Polskie obszary przygraniczne

Badania rozwoju lokalnego na obszarach przygranicznych wymagają przeglądu dosyć szerokiej a przy tym rozproszonej literatury. Trzeba podkreślić, że tylko część prac nawiązuje stricte do hasła rozwoju lokal-nego. Ponadto prace z zakresu pogranicza można podzielić na te podejmujące wyłącznie kwestie przygra-niczne po stronie polskiej lub reprezentujące podejście transgraprzygra-niczne.

Niestety, ograniczona dostępność danych sprawia, że opracowania dotyczące spraw transgranicznych są w zdecydowanej mniejszości. Wśród kluczowych publikacji z tego zakresu wymienić należy opracowania:

A. Mync i R. Szul (red. 1999, identyfikujące wpływ granicy i współpracy transgranicznej na rozwój regional-ny i lokalregional-ny), A. Rączaszka (2001, analizujące wszystkie polskie pogranicza pod kątem społeczno-demogra-ficznym), M. Kotera (1995, ważna klasyfikacja ludności pogranicza), P. Kazmierkiewicza (red. 2004, o nowych relacjach i skutkach rozszerzenia UE dla lokalnych społeczności po obu stronach nowej granicy zewnętrznej Unii, w kategorii pęknięcia transgranicznych powiązań gospodarczych i społecznych), J. Kitowskiego i Z. Zio-ły (red. 1993, poszukiwanie czynników i barier rozwoju rejonów przygranicznych).

Prace z pogranicza polsko-niemieckiego należą do najlepiej reprezentowanych w literaturze. G. Gorze-lak (2006) traktuje ten obszar wręcz jako modelowy przykład współpracy transgranicznej, do czego istotnie przyczyniły się środki z programów UE. Część opracowań dotyczy kwestii przestrzennego zagospodarowa-nia obszaru wzdłuż granicy polsko-niemieckiej (Węcławowicz, Degórski i in. 2006) a także w zakresie trans-granicznego planowania przestrzennego (Ciok 2004, Ciok, Łoboda 1998, Tölle 2013). Przedmiotem badań na tym pograniczu były również kwestie współpracy transgranicznej przedsiębiorstw (Gruchman i in. 2002), a także funkcje i strefy oddziaływania przejść granicznych (Komornicki, Powęska 1996). W oparciu o opinię mieszkańców obszarów przygranicznych, B. Jałowiecki (2006) stwierdził, że od 50–60% mieszkańców do-strzega wpływ granicy, przy czym znaczna część interpretuje ją jako stymulantę. Forma oddziaływania to z jednej strony napływ turystów, rozwój handlu, ale także praca po stronie sąsiada. Położenie przygraniczne korzystnie wpływa na dochody gmin; tak twierdzi ponad połowa respondentów. Uzyskiwana w ten sposób renta położenia może być istotnym czynnikiem rozwoju (Kachniarz 2011, Kopczewska 2008). Zidentyfikowa-no również relacje współpracy i konkurencji na pograniczu polsko-niemieckim (Raczyk, Dołzbłasz, Leśniak--Johann 2012, Leśniak 2004, Jażewicz 2008). Badania wykazały zróżnicowany poziom rozwoju obszarów wiejskich pogranicza zachodniego w pasie gmin przygranicznych, wskazując, że najsłabiej wypadają gmi-ny z województwa lubuskiego (Pomianek 2014, Malkowski 2015). Przeanalizowano także strategie rozwo-ju lokalnego gmin pogranicza polsko-niemieckiego (Gruchman, Walk, Nowińska red. 2000, Gruchman, Walk red. 1997), oraz możliwość wykorzystania przygranicznego położenia w zachodniej części Polski dla rozwoju społeczno-gospodarczego (Mogiła, Zalewski, Zathey 2011). Istotnym wątkiem badawczym tego pogranicza są problemy socjologiczne, w tym brak ugruntowanej tożsamości (Kurzępa 2007). Studia porównawcze po-granicza polsko-niemieckiego w kontekście gospodarczym prowadzili także B. Gruchman, F. Walk (red. 1997).

65 2.5. Specyfika rozwoju lokalnego na obszarach przygranicznych

Sytuację pogranicza polsko-litewskiego omawia z punktu widzenia poziomu kooperacji M. Jakubow-ski (red. 1997b). Aktualnie do okoliczności wzmacniających integrację na pograniczu litewsko-polJakubow-skim na-leży zaliczyć warunki geopolityczne, jak również stan środowiska naturalnego. W gronie ograniczeń wymie-nia się sytuację społeczno-gospodarczą regionu, resentymenty historyczne oraz brak wyraźnego centrum administracyjnego (Baubinas 1997).

Spotyka się również prace obejmujące kilka pograniczy, które mają charakter porównawczy. B. Jurkow-ska (2014) porównując aktywność działań w euroregionach Pro Europa Viadrina i Niemen, stwierdza większą współpracę na pograniczu zachodnim. Problemy współpracy na pograniczu wschodnim dotyczą braku stabil-ności politycznej, niespójstabil-ności systemu decyzyjnego, częstych zmian w ustawodawstwie oraz niestabilstabil-ności systemu finansowego. Na pograniczu zachodnim głównym ograniczeniem współpracy jest brak środków fi-nansowych, zaś na wschodnim – trudność w znalezieniu zagranicznych partnerów do współpracy (Stasiak 1997, Kosiedowski, Stanaitis 2009). O pograniczu polsko-litewskim pisali także A. Adamiak-Gurdała (2007) i K. Kaźmierska (2005), która opisuje doświadczenie indywidualne i kolektywne granicy.

Pogranicze polsko-białoruskie, ewentualnie województwo podlaskie lub lubelskie, jest przedmiotem badań A. Sadowskigo (1995, 2007), M. Barwińskigo (2014a), A. Słonimskigo, M. Słonimskiej (2005), J. Kra-ciuka (2014), T. Truskolaski (2002), J. Szlachty, W. Dziemianowicza, K. Szmigielskiej, P. Nowickiej (2009), K. Krok, M. Smętkowskiego (2006a). Pogranicze to obejmują także badania prowadzone po stronie białoru-skiej, które dotyczą współpracy euroregionalnej. Wskazują one, że największym problemem jest niejedno-rodność formy prawnej organizacji w różnych krajach (Dastanka, Chuprys 2014).

Współpraca transgraniczna na pograniczu polsko-ukraińskim jest słaba. Realizowana jest na poziomie instytucjonalnym w sposób bardziej formalny niż rzeczywisty. Zachęty do współpracy stymulowane są ra-czej odgórnie, z poziomu regionalnego. Występują pewne ograniczenