Książka ta jest zbudowana ze wstępu ujmującego metodologiczne założenia badań, dziewięciu rozdziałów problemowych, zakończenia, bibliografii i aneksu. Rozdział pierwszy jest próbą określenia ramy teoretycznej badań, dotyczy problematyki doświadczenia religijnego rozwijanej na gruncie kilku dyscyplin naukowych: filozofii religii, fenomenologii, hermeneutyki, psychologii i socjolo-gii. W ujęciu psychologicznym doświadczenie religijne funkcjonuje w swoim wą-skim znaczeniu jako incydentalne odczucie kontaktu z Bogiem. Psychologowie badają związki między intensywnością doświadczenia religijnego a osobowością jednostki, zastanawiają się nad istotą, okolicznościami i skutkami mistycznych i quasi-mistycznych przeżyć. Fenomenologowie piszą o istocie doświadczenia religijnego, opisują fazy przeżycia mistycznego, są przekonani o istnieniu uni-wersalnej struktury ludzkiego umysłu decydującej o całokształcie zjawisk re-ligijnych. Socjolog, wsparty refleksją hermeneutyczną, stara się nie odrywać religijnych aktów od realnych uwarunkowań podmiotu. Poddaje oglądowi ludzi
żyjących w konkretnym miejscu i czasie, podlegających oddziaływaniom środo-wiska i kultury swego czasu, wyznających konkretną religię. Przyjęta przez wy-znawców doktryna determinuje jakość doświadczenia religijnego, ona dostarcza treściowych odniesień, dlatego chrześcijanie adorują Boga w Trzech Osobach, muzułmanie zwracają się w modlitwie do Allaha, wyznawcy hinduizmu wiel-bią Brahmę, Wisznu i Siwę i wiele innych bóstw. Badacz społeczny stwierdza, że w realnym świecie doświadczenie religijne rzadko jest „upojeniem mistycz-nym”, częściej mamy do czynienia z relacjami o zwyczajnych codziennych prze-życiach religijnych. Można wyciągnąć wniosek, że ich istotą jest postrzeganie tego, co się zdarza w transcendentnej perspektywie.
W rozdziale drugim omawiam świadectwa uczestników ankiety prasowej, dotyczące ich religijnych doświadczeń. Przywołana w tej części książki teoria przywiązania L. A. Kirkpatricka, stanowi ciekawe ujęcie doświadczenia religij-nego, które jest motywowane pragnieniem bliskości i bezpieczeństwa. Według psychologów, istnieją paralele pomiędzy wzorcami przywiązania do rodziców, przyjaciół, partnerów i stylem religijnego przywiązania wyznawców.
Rozdział trzeci poświęcam analizie wypowiedzi chrześcijan na temat spotkań z Janem Pawłem II, religijnym autorytetem. Dla wielu wyznawców zarówno bez-pośredni kontakt z papieżem, jak i bez-pośredni, poprzez lekturę jego dzieł, stanowił doświadczenie religijne, rozszerzające ich horyzont poznawczy i aksjologiczny.
W czwartym rozdziale przeciwstawiam naukowe eksplikacje fenomenu re-ligijności jednostki potocznym racjonalizacjom i charakteryzuję szeroko pojęte doświadczenie religijne jako „totalną intuicję religijną”.
Następna część rozprawy jest prezentacją wyników badań terenowych, które stanowiły podstawę analizy wypowiedzi chrześcijan na temat ich osobistych re-ligijnych doświadczeń. Moje badania, które – jak już pisałam – objęły zasięgiem kilka grup środowiskowych, były nakierowane na stworzenie typologii wyznaw-ców i ich religijności. Przy konstruowaniu typologii koncentrowałam się przede wszystkim na problematyce religijnego doświadczenia, ale uwzględniłam także inne parametry religijności (praktyki kultowe, akceptacja doktryny i etyki religij-nej, wiedza religijna, identyfikacja z grupą wyznawców, z Kościołem).
