Poziom rozwoju lokalnego obszarów przygranicznych

Wielocechowa klasyfikacja oparta o dane dotyczące kapitału ludzkiego, kapitału społecznego, poten-cjału gospodarczego oraz infrastruktury ma na celu:

• stwierdzenie, gdzie poziom rozwoju lokalnego w ramach obszarów przygranicznych jest najwyższy, gdzie zaś najniższy,

• sprawdzenie, jaki poziom rozwoju posiadają tereny przygraniczne względem poziomu ogólnokrajowego.

Klasyfikacja objęła dwa poziomy: gminny i powiatowy. Pierwszy z poziomów oceniono na podsta-wie 12 zmiennych diagnostycznych. Zestaw cech diagnostycznych dla szczebla powiatowego nieco się róż-nił i obejmował cechy dostępne na poziomie NTS-4 (tabela 21).

Procedura badania polegała na ocenie każdej z cech w skali zero-jedynkowej. Jednostka otrzymywała punkt w sytuacji, kiedy wynik przez nią uzyskiwany był powyżej średniej krajowej. W przypadku niektórych cech ocena odnosiła się do poziomu zjawiska lub w ogóle faktu jego występowania. W przypadku migracji punkt otrzymywały jednostki, które uzyskiwały wartość dodatnią, dla ilorazu P/W

(przyjeżdżających/wy-127 5.2. Poziom rozwoju lokalnego obszarów przygranicznych

jeżdżających do pracy) premiowany wynik przekraczał 1 (więcej osób przyjeżdżało tam do pracy, niż z tego miejsca wyjeżdżało), zaś w przypadku posłów, jak i firm giełdowych, punkt uzyskiwały jednostki, z terenu których wywodził się poseł lub była zlokalizowana tam taka firma.

Algorytm postępowania jest bardzo prosty, ale ma on jedynie ocenić wstępnie poziom rozwoju bada-nych gmin i powiatów. Nie wyjaśnia specyfiki warunków dla rozwoju lokalnego, ale stanowi tło sytuacyjne.

Tabela 21. Cechy uwzględnione do oceny poziomu rozwoju obszarów przygranicznych

Grupa wskaźników Gmina Powiat

Kapitał ludzki

Saldo migracji w latach 2000–2014 w ‰  

Udział ludności w wieku poprodukcyjnym  

Udział osób z wyższym wykształceniem 

Kapitał społeczny

Frekwencja w wyborach  

Liczba fundacji na 10 tys. mieszkańców  

Liczba posłów z obszarów przygranicznych (wskaźnik reprezentacji)  Potencjał gospodarczy

Dochody własne gmin na 1 mieszkańca  

Dochody gmin z tytułu udziału w podatku PIT na 1 mieszkańca  

Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkańców  

Iloraz przyjeżdżających do wyjeżdżających z gminy za pracą (P/W)  Udział podmiotów sektora kreatywnego w liczbie nowo zarejestrowanych podmiotów 

Przeciętne wynagrodzenie 

Stopa bezrobocia 

Udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia 

Przestrzenno-infrastrukturalnych

Przeciętna powierzchnia użytkowa na 1 mieszkańca  

Przeciętna powierzchnia użytkowa nowo oddanych mieszkań na 1 mieszkańca w latach 2010–2014  

Odsetek ludność korzystających z kanalizacji  

Źródło: opracowanie własne.

Sytuacja gmin przygranicznych

W oparciu o grupę zmiennych każda z badanych gmin mogła uzyskać maksymalny wynik równy 12 punktów. Tylko 15 gmin (ze 164 badanych) uzyskało wynik powyżej 6 punktów, czyli taki, w którym więcej niż połowa miar była na poziomie wyższym od średniej krajowej. Najlepiej wypadły gminy Ustroń i Dobra Szczecińska, które uzyskały po 11 punktów (ryc. 12). Kolejne miejsca zajęła Cisna, z pogranicza słowackie-go, oraz Krynica Morska położona przy granicy z Rosją. Jedyną gminą z pogranicza białoruskiego w gronie

najlepszych jest Białowieża, natomiast nie ma w tej grupie gmin pogranicza ukraińskiego. Najwięcej gmin w tej grupie reprezentuje pogranicze z Czechami (7 gmin) oraz Niemcami (4 gminy), także dwa z trzech miast na prawach powiatu, tj. Jelenia Góra i Świnoujście. Pięć najsłabszych gmin nie uzyskało ani jednego punk-tu: Dołhobyczów z pogranicza ukraińskiego, Nowy Dwór przy granicy białoruskiej, Wiżajny na pograniczu li-tewskim, oraz Głuszyca i Paczków przy granicy z Czechami. Ponadto aż 29 gmin uzyskało zaledwie 1 punkt;

dominowały jednostki z pograniczy wschodnich: 8 z białoruskiego, oraz po 6 z ukraińskiego i rosyjskiego.

Są też trzy gminy pogranicza zachodniego: Cybianka, Przewóz i Trzebiel.

