W języku łacińskim czasownik experior znaczy doświadczać, próbować, doznawać czegoś, przekonać się o czymś. Podobny zakres znaczeniowy ma angielski termin experience, francuski expérience i niemiecki Erfahrung. Do-świadczenie jest formą bezpośredniego poznania, naocznego (oglądowego) uję-cia przedmiotu. W szerokim rozumieniu, doświadczenie obejmuje spostrzeżenie zmysłowe zewnętrzne i wewnętrzne, percepcję estetyczną, przeżycie religijne, ogląd ejdetyczny u fenomenologów, intuicję pozaintelektualną (np. u H. Bergso-na), intuicję intelektualną u Kartezjusza. W wąskim ujęciu, doświadczenie jest ograniczone do spostrzeżeń zmysłowych i niekiedy introspekcyjnych (w filozofii pozytywistycznej)2.
*1 S. Sztajer, Doświadczenie religijne a język, [w:] tenże, Język a konstytuowanie świata
reli-gijnego, Poznań 2009 s. 67.
2 Zob. hasło: Doświadczenie, [w:] Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, red. A. Pod-siad, Z. Więckowski, Warszawa 1983, s. 70.
S. Kowalczyk zaznacza, że w literaturze istnieje wiele typologii doświad-czenia, uwzględniających różne kryteria, najczęściej odróżnia się doświadczenie wewnętrzne i zewnętrzne, zmysłowe i ponadzmysłowe, potoczne i naukowe, co-dzienne i zachodzące w tzw. sytuacjach granicznych człowieka3. Doświadczenie wewnętrzne, jego zdaniem, „nastawione jest na uchwycenie wewnętrznego świa-ta ludzkiego”, zewnętrzne „ujmuje poznawczo oświa-taczającą nas rzeczywistość”4. Autor pisze, że
Doświadczenie zmysłowe to domena percepcji zmysłowej, obejmująca tak zewnętrzny świat materialny, jak i materialno-somatyczny element człowieczeństwa. Formą doświadczenia zmysłowego jest np. uczucie bólu, sytości itp. Doświadczenie ponadzmysłowe jest różno-rodne, np. moralne czy artystyczne. Niejednokrotnie rozgranicza się doświadczenie potoczne i naukowe: pierwsze jest spontaniczne, drugie planowane i realizowane z zastosowaniem od-powiedniej metody. Można mówić o doświadczeniu codziennym i doświadczeniu zachodzą-cym w tzw. sytuacjach granicznych człowieka. To ostatnie odnosi się do przeżyć wyjątkowo silnych emocjonalnie, kiedy człowiek staje na „granicy” swojej egzystencji; w momentach zagrożenia, wobec fenomenu jawiącego się życia, w chwili zachwytu wobec piękna przyrody czy piękna sztuki, przeżywając decydujące wybory swego życia itp.5
Doświadczenie religijne jest przeciwstawne doświadczeniu naukowemu, którego celem jest eksperymentalna weryfikacja jakiejś hipotezy. Ten drugi typ doświadczenia spełnia rygory precyzji, jest poznaniem usystematyzowanym meto-dologicznie i logicznie. S. Kowalczyk wyjaśnia, że doświadczenie religijne – jako odmiana ogólnie pojętego doświadczenia – w szerokim znaczeniu jest przeżywa-niem przez jednostkę codzienności w perspektywie wieczności, w świetle wiary w „rzeczywistość nieempiryczną”. Praktycznie obejmuje ono odczucia, przeży-cia i wszystkie inne stany psychiczne zogniskowane wokół sacrum. Całokształt owych doznań, wrażeń buduje religijną postawę podmiotu. Zdaniem niektórych teoretyków (m.in. W. Jamesa, R. Otto, M. Schelera, H. Bergsona, M. Eliadego), doświadczenie religijne jest wpisane w życie człowieka, w jego esencję i egzy-stencję. Integralne koncepcje szeroko rozumianego doświadczenia religijnego uwzględniają wielość komponentów je konstytuujących: poznawczo-intelektu-alnych, wolicjonpoznawczo-intelektu-alnych, etycznych i emocjonalnych6. W ujęciu T. Doktóra do-świadczenie budują zarówno momenty pasywne (odbiór bodźców zewnętrznych), jak i aktywne (konstruowanie, opracowywanie danych w aktach umysłowych, w próbach ich rozumienia i interpretacji). W wąskim znaczeniu doświadczenie religijne może być ujmowane jako pojedynczy akt religijny podmiotu, jako aktu-alne doznanie. Czasem stanowi ono przeżycie mistyczne, niecodzienne, krótko-trwałe, wyjątkowo intensywne, wiążące się z odmiennymi stanami świadomości,
3 S. Kowalczyk, Drogi ku Bogu, Wrocław 1983, s. 73.
4 Tamże
5 Tamże, s. 73–74.
z uniesieniem zostawiającym trwały ślad w psychice człowieka7. Doświadczenie to bywa zwyczajnym religijnym aktem, któremu towarzyszy przeżycie obecności i bliskości Boga (modlitwa, kontemplacja, adoracja, kult itp), bądź religijną inter-pretacją wydarzeń codzienności.
