Dochody gmin z tytułu opłaty targowej

Beneficjentem granicy jest także samorząd terytorialny. Ma to swój wyraz w dochodach gmin, które są powiększone o wysokość opłaty targowej. Osiąganie dodatkowych dochodów przez firmy oraz mieszkańców ujawnia się także w zwiększonym wymiarze podatku PIT i CIT. Większa intensywność działań gospodarczych ma również korzystny wpływ na podatki lokalne (np. od nieruchomości) i na rynek pracy.

Wielkość wpływów z opłaty targowej ulega kierunkowym zmianom, przy czym na poszczególnych po-graniczach trendy są odwrotne. Różnica polega na tym, że o ile wpływy z tego tytułu malały na pograniczu A i B, tak systematycznie w tym czasie wzrastały na pograniczu C. Na pograniczu polsko-niemieckim apogeum wpływów przypadło na końcówkę lat 90., po czym nastąpiło bardzo wyraźne załamanie. Podobnie rzecz ma się na pograniczu typu B: najkorzystniej wypada 2009 rok, co można wiązać z faktem przystąpienia Słowa-cji do strefy euro. Zdecydowanie najniższe przychody wykazuje pogranicze C, choć tendencja jest wzrostowa.

W 2014 roku dochody wszystkich badanych gmin przygranicznych z tytułu opłaty targowej wyniosły 16,1 mln zł, podczas gdy wszystkie gminy w powiatach przygranicznych uzyskały wpływ rzędu 26,2 mln zł (ryc. 20). Są to raczej skromne wielkości i można przypuszczać, że efekty pośrednie w podatkach wskazanych wyżej były znacznie większe. Dla porównania w 1996 roku kwoty osiągnęły odpowiednio 44,4 mln i 56,2 mln zł (ze względu na inflację składaną między 2014 a 1996 rokiem ich realna wartość była znacznie większa).

Rozkład dochodów pomiędzy gminy i powiaty przygranicze jest silnie zróżnicowany. Na pograniczu A 93% opłaty targowej koncentruje się w gminach przygranicznych, gdy analogiczny wskaźnik na pogra-niczu B wynosi 41%, zaś na pograpogra-niczu C stanowi 22%. Potwierdza się obserwacja H. Powęskiej (2002), że ośrodki handlu przygranicznego na zachodnim pograniczu są położone stycznie do granicy, zaś na wscho-dzie adekwatnie do systemu osadniczego są przesunięte od granicy, dlatego wpływy z opłaty targowej na wschodzie rozkładają się w przestrzeni całych powiatów przygranicznych.

Ryc. 20. Wpływy z opłaty targowej w powiatach badanych pograniczy

0 5 10 15 20 25 30 35

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 mln zł

pogranicze A pogranicze B pogranicze C

Źródło: opracowanie własne na podstawie stat.gov.p.pl.

W kulminacyjnym 1996 roku obszary przygraniczne w pasie gmin stycznych z granicą koncentrowały łącznie 19% opłaty targowej w Polsce. Analogiczny udział dla powiatów wyniósł aż 24,7% (ryc. 21). W na-stępnych latach następował regularny spadek tych wartości, zaś po 2001 roku były to udziały już jedno cy-frowe. W ostatnim badanym, 2014 roku udział obszarów przygranicznych w pasie gmin wyniósł 6,8%, zaś dla powiatów przygranicznych stanowił 11,1%. Aktualnie nadal występuje tendencja spadkowa ale o niedu-żym natężeniu. Bardzo wyraźna koncentracja wpływów z opłaty targowej w stosunku do reszty kraju wska-zuje na specjalizuję gmin i powiatów przygranicznych w tym zakresie.

Niezależenie od ogólnego trendu dla całych pograniczy można wskazać przypadki gmin, w których zmiany przebiegały w sposób bardziej nietypowy. Przykładem takiej gminy może być Jabłonna na pograni-czu ze Słowacją, która reprezentuje stabilny poziom wzrostowy. Ponadto w trendzie wzrostowym jest skala wpływów na pograniczu wschodnim. Wyjątkowo dodatnią dynamikę wykazuje gmina Michałowo na Pod-lasiu, przy granicy z Białorusią.

W 2014 roku największe dochody z tytułu opłaty targowej odnotowała gmina Łęknica (około 3,5 mln).

W końcówce lat 90. był to poziom prawie 9 mln zł. Wówczas była to najbogatsza gmina w kraju, dysponują-ca największym dochodem na 1 mieszkańdysponują-ca. Drugą pozycję zajmuje Kostrzyn (2,4 mln zł) a trzecią Cieszyn (1,5 mln zł). Na pograniczu z Niemcami znajduje się 19 gmin, których dochód z opłaty targowej wynosi po-nad 100 tys. zł; na pograniczu z Czechami jest jedenaście takich gmin, ze Słowacją trzy, zaś na całym pogra-niczu wschodnim tylko dwie (Ustrzyki Dolne i Włodawa).

Niestety, wpływy z opłaty targowej (z wyjątkiem pogranicza wschodniego) wyraźnie spadają, co po-zwala stwierdzić, że znaczenie tego czynnika dla rozwoju lokalnego jest coraz mniejsze. Największy

poten-149 5.3. Makroekonomiczne uwarunkowania transgraniczne

cjał występuje wciąż po zewnętrznej granicy UE (pogranicze C), gdzie różnice cen pr awdopodobnie utrzy-mają się jeszcze dłużej. Okresowo ożywienie bywa odnotowywane np. na granicy z Niemcami, Słowacją czy Litwą w sytuacji osłabienia złotego względem euro.

Ryc. 21. Udział opłaty targowej w gminach i powiatach pograniczy w łącznych wpływach z tego tytułu w skali Polski

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 6,8%

11,1%

powiaty pogranicza gminy pogranicza

Źródło: opracowanie własne na podstawie stat.gov.p.pl.

Zidentyfikowane oddziaływanie granicy, w postaci podatków od handlu i opłaty targowej, generują-cych dochód gminy, należy traktować wyłącznie jako „wierzchołek góry lodowej”. Znacznie większe znacze-nie dla lokalnych gospodarek mają dochody z tytułu pracy w handlu i całej sferze obsługi. Można zakłada ć, że znaczna część obrotów i wynikających z nich przychodów mieści się w szarej strefie.

Handel okazał się istotnym wsparciem dla gmin przygranicznych mających znaczne problemy struktu-ralne, związane np. z upadkiem PGR-ów. Wpływ handlu przygranicznego na poziom dochodów mieszkańców w latach 90. określiła H. Powęska (2002) w oparciu o dane gromadzone przez Główny Urząd Ceł. Wynika z nich, że w okresach prosperity miejsca pracy w handlu zapewniały dochody 40% mieszkańców Szypliszek, 30% Łęk-nicy, 15% Bartoszyc i Sokółki, 10% Dukli czy 5% Medyki (w szczytowym 1996 roku na targowisku w Łęknicy pracowało około 9800 osób). W 2001 roku poziom ten był już znacznie skromniejszy i wynosił około 5–10%.

Handel przyczynił się pozytywnie do rozwoju pogranicza zachodniego. Zgromadzony w ten sposób ka-pitał i doświadczenie, po wyczerpaniu się bazy ekonomicznej w postaci różnic cen, pozwolił przedsiębior-czym osobom kontynuować działalność w innych branżach (Powęska 2002). Można przypuszczać że na po-graniczu wschodnim znaczenie handlu ma również pozytywny wpływ, mimo że jego skala jest nieco niższa.

Modernizacja charakteru handlu przekładać się będzie na zmianę jego formy, w której handel targowiskowy może tracić na znaczeniu. Różnica w kierunku i tempie zjawisk obserwowanych na poszczególnych pograni-czach oddaje dysproporcje faz procesów rozwoju. Bufor czasu pomiędzy zdarzeniami na poszczególnych po-graniczach nie jest jednak wartością stałą. To, co obserwowano na pograniczu zachodnim w latach 90 XX.

wieku, obserwujemy dziś na pograniczu wschodnim, jednak w znacznie niższym natężeniu. Długotrwałość efektu w sferze wymiany towarów i usług na pograniczu typu C będzie uzależniona od sytuacji geopolitycz-nej, w tym postępującej integracji lub uszczelnienia granic. W sferze ekonomicznej będzie decydować po-ziom kursów walutowych, przekładający się na popo-ziom cen.