Ryc. 12. Poziom rozwoju gmin na pograniczach

Liczba wskaźników w przypadku których

gmina uzyskała wynik powyżej średniej krajowej lub założonego poziomu (max. 12)

10–11 7–9 5–6 3–4 2 0–1

Źródło: opracowanie własne na podstawie stat.gov.p.pl.

129 5.2. Poziom rozwoju lokalnego obszarów przygranicznych

Przeciętny poziom jednostek z poszczególnych pograniczy jest zróżnicowany. Najlepiej wypada pogra-nicze A, uzyskując wartość 4,4 w skali od 0 do 12. Pozostałe pogranicza wypadają jeszcze gorzej: pograpogra-nicze B – 3,7 i C – 2,5. Rozkład potwierdza współczynnik korelacji pomiędzy typem pogranicza a uzyskiwanymi wynikami, wynoszący 0,3. Świadczy to o przeciętnym poziomie zależności. Na analogiczny rozkład korzyści wskazują wcześniejsze badania B. Jałowieckiego (1999). Wynika z nich, że gminy pogranicza zachodniego odnotowują blisko dwukrotnie wyższy poziom pozytywnego wpływu granicy, aniżeli ma to miejsce na po-graniczu południowym i wschodnim.

W celu określenia poziomu wpływu granicy sprawdzono również, jak rezultaty różnią się w zależno-ści od tego, czy w danej gminie istnieje możliwość przekroczenia granicy. Dla granicy wschodniej oznaczało to fakt występowania przejścia granicznego, zaś dla pozostałych granic, czy istnieje infrastruktura drogowa umożliwiająca przekroczenie granicy. Wyraźny wpływ na wynik odnotowano przede wszystkim na pograniczu z Niemcami, gdzie gminy z możliwością przekroczenia granicy uzyskiwały wynik 4,9, zaś te bez tej możliwo-ści tylko 3,0. Z kolei na pograniczu zewnętrznym UE rezultat też był korzystniejszy na rzecz gmin z przejmożliwo-ścia- przejścia-mi granicznyprzejścia-mi, przy różnicy znacznie mniejszej: 2,8 ÷ 2,3. W przypadku granicy poprzejścia-między nowyprzejścia-mi krajaprzejścia-mi UE relacja była odwrotna i wyższe wyniki zanotowały gminy, w których przejść nie było (ryc. 13). Na wynik taki mogły wpłynąć warunki naturalne południowej granicy; Karpacz, Jelenia Góra, Zakopane czy Ustroń uzy-skiwały relatywnie dobre wyniki, a nie posiadają przejścia. Są to miasta o rozwiniętej funkcji turystycznej, przyległe do znaczącej bariery orograficznej, która zresztą stanowi podstawowy filar tamtejszej turystyki.

Ryc. 13. Poziom rozwoju gmin na pograniczach w zależności od możliwości przekroczenia granicy

4,9

3,3 3 2,8

4,2

2,3

0 1 2 3 4 5 6

Pogranicze A Pogranicze B Pogranicze C

dostępne przejście brak przejścia

Uwaga: wartość max. 12.

Źródło: opracowa nie własne na podstawie stat.gov.pl.

Z tych też powodów korelacja pomiędzy faktem występowania przejścia a poziomem rozwoju gmi-ny liczona dla całego polskiego pogranicza wynosi zaledwie 0,07, co należałoby zinterpretować jako brak związku liniowego. Jednakże współcz ynniki korelacji liczone dla poszczególnych pograniczy ujawniają inne wyniki: pogranicze A –0,33, B –0,19, C –0,14. Oznaczałoby to, że związek przeciętny zachodzi pomiędzy poziomem rozwoju a możliwością przekroczenia granicy na granicy zachodniej. Na wschodzie wynik ten jest właściwie neutralny, zaś na pograniczach czeskim, słowackim, litewskim słaby, ale odwrotnie propor-cjonalny.

Jeśli chodzi o rozkład gmin według uzyskiwanych wyników na poszczególnych pograniczach, zdecy-dowanie asymetrią prawostronną wyróżnia się pogranicze wschodnie. Dominująca grupa gmin, stanowią-ca 1/3 populacji, uzyskała zaledwie 1 punkt (ryc. 14). Pogranicze typu B również wykazuje rozkład typowy asymetrii prawostronnej, przy czym dominują liczebnie gminy, które uzyskały 2 punkty (25% jednostek), a także pojawia się większa grupa, która uzyskała łącznie 5 punktów. Inaczej wygląda układ wyników na po-graniczu A, gdzie mamy do czynienia z rozkładem bimodalnym, z kulminacjami gmin, które uzyskały 5 i 2 punkty. Na najkorzystniejszą sytuację pogranicza A wskazuje także najwyższy odsetek gmin, mieszczących się w najwyższych przedziałach uzyskanych punktów. Wzrost liczebności jednostek, które uzyskały wynik 5 punktów, jest charakterystyczny dla pogranicza A i B. Wskazuje to na pewne rozwarstwienie na gminy słab-sze i lepsłab-sze. Gminy z pogranicza C wykazują bardziej klarowny układ, z ewidentną dominacją jednostek sła-bych i malejącym udziałem samorządów, które uzyskały wyższe wyniki.

