Teorie rozwoju przestrzennego

Dla przedmiotu pracy szczególnie przydatne są koncepcje handlu i wymiany. Ich efekty wyraźnie ma-terializują się w strefie przygranicznej. Należy podkreślić, że ta grupa teorii była praktycznie pomijana wśród koncepcji dotyczących rozwoju lokalnego. Teorie te wyraźnie ewoluowały w czasie, równolegle do zmian charakteru granic, stopnia ich przepuszczalności, rosnącego poziomu integracji. Współcześnie można od-nieść się do założeń nowej geografii ekonomicznej, której skuteczność warunkowana jest otwartością granic.

Generalna tendencja w koncepcjach ekonomicznych związana jest z poszukiwaniem dodatkowych czynników rozwoju. Trzeba też dodać, że teorie rozwoju gospodarczego mają bardziej „ekspansywny” cha-rakter, dołączając takie czynniki jak kapitał ludzki czy społeczny, co pokrywa się z zakresem rozwoju spo-łecznego. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku przestrzeni, której właściwości uwzględnianie są m.in.

w teoriach centrum-peryferie.

3.3. Teorie rozwoju przestrzennego

Grupa teorii rozwoju przestrzennego wyjaśnia organizację działalności ludzkiej w przestrzenni, przez co przyczynia się do efektywnego funkcjonowania systemu. W ujęciu przedmiotowym teorie lokalizacji reprezen-tują trzy nurty, które następowały chronologicznie i obejmują następujące poziomy analityczne związane z:

• lokalizacją pojedynczego przedsiębiorstwa (A. Weber, T. Planader i A. Predöhl),

• lokalizacją większej liczby przedsiębiorstw w warunkach wzajemnej konkurencji (W. Christaller 1933, A. Lösch 1961),

• całymi układami terytorialnymi, stanowiącymi regiony obejmujące wiele podmiotów gospodarczych, które konkurują ze sobą (W. Isard 1965).

Najczęściej jednak w literaturze przytacza się jako pierwszą teorię lokalizacji J. H. von Thünena z XIX wieku, odnoszącą się do stref rolniczych, które powstawały w formie pierścieni koncentrycznych wokół mia-sta. Koncepcja opierała się na szeregu założeń upraszczających, a jej podstawowy aksjomat to rosnące wraz z odległością koszty transportu. Aktualnie jej znaczenie praktycznie jest silnie ograniczone, natomiast uni-wersalnym przesłaniem jest pojęcie renty położenia, pozwalającej osiągnąć przychód większy od kosztu al-ternatywnego. Jak wskazuje K. Kopczewska (2008) współczesną implikacją tej teorii jest budowa dróg i cią-gów komunikacyjnych, które – obniżając koszty transportu – wpływają na wzrost cen ziemi oraz przyrost samej renty.

Grupę teorii lokalizacji konkretnego przedsiębiorstwa otwiera koncepcja A. Webera. Autor podejmu-je próbę wyjaśnienia optymalnych punktów lokalizacji podmiotu z branży przemysłowej, przyjmując za de-terminujący czynnik lokalizacji koszt transportu, zarówno surowców, jak i produktów gotowych dla klien-tów. Optymalną lokalizację wyraża punkt najniższych kosztów transportu, wyznaczony metodą trójkąta lokalizacyjnego. Teoria uwzględnia także czynniki zakłócające, którymi mogą być koszty pracy konfronto-wane z obciążeniami wynikającymi z transportu. Poza nimi na modyfikację optymalnego punktu lokaliza-cji mogą wpływać korzyści aglomeralokaliza-cji, które powodują obniżenie kosztów poprzez koncentrację firm i bar-dziej efektywne wykorzystanie infrastruktury technicznej.

Szwedzki badacz T. Palander zaproponował nowe podejście do lokalizacji przedsiębiorstw, zastępując punktową perspektywę analizą obszarów rynkowych. Uznał, że wielkość obszarów rynkowych determinuje

współczynnik optymalnej lokalizacji przedsiębiorstw. Analiza obszarów rynkowych jest ważnym poszerze-niem teorii lokalizacji (Domański 1990).

