mieSZKańcóW WSi
7. ideał kapłana według badanych katolików wiejskich
Socjologowie w pierwszej połowie XX w (Czarnowski, Chałasiński Znaniec-ki) opisywali wysoką pozycję społeczną duchownego w tradycyjnych społeczno-ściach wiejskich28. Ksiądz był jednym z nielicznych autorytetów we wspólnocie
26 W raporcie CBOS z lipca 2010 r. czytamy: „W społeczeństwie dominuje (86%) opinia, że homoseksualizm jest odstępstwem od normy, przy czym większość osób, które tak sądzą (63%), uważa, że należy go tolerować, a jedna czwarta (23%) – że nie wolno. Zaledwie 8% badanych uznaje homoseksualizm za coś normalnego”. Komunikat CBOS, Postawy wobec gejów i lesbijek, BS/95/2010, oprac. M. Feliksiak, s. 13.
27 Komunikaty CBOS: Co jest ważne, co można, a czego nie wolno – normy i wartości w
ży-ciu Polaków, lipiec 2010, BS/99/2010, oprac. R. Boguszewski; Moralność Polaków po dwudziestu latach przemian, marzec 2009, BS/40/2009, opracował R. Boguszewski; Moralność publiczna i sto-sunek do zachowań nagannych społecznie, maj 2009, BS/71/2009, opracowała M. Smak-Wójcicka, Etyczne aspekty zapłodnienia in vitro, lipiec 2010, BS/96/2010, opracowała B. Roguska; Opinie o prawnej dopuszczalności regulacji aborcji, wrzesień 2011, BS/102/2011, opracowała N. Hipsz.
28 S. Czarnowski, Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, [w:] Dzieła, t. 1, Warszawa 1956; J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy
lokalnej, osobą obdarzaną dużym szacunkiem, wykształconą, omnipotentną. Posiadanie kapłana w rodzinie wiązało się ze szczególnym prestiżem29. Cywili-zacyjne, polityczne, kulturowe, społeczne i ekonomiczne zmiany spowodowały modyfikację roli i pozycji Kościoła, przyniosły też osłabienie autorytetu księży. Obecnie upowszechnia się pogląd, że kapłaństwo to nie tyle szczególne powoła-nie, ale i zawód. Maleje zatem społeczne znaczenie księdza, który jest postrzega-ny instytucjonalnie jako administrator parafii, przy czym nie patrzy się na niego przez pryzmat idealnego wzorca przypisanego jego społecznej roli, ale widzi w nim zwykłego człowieka, niepozbawionego wad30.
J. Baniak pisze:
W aspekcie socjologicznym księdza definiuje się ze względu na powierzoną mu wielość ról społecznych, uwarunkowanych historycznie oraz aktualnymi potrzebami Kościoła. Zdaniem Ciupaka, ksiądz parafialny odgrywa rolę: filozofa, bo zajmuje się interpretacją świata i życia ludzkiego, wyjaśnia ich sens, a w aktach kultu nadaje jej symboliczną wymowę; stróża prawa Bożego, które odzwierciedla kosmiczny porządek moralny i obrzędowy; mistrza medytacji, modlitwy i kultu, który potrafi skutecznie posługiwać się środkami kontaktu z Bogiem; or-ganizatora nabożeństw publicznych i osobistej religijności wiernych; nauczyciela i wycho-wawcy młodych i dorosłych katolików; spowiednika, który kształtuje sumienia penitentów; lidera grup formalnych (parafii, stowarzyszeń religijnych); kierownika grup nieformalnych, solidaryzujących się z ideologią religijną Kościoła; mediatora i administratora w sprawach świeckich. Zespół tych ról charakteryzują dwie przeciwstawne cechy: kontemplacja-działanie. Kontemplacja określa kapłana instytucjonalnie, a aktywność zawodowa – funkcjonalnie31. Respondenci moi mają skonkretyzowany ideał kapłana, bliski tradycyjnemu modelowi – powinien to być człowiek bez reszty oddany służbie Bogu i ludziom, charyzmatyczny, będący prawdziwym autorytetem moralnym, wzorem życia chrześcijańskiego.
Liczne są konkretne postulaty wysuwane pod adresem księdza, zarówno te odnoszące się do sprawowania liturgii, pracy duszpasterskiej, jak i do
uczestnic-chłopskiej w Polsce, (pierwsze wyd. Warszawa 1938), Warszawa 1984; F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, Warszawa1976.
