć różnymi metodami: deprywacją sensoryczną, wywoływaną surową ascezą, postem, niedostatkiem snu, wstrzymywaniem oddechu; hipersty-mulacją organizmu na drodze transu, ekstatycznego tańca, spotęgowanych efektów dźwiękowych w praktykach rytualno-inicjacyjnych; silną koncentracją w modlitwie, medytacji; pasywnym stanem umysłu w wyciszeniu, relaksacji; wykorzystaniem substancji farmakologiczych50. Badacze szukający analogii pomiędzy przeżyciami opisywanymi przez mistyków i stanami wywołanymi np. przez środki narkotycz-ne znajdują pewnarkotycz-ne podobieństwa (utrata kontaktu z otoczeniem, odczucie jedności z całym światem, przekraczanie barier przestrzennych, zachwyt nad pięknem świa-ta, fantastyczne wizje itp) Teolodzy chrześcijańscy odróżniają spontaniczną ekstazę o podłożu nadprzyrodzonym od indukowanego, sztucznie wywoływanego doświad-czenia psychodelicznego czy transu. J. Prusak twierdzi, że w aktach mistycznych „inicjatywa jest po stronie Boga, jest obdarowaniem łaską. W trakcie ekstazy za-chodzą ściśle określone zmiany somatyczne i neurofizjologiczne. Żaden mistyk nie powiedziałby jednak, że to, co się wówczas z nim dzieje, odbywa się tylko w jego psychice. On przeżywa swój kontakt z Bogiem gdzieś we wnętrzu swojej duszy, a intensywność tego spotkania sprawia, że jego świadomość zostaje jakby odcięta od normalnych bodźców. Psycholog nie ma jednak dostępu do jego duszy, żeby to sprawdzić i opisać, więc klasyfikuje to po prostu jako jeden z odmiennych stanów świadomości”51. J. Prusak podkreśla także, że ekstaza, mimo swej wyjątkowości, spektakularności i intensywności, nie jest w doktrynie chrześcijańskiej uprzywilejo-waną formą poznania Boga, choć o jej mistycznym charakterze świadczy poczucie zjednoczenia z Absolutem – unio mystica. Według teologów, istnieje empiryczny sprawdzian autentyczności religijnej ekstazy: można ją poznać po skutkach – ko-rzystnym wpływie na psychikę, po intensyfikacji religijności, pozytywnych zmia-nach w życiu. I przeciwnie – efektem eksperymentowania w tej dziedzinie (środki psychodeliczne, bardzo intensywne praktyki rytualne)– bywają uzależnienia od środ-ków halucynogennych, zaburzenia osobowości, psychozy, depresja, stany lękowe52.
48 Z. Freud, Człowiek, religia, kultura, Warszawa 1967.
49 J. Król, S. Głaz, Doświadczenie religijne…, s. 218.
50 Stan badań nad odmiennymi stanami świadomości omawia S. Wargacki w rozprawie
Mi-styczne – odmienne stany świadomości – neuroteologia, „Nomos. Kwartalnik Religioznawczy”
2007, nr 57/58, s. 123–141; por. także H. Grzymała-Moszczyńska, Religia a kultura…, s. 150–160.
51 Gdy dusza wyrywa się z ciała. Z o. Jackiem Prusakiem, jezuitą, psychoterapeutą, rozma-wiają Anna Dąbrowska i Marta Wielek, Kiosk – Onet.pl Wiadomości – 12.05.2008. Także P. Czapla w książce Fenomen doświadczenia mistycznego (Kraków 2011, s. 145–151) zestawia „mistykę in-stant”, mistykę środków halucynogennych z ekstazą świętych – wskazuje na podobieństwa i różnice pomiędzy religijnym uniesieniem i „szczytowymi doznaniami psychodelicznymi”.
52 Zob. A. Zwoliński, Tajemne niemoce, Warszawa 2003, s. 45–46; J. Król, S. Głaz,