Teoria substytucji przestrzennej autorstwa A. Predöhla obejmuje szersze potraktowanie lokalizacji jako elementu racjonalności wyboru. W różnych miejscach mamy do czynienia z czynnikami wytwórczymi o od-miennych cenach i właściwościach. Wybór miejsca lokalizacji obejmuje zatem takie położenie, które umożliwia skorzystanie z bardziej wydajnych czynników, co wpływa na obniżenie kosztów produkcji. Można także ma-newrować poziomem zaangażowania poszczególnych czynników w zależności od kosztów z nimi związanych.

Uwzględnienie tych informacji decyduje o atrakcyjności danego miejsca, kształtując równowagę przestrzenną.

W. Christallera koncepcja ośrodków centralnych odnosi się do sytemu większej liczby przedsiębiorstw i podmiotów stanowiących dla siebie konkurencję. Obejmuje układ składający się z miast pełniących róż-ną funkcje w całym systemie osadniczym. Tworzą one system hierarchiczny, który złożony jest z ośrodków różniej rangi. Znaczenie poszczególnych ośrodków jest adekwatne do występujących w nich funkcji central-nych, których oddziaływanie obejmuje także obszar wokół miasta. Zasięg ośrodków o wyższym poziomie centralnym może być nie większy niż odległość, którą są skłonni przebyć ludzie, aby nabyć usługę lub dobro dostępne w tym ośrodku. Odległość ta rozważana jest w kategorii czasu i kosztów związanych z przemiesz-czaniem. Oddziaływanie danego ośrodka zależy od liczby ludności w nim zamieszkałej, rozległości obszaru obsługi, a także poziomu zamożności. W wymiarze przestrzennym układ osadniczy tworzony według tych reguł ma formę struktury heksagonalnej, w której obszary wyższego rzędu stanowią wielokrotność jedno-stek niższego poziomu. Analiza uwzględnia także promienisty układ sieci komunikacyjnej, zbiegającej się w ośrodkach wyższej rangi.

Bardziej zawansowany model zaproponował A. Lösch (1961) w ogólnej teorii gospodarki przestrzen-nej. Novum tej koncepcji to zmiana paradygmatu wcześniejszych założeń lokalizacji opartych o minimaliza-cję kosztów, na efekt maksymalizacji zysków. Innymi słowy lokalizacja produkcji powinna wybierać te miej-sca, w których sprzedaż przynosi maksymalny zysk. U podstaw takich założeń legły kwestie korzyści skali produkcji i aglomeracji, które prowadzą do obniżenia kosztów wytwarzania. Tworzą one pewne pola sił, w których korzyści skali i aglomeracji działają dośrodkowo, zaś koszty transportu odśrodkowo. Powoduje to, że miejsca produkcji towarów powszechnie nabywanych są rozproszone i obsługują małe obszary, zaś pro-duktów kupowanych sporadycznie skoncentrowane i posiadające znaczny obszar obsługi. A. Lösch uznaje strukturę przestrzenną działalności człowieka za element dynamiczny, będący efektem sumy indywidual-nych decyzji podmiotów. Uważał, że optymalny układ regionalny powinien przybierać kształt heksagonalny.

Ostatnią koncepcją odnoszącą się do całych układów osadniczych jest regional science W. Isarda (1965).

Jest to już właściwie dyscyplina nauki, obejmująca szereg praktycznych i teoretycznych zagadnień związanych z regionalizacją, wiele metod badań regionalnych (m.in. programowania liniowego, metody nakładów/efek-tów, modeli ciążenia, mnożników handlu międzynarodowego) czy też analiz powiązań międzyregionalnych (Chądzyński, Nowakowska, Przygodzki 2007). Isard, podobnie jak Lösch, zakładał, że kryterium lokalizacji jest maksymalizacja zysków. Model równowagi ogólnej łączy optymalną lokalizację przedsiębiorstwa w prze-strzenni z najkorzystniejszą kombinacją czynników produkcji. Zakłada także mobilność czynników produkcji.