W zasadzie nie ma wśród teoretyków kontrowersji dotyczących znaczenia religijnego doświadczenia dla religijności podmiotowej. Wielu podkreśla, że spo-śród różnych parametrów religijności, doświadczenie religijne jest najważniej-szym elementem, centralnym – na jego podłożu powinno wyrastać religijne zaangażowanie jednostki w sferze intelektualnej, moralnej, społecznej, w dzie-dzinie praktyk obrzędowych itd.
Przedmiot religijnej wiary i czci określany jest w różny sposób, jako Bóg, bóstwo, sacrum, Transcendencja, osobowy Absolut, to, co nadzmysłowe, nad-przyrodzone, nieskończone, nieempiryczna rzeczywistość, pozaświatowa siła itp. Niektóre ujęcia zwracają uwagę na osobowy charakter przedmiotu religijnego, inne dopuszczają szersze określenia, typu „układ odniesienia”, „istota duchowa”. Naukowcy z The Alister Hardy Research Center z Oksfordu (od 2001 r. jest to Ośrodek Badań nad Doświadczeniem Religijnym z siedzibą w Lampeter na Uniwersytecie Walijskim)8, na podstawie opisów około 5000 doświadczeń religijnych dokonali systematyzacji doświadczenia religijnego (rozumianego uniwersalnie). Za K. Mikoś odnotujmy, że obejmuje ono:„ przeżycie obecności Boga, przeżycie potężnej siły nie nazywanej Bogiem, przeżycie świadomości własnego miejsca w naturze, połączone z poczuciem lęku i cudowności, prze-życie działania Opatrzności, odczucie wysłuchanej modlitwy, przeprze-życie uczucia bezgranicznej miłości i radości, przeżycie poczucia bezpieczeństwa, przeżycie poczucia jedności z otaczającym światem, przeżycie poczucia poznania Nad-rzędnej Rzeczywistości”9.
Ciekawą, pogłębioną, jedną z możliwych, typologii doświadczeń religijnych, ze względu na ich przedmiot, opracował Piotr Moskal:
1. Doświadczenia podmiotowych stanów świadomości, przekonania i pewności co do istnie-nia, obecności i działania Boga czy też co do zjednoczenia z Nim. W doświadczeniach tych Bóg, obecność Boga czy zjednoczenie z Nim jest tylko treścią świadomości […].
2. Doświadczenia stanów intelektualno-poznawczych interpretowanych jako Boży dar zrozu-mienia różnych spraw.
3. Doświadczenia stanów i doznań organiczno-afektywnych, interpretowanych jako przejawy czy owoce Bożego działania.
4. Doświadczenia niezwykłych form poznawczych: zmysłowych, wyobrażeniowych lub inte-lektualnych, interpretowanych jako elementy objawienia Bożego.
7 Zob. T. Doktór (red.), Doświadczenie religijne, Warszawa 2007, s. 5.
8 H. Grzymała-Moszczyńska, Religia a kultura. Wybrane zagadnienia z kulturowej
psycholo-gii relipsycholo-gii, Kraków 2004, s. 146.
9 K. Mikoś, Doświadczenie religijne a przeżycie estetyczne, „Nomos. Kwartalnik Religio-znawczy” 2007, nr 57/58, s. 44.
5. Doświadczenia znaków nieprzeźroczystych, takich jak na przykład święte księgi, ikony, sanktuaria czy symbole liturgiczne, interpretowanych jako miejsca czy sposoby Bożej obecności i Bożego działania.
6. Doświadczenia zwyczajnych lub nadzwyczajnych rzeczy i wydarzeń przyrodniczych oraz ludzkich interpretowanych jako przejawy Bożego działania. Może tu chodzić o zachód Słońca, gór-ski masyw, trzęsienie ziemi, niezwykle korzystny dla człowieka, a mało prawdopodobny zbieg oko-liczności, cudowne uzdrowienie itd.
7. Doświadczenia własnych czynności religijnych, których intencjonalnym korelatem jest Bóg. Chodzi tu na przykład o akty wiary, nadziei i miłości, a dalej o takie akty, jak żal za grzechy, ofiara czy różne formy modlitwy.
8. Doświadczenia swoistej „otwartości” człowieka na to, co absolutne, jakiegoś pragnienia tego, co wieczne i nieuwarunkowane, jakiejś tęsknoty za pełnią sensu i miłości.
9. Doświadczenia wewnętrznych poruszeń i natchnień, aby coś zrobić, czegoś dokonać10. Z tej typologii jasno wynika, że Bóg „nie jest przedmiotem bezpośredniego poznania”, a doświadczenie religijne przybiera zróżnicowane formy.
Niewątpliwie trudno o ścisłą naukową definicję doświadczenia religijnego, stanowi ono niezwykle złożoną rzeczywistość. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele ujęć tego fenomenu – interesuje się nim m.in. teologia, psycholo-gia, filozofia, szczególnie filozofia religii i Boga, etnolopsycholo-gia, i wciąż w niezadowa-lającym stopniu socjologia. W tym miejscu omówimy koncepcje doświadczenia religijnego w wybranych kierunkach filozofii i teologii, w psychologii, a także w socjologii.