Ryc. 14. Rozkład wyników poziomu rozwoju lokalnego uzyskanych przez gminy na poszczególnych pograniczach

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Pogranicze A Pogranicze B Pogranicze C

Skala punktów: 0–12.

Źródło: opracowanie własne.

131 5.2. Poziom rozwoju lokalnego obszarów przygranicznych

Średni wynik dla gmin z badanych pograniczy wynosi od 4,4 na pograniczu A do 2,5 na pograniczu typu C. Przy osiąganych wartościach przeciętnych stopień zróżnicowania wyrażony współczyn nikiem zmienności najwyższy jest wśród gmin przy granicy zewnętrznej UE i wynosi 73%. Stopień zróżnicowania jest zbliżony pomiędzy pograniczami, ale jego poziom jest dosyć wysoki (tabela 22). Charakter rozkładu wskazuje na sil-ną asymetrię prawostronsil-ną w przypadku pogranicza B i C. Układ wyników na pograniczu A wykazuje cechy rozkładu bimodalnego, co sprawia, że wartości współczynnika asymetrii nie powinny być interpretowane.

Tabela 22. Statystyka wyników poziomu rozwoju w gminach i powiatach pogranicza

Pogranicze Średnia Dominanta Odchylenie

standardowe

Współczynnik zmienności

Współczynnik asymetrii

X¯ D s V_s A_s

Poziom gminny

A 4,36 5 2,53 0,58 –0,25

B 3,67 2 2,26 0,62 0,74

C 2,47 1 1,80 0,73 0,82

Poziom powiatowy

A 5,89 5,5 2,77 0,47 0,14

B 5,39 5 2,52 0,47 0,16

C 2,83 3 1,52 0,54 –0,11

Źródło: opracowanie własne.

Sytuacja powiatów przygranicznych

Ocena sytuacji powiatów opierała się o 15 cech; wynik powyżej średniej lub zakładanego poziomu pre-miowany był jednym punktem, co oznaczało, że potencjalnie każdy powiat mógł uzyskać maksymalnie 15 punktów. Najkorzystniej wypadł powiat policki uzyskując 12 punktów; kolejne miejsca zajęły powiat cieszyń-ski (11 punktów) i Jelenia Góra (10 punktów); następna grupa uzyskała po 9 punktów i obejmowała Świno-ujście, powiat tatrzański i żywiecki. Pozostałe powiaty uzyskały wynik korzystny w mniej niż połowie cech.

Najsłabsze wyniki zanotowano w powiecie augustowskim i hrubieszowskim, w których poziom badanych zmiennych w każdym przypadku był poniżej zakładanego odniesienia. Kolejne dwa powiaty, węgorzewski i sokólski, uzyskały po jednym punkcie. Następna grupa, która zgromadziła po 2 punkty, obejmowała woje-wództwa Polski Wschodniej a także małopolskie i opolskie.

Rozkład przestrzenny wyraźnie wskazuje, że najlepsze wyniki dotyczą powiatów z Polski północno--zachodniej oraz obszaru przygranicznego w południowej części województwa śląskiego (ryc. 15). Obsza-rami o lepszych wynikach są także Jelenia Góra i jej okolice, powiat tatrzański oraz środkowa część pograni-cza z Niemcami (powiat słubicki i gorzowski). Bardzo słabo wypada na całej długości pogranicze wschodnie, gdzie maksymalną liczbę 5 punktów uzyskał powiat hajnowski; znacznie lepiej jedyny powiat z wojewódz-twa pomorskiego – powiat nowodworski – który zgromadził 7 punktów.

Ryc. 15. Poziom rozwoju powiatów przygranicznych

Poziom rozwoju powiatów jest, w stosunku do przypadku gmin, zdecydowanie bardziej powiązany z ro-dzajem pogranicza. Potwierdza to współczynnik korelacji na poziomie 0,46. Na szczeblu powiatów w więk-szym stopniu ujawnia się zróżnicowanie regionalne, potwierdzające słabość pogranicza wschodniego, które najsilniej dotyczyło zakresu kapitału ludzkiego oraz potencjału gospodarczego. Powiaty pogranicza są mniej statystycznie zróżnicowane, aniżeli miało to miejsce na poziomie gminnym, przy czym najwyższy stopień rozrzutu ma miejsce na pograniczu C i wynosi 54%. Rozkład wyników wykazuje bardzo słabą asymetrię i jest zbliżony do układu symetrycznego (tabela 22).

Liczba wskaźników, w przypadku których

powiat posiadał wynik powyżej średniej krajowej lub założonego poziomu (max. 15)

10–12 8–9 6–7 4–5 3 0–2

Źródło: opracowanie własne na podstawie stat.gov.p.pl.

133