Ograniczoność teorii lokalizacji wynika z faktu, że próbują one oddzielić zachowania przestrzenne od ekonomicznych. Jak twierdzi A. Pred, działania człowieka nie zawsze kierują się racjonalnymi

przesłanka-89 3.3. Teorie rozwoju przestrzennego

mi ekonomicznymi. Zachowania przestrzenne poddają się wpływom różnych czynników behawioralnych, wpływają na nie relacje środowiska ekonomicznego czy społeczno-kulturowego. Interakcje z otoczeniem, jak również poziom dostępnych informacji o środowisku działania, to ważna determinanta, pomijana w kla-sycznych ujęciach lokalizacji. Wyróżnia się dwa podejścia uwzgledniające te przesłanki, tzn. menadżerskie i behawioralne. Pierwsze odnosi się do poziomu i struktury organizacji. Z kolei podejście behawioralne opie-ra się na percepcji, ocenie ryzyka i niepewności. Czynniki te nawiązują do podejścia społecznego w zakre-sie postrzegania granicy.

Nowe czynniki lokalizacji są podstawą teorii gron M. Portera (1998). Kluczowym ogniwem w tym przy-padku jest tworzenie klastrów, czyli skupisk firm, które równocześnie ze sobą konkurują i kooperują. Zwięk-sza to ich wydajność oraz powiękZwięk-sza zdolność do wdrażania innowacji; stwarza również warunki korzystne do tworzenia nowych firm. Według R. Capello (2007) sprawia to efekt bliskości w trzech wymiarach między podmiotami gospodarczymi: oprócz bliskości przestrzennej (klasyczny czynnik lokalizacji), także bliskość in-stytucjonalna i relacyjna. Uruchomienie procesów integracyjnych na pograniczach prowokuje wręcz próby tworzenia transgranicznych klastrów, które łączyłyby w sobie wszystkie cechy pogranicza.

Dziś całkowicie nowe spojrzenie na kwestie relacji w przestrzenni, na rolę teorii i czynników lokalizacji rzucają nowe techniki komunikacji, sygnalizowane m.in. w teorii społeczeństwa sieciowego M. Castellsa (2008).

Dla porządku należy zaznaczyć, że omówione wcześniej teorie polaryzacji klasyfikowane są często w li-teraturze jako teorie o konotacji przestrzennej. Inny sposób klasyfikacji przyjęty w tej pracy wynika z przeko-nania, że element przestrzenny w tych koncepcjach ma charakter wtórny. Można powiedzieć, że poszukują one identyfikacji powodów koncentracji pozytywnych bodźców w pewnych miejscach w przestrzeni – „wy-nikowy” układ przestrzenny jest tylko efektem ubocznym.

Próbując wskazać miejsce rozwoju lokalnego w obszarach przygranicznych na polu teorii rozwoju prze-strzennego zauważyć można wiele związków. Najistotniejsza relacja wynika z faktu oddziaływania granicy, jako bariery zmieniającej warunki gospodarowania, a więc wpływających na procesy przestrzenne. Istnienie nieefektywnych systemów przestrzennych może być również efektem oddziaływania granicy.

Teorie rozwoju przestrzennego nie akcentują szczególnie charakteru granicy, uznając ją równocześnie za ważny element kształtowania przestrzenni. Traktują one granicę podobnie jak inne czynniki mechaniczne, wpływające na efektywność działania w przestrzenni. Można jednak uznać, że granica z punktu widzenia teorii rozwoju przestrzennego jest bardziej interesująca aniżeli inna bariera przestrzenna. Wynika to z jej zmienności, która ją wyróżnia na tle stałych przeszkód przestrzennych. Wyzwaniem jest nie tylko dynamiczny charakter gra-nicy, ale także zróżnicowany jej wymiar w sferze ekonomicznej i społecznej. Szczególnego znaczenia z punktu widzenia tych teorii ma sytuacja, gdy granica staje się czynnikiem korzyści. Wówczas linia graniczna obejmu-je obszary o szczególnym potencjale, tworząc korzystne warunki dla uzyskania specyficznej renty położenia.

W przeciwieństwie do teorii rozwoju ekonomicznego i społecznego, najbardziej współczesne koncep-cje, tłumaczące zachowania przestrzenne, wykazują mniejszy bezpośredni związek z przestrzenią: rozwój technologii komunikacyjnych oraz łączności spowodował, że wiele zjawisk przybrało charakter sieci, prze-nosząc znaczną część aktywności do świata wirtualnego. W konsekwencji, kontakty międzynarodowe są co-raz częstsze, natomiast nie ma to związku bezpośredniego ani z granicami, ani obszarami przygranicznymi, gdyż marginalizacji uległa odległość fizyczna.