29 W. Piwowarski, Religijność wiejska w warunkach urbanizacji, Studium socjologiczne, Warszawa 1971, s. 281–285.
30 Na temat roli społecznej kapłana powstało wiele socjologicznych analiz: m.in. J. Baniak,
Rola kapłana w Kościele i w społeczeństwie, [w:] Wierność powołaniu a kryzys tożsamości kapłań-skiej. Studium socjologiczne na przykładzie Kościoła w Polsce, Poznań 2002, s. 145–157; tenże, Obraz kapłana w świadomości katolików świeckich. Studium socjologiczne, Poznań 1994; tenże, Kapłan jako typ roli społecznej, „Teologia Praktyczna” 2002, t. 3, s. 251–275; T. Borutka Społeczna rola proboszcza w parafii, „Seminare” 2004, nr 20, s. 343–356; J. Majka, Socjologia parafii. Zarys problematyki, Lublin 1971; J. Mariański, Autorytet księdza. Aspekty socjologiczne, „Chrześcijanin
w Świecie” 1977, nr 9, s. 85–93; W. Piwowarski, Więź z przywódcami religijnymi, [w:] Religijność
wiejska w warunkach urbanizacji. Studium socjologiczne, Warszawa 1971, s. 272–294; tenże Tra-dycyjny autorytet księdza w procesie przemian, [w:] Socjologia religii, Lublin 2000, s. 153–169.
twa w życiu osób świeckich. Zdaniem moich respondentów, idealny kapłan, „du-chowy przywódca”, jak go określał W. Piwowarski, powinien:
• bardzo sumiennie odprawiać mszę św. (bez skrótów),
• zawsze być gotowym do posługi w konfesjonale (nawet poza wyznaczonym czasem), a także do posługi przy chorym, umierającym,
• być charyzmatycznym, rozmodlonym, uduchowionym,
• przekazywać mądre nauki, oparte na Biblii, mające czytelne odniesienia do naszej codzienności; mówić mądre kazania, trafiające zarówno do wykształco-nych, jak i prostych ludzi,
• sumiennie wykonywać swoje obowiązki, poświęcać się dla ludzi; uczyć wła-snym przykładem (świętość życia), szczególnie troszczyć się o dzieci i młodzież,
• aktywnie uczestniczyć w życiu świeckich; być dyspozycyjnym, zawsze słu-żyć pomocą; znać problemy parafian, mieć dla nich czas i dyskretnie im pomagać w różnych sytuacjach (np. modlitwą, gdy ktoś choruje),
• być gospodarnym, pracowitym, zaradnym, perfekcyjnym, sprawnym or-ganizacyjnie, rzetelnym i profesjonalnym; dbać o kościół (świątynię), upiększać ją na chwałę Bożą.
Kapłan przy różnych okazjach, kontaktuje się z parafianami32, a w komunika-cji są potrzebne szczególne umiejętności interpersonalne, empatia i wrażliwość na potrzeby ludzi. Wyznawcy konstruują ideał, wzór osobowy religijnego przywód-cy – ich zdaniem, ksiądz powinien posiadać następujące cechy:
• być spokojnym, zrównoważonym, cierpliwym, potrafić słuchać drugiego człowieka; powinien szanować każdego człowieka, wszystkich traktować jednako-wo; być serdecznym, wyrozumiałym, godnym zaufania, kochać ludzi; nie powinien nikogo potępiać, ale napominać w cztery oczy; być otwartym, komunikatywnym, życzliwym, szczerym, uczciwym; być poważnym, ale nie smętnym, z poczuciem hu-moru; być skromnym, pokornym i mądrym i bardzo roztropnym; być dobrym czło-wiekiem, sprawiedliwym i pobożnym; być wolnym od ludzkich słabości (np. od alkoholizmu).
Wśród słabych stron księży (niekoniecznie znanych osobiście) najczęściej wymieniano nerwowość, wybuchowość, apodyktyczność, pychę. Piętnowano brak szacunku dla ludzi, brak zrozumienia dla ich często trudnej sytuacji. Kry-tykowano niepełne zaangażowanie w życie wiernych i nadmierny materializm. Uczestnikom nabożeństw, głęboko religijnym, ceniącym rozbudowany ceremoniał
32 J. Mariański pisze: „Kontakty bezpośrednie odgrywają ważną rolę w kształtowaniu życia parafialnego czy szerzej kościelnego. Do kontaktów tych dochodzi m.in. w następujących sytu-acjach i okolicznościach: w kancelarii parafialnej, podczas kolędy, w grupach i wspólnotach re-ligijnych oraz stowarzyszeniach katolickich, podczas przygotowań do Pierwszej Komunii św. i bierzmowania, w pracach przy kościele (np. remonty), w sytuacjach, gdy sami wierzący zwracają się do duszpasterzy o poradę w różnych problemach swojego życia, w konfesjonale, w spotkaniach przypadkowych” (J. Mariański Kontakt duszpasterski, [w:] Leksykon…, s. 193).
liturgiczny, przeszkadza pospieszne odprawianie mszy. Kilkoro rozmówców wykazało dużą wyrozumiałość dla kapłanów, dla ich wad: Oni są takimi
sa-mymi ludźmi, jak my. Ciężko im, często czują się samotni; Kapłan to normalny człowiek, nie powinien udawać lepszego, ukrywać słabości, trosk i kłopotów; Powinniśmy modlić się za nich, aby swoje powołanie wypełniali z prawdziwym poświęceniem.
Reasumując – w środowisku wiejskim postrzega się kapłana zgodnie z wzor-cem mocno ugruntowanym w kulturze ludowej – ceni się przede wszystkim jego gorliwość religijną, moralną nieskazitelność, ale nie bez znaczenia – choćby z racji częstszych niż w mieście interpersonalnych kontaktów – jest także jego osobowość, pozytywny stosunek do wiernych. Niemal wszyscy moi rozmówcy uznali własnego proboszcza za ideał kapłana – podkreślali jego gorliwość w pra-cy duszpasterskiej, staranne celebrowanie liturgii, pełne zaangażowanie w życie wspólnoty. Wspominali też o jego słabości (nerwowość), ale ich zdaniem, nie pomniejsza ona wysokiej oceny duszpasterza.
Trzeba zauważyć, że niełatwo jednej osobie w praktyce zrealizować postu-laty wiernych, spełnić wszystkie oczekiwania związane z rolą społeczno-religij-ną kapłana w parafii. Inna sytuacja występuje w parafiach miejskich i wiejskich. W małych społecznościach częste są kontakty face to face między księdzem i parafianami, jest tu większa szansa na bezpośrednie oddziaływanie i wsłucha-nie się w aktualne problemy rodzin. Kościół integruje tu wiernych wsłucha-nie tylko na płaszczyźnie religijnej. W społecznościach wielkomiejskich, w zbiorowościach „zatomizowanych”, rozproszonych, dominują anonimowe, zdepersonalizowane stosunki społeczne. Kapłan najczęściej raz do roku – przy okazji wizyty duszpa-sterskiej – kolędy – ma szansę spotkać się „na gruncie prywatnym” z wiernymi. Zazwyczaj to spotkanie, choć świadczy o ich pełnej bądź częściowej identyfika-cji z Kościołem, ma charakter formalny i raczej nie buduje więzi wspólnotowej. W miastach Kościół jest postrzegany przede wszystkim jako instytucja usługowa, organizująca życie religijne33. Z potocznej obserwacji posługi księży można wy-ciągnąć wnioski, że część z nich lepiej realizuje się w działaniu, w aktywności administracyjnej, organizacyjnej (kierownictwo parafią, budowa świątyń), cha-rytatywnej, część w posłudze liturgiczno-sakramentalnej, część w kontemplacji. Tymczasem ideałem byłoby połączenie „medytacji i działania”. Tylko nielicznym udaje się zlikwidować antynomię między tymi wymiarami aktywności.
33 Pisali o tym m.in. W. Piwowarski, Religijność wiejska w warunkach urbanizacji, Studium
socjologiczne, Warszawa 1971; tenże, Religijność miejska w rejonie uprzemysłowionym. Studium socjologiczne, Warszawa 1977, W. Piwowarski (red.), Religijność ludowa – ciągłość i zmiana, red.,
Wrocław 1983, J. Mariański, Żyć parafią. Socjologiczne aspekty kierowania wspólnotą parafialną, Wrocław 1984, E. Firlit, Parafia rzymskokatolicka w Polsce w okresie transformacji ustrojowej.