Badanie własne prowadzone przez Katedrę Geografii Ekonomicznej na targowisku w Cieszynie, które należało do jednych z największych w Polsce, wykazało regularny spadek ilości odwiedzających je klientów.

O ile na początku XXI wieku był to rząd przeszło 10 tys. osób dziennie, tak w 2016 roku odnotowano zaled-wie 2,5 tys. odzaled-wiedzających. Równolegle spadały wpływy z opłaty targowej, choć w tym przypadku dyna-mika redukcji była niższa. Nie można wykluczyć, że spadek wpływów z opłaty targowej, który dotyczy ca-łego kraju jest efektem zmiany formy handlu: część cudzoziemców, robiących zakupy w Polsce, realizuje je w super- i hipermarketach, co ma również lokalne oddziaływanie.

O wyjątkowej przydatności handlu dla procesów rozwoju lokalnego świadczy fakt szerokiego oddziały-wania tego czynnika. Pozytywne korzyści mogą zanotować bowiem wszyscy aktorzy tego procesu, tzn. pod-mioty gospodarcze, mieszkańcy i samorząd terytorialny. Obejmują one, oprócz korzyści finansowych, także profity społeczne. Handel zapewnia kompleksowe podejście, wymagane przy rozwoju lokalnym.

Podsumowując kwestie wymiany, można stwierdzić, że maleje wielkość wpływów z opłaty targowej oraz udział obszarów przygranicznych w dochodach z tego tytułu w skali państwa. Sugerując się tym, moż-na by stwierdzić, że korzyści lokalnych społeczności skoncentrowanych wokół granicy będą maleć. Dane GUS, ukazujące poziom wydatków cudzoziemców oraz ich rozkład przestrzenny w stosunku do granicy, ujawnia-ją jednak wyraźną tendencję wzrostową, praktycznie na wszystkich pograniczach. Czynnik ten jest znacznie bardziej istotny niż wielkość wpływów z opłaty targowej, a jego skala w 2015 roku wyniosła ogółem prawie 32,5 mld zł, z czego na obszary w odległości do 30 km przypadało 68% (22,2 mld zł). Oznacza to, że zain-teresowanie zakupami w Polsce – i to zarówno dóbr, jak i usług – rośnie, stwarzając korzystne warunki dla rozwoju obszarów przygranicznych.

Upowszechnianie się handlu wielkopowierzchniowego prawdopodobnie sprawi, że wpływy z opłaty targowej nadal będą malały. Scentralizowane zakupy i transfer przychodów poza układ lokalny powoduje mniejsze przełożenie na miejscową gospodarkę (Sobala-Gwosdz, Gwosdz 2011). Dodatkowym osłabieniem tradycyjnego handlu są coraz popularniejsze zakupy poprzez internet.

Porównując tą sytuację do stanu z lat 90. minionego wieku na pograniczu zachodnim, można mieć obawy, czy pozytywny efekt wymiany w analogicznym stopniu wpłynie na rozwój regionów gdzie indziej.

O ile bowiem w tamtym czasie obroty na bazarach dokapitalizowały mały i średni biznes, który zdobywając

151 5.4. Rynek pracy i rynek nieruchomości w układzie transgranicznym

kapitał i doświadczenia mógł dalej inwestować, tak na pograniczu wschodnim znaczna część efektów może zostać skonsumowana przez sieciowe sklepy wielkopowierzchniowe, co pozbawi części zysków lokalny, en-dogeniczny biznes związany z handlem i wymianą.

Przypuszczenie, że wraz z postępującym wyrównywaniem się cen będzie spadać poziom obrotów, wydaje się nie do końca uzasadnione, co dla obszarów przygranicznych jest dobrą wiadomością. Na pewno wpływ na to mają i będą mieć różnice kursu walut, które są pochodną sytuacji makroekonomicznej krajów oraz prowadzonych przez nie polityk monetarnych.

5.4. Rynek pracy i rynek nieruchomości w układzie transgranicznym