W rozdziale piątym zależało mi na ukazaniu konsekwencyjnego wymiaru do-świadczenia religijnego. Intensywne emocjonalne przeżycie bliskości przedmiotu religijnego – według relacji członków ruchu charyzmatycznego – miało zasad-nicze znaczenie w ich życiu. Mówią oni o przełomie biograficznym, redefiniują oni swoją przeszłość i zgodnie z nową strukturą wiarygodności kształtują swoją teraźniejszość.
W rozdziale szóstym, na podstawie dyskursu uczestników badania, wyodręb-niłam trzy grupy wierzących i praktykujących (uczestniczących w obowiązkowych dla katolików mszach św): supernaturalistów, wertykalistów i horyzontalistów. Wywiady swobodne przeprowadzone z mieszkańcami wioski dostarczyły bogate-go materiału ukazującebogate-go doświadczenie religijne „wirtuozów religijnych”, ujaw-niły bardzo osobiste fragmenty ich rzeczywistości subiektywnej.
Rozdział siódmy to relacje mieszkańców dwu miast położonych w centralnej Polsce na temat ich osobistych doświadczeń religijnych; stały się one empiryczną podstawą typologii ich religijności (religijność wewnętrzna, zewnętrzna i religij-ność bez wiary). Badanie ujawniło heterodoksyjreligij-ność ich przekonań religijnych, różne postawy wobec Kościoła rzymskokatolickiego, odrzucanie bądź selek-tywną akceptację nauczania Urzędu Nauczycielskiego w kwestiach moralnych. Można mówić zatem o atonalności potocznych chrześcijan, czyli o braku pełnej zależności ich zachowań i przekonań od „dźwięku centralnego”, od nomosu reli-gii chrześcijańskiej.
Rozdział ósmy dotyczy doświadczenia religijnego młodzieży akademickiej. Na podstawie wyników ankiety audytoryjnej przeprowadzonej wśród studentów pierwszego roku socjologii skonstruowałam typologię kategorialną, której pod-stawą były dwa parametry: doświadczenie religijne i realizacyjny aspekt wiary (praktyki kultowe). W tym środowisku zaobserwowałam aleatoryzm w wyko-naniu nakreślonej przez Kościół partytury religijnej. Badania te pozwoliły na deskryptywne ujęcie ich religijności i analizę specyfiki ich religijnego doświad-czenia.
Dziewiąty rozdział stanowi rodzaj socjologicznej cody (koda, wykorzystując motywy utworu muzycznego, stanowi jego podsumowanie i zamknięcie). W tej podsumowującej części – na podstawie wypowiedzi wszystkich respondentów – zwracam uwagę na emocjonalny komponent doświadczenia religijnego. Omawia-jąc indywidualne i wspólnotowe religijne przeżycia osób badanych, odwołuję się do teorii rytuałów interakcyjnych R. Collinsa.
⃰ ⃰ ⃰
Dziękuję bardzo recenzentowi książki Profesorowi Józefowi Baniakowi za wnikliwe przestudiowanie tekstu i cenne uwagi, które z wdzięcznością wykorzy-stałam w ostatecznej redakcji książki. Dziękuję także Profesorowi Bogusławowi Sułkowskiemu za zainteresowanie moją pracą, przeczytanie wstępnej wersji roz-prawy i konstruktywne wskazówki w trakcie jej pisania.
Wszystkim osobom, które poświęciły swój czas i wzięły udział w badaniu składam serdeczne podziękowania. Szczególnie jestem wdzięczna za odwagę ujawnienia tego, co należy do sfery osobistej, intymnej – już teraz intersubiek-tywnej.
U podstaw doświadczenia [religijnego] leży mniej lub bardziej wyartykułowany system przekonań, który nie tylko stanowi płaszczyznę odniesienia dla dokonującej się post factum interpretacji doświadczenia, ale również punkt wyjścia doświadczenia w tym sensie, że zostaje ono, przynajmniej w pewnym stopniu, ukształtowane na podstawie treści doktrynalnych i mitologicznych.
S. Sztajer, Doświadczenie religijne a język*1
i. DOśWiaDcZenie religijne
W ujęciu interDyScyplinarnym
W rozdziale tym omówię kategorię doświadczenia religijnego, odwołując się do różnych dyscyplin: teologii katolickiej, filozofii Boga, fenomenologii, herme-neutyki, psychologii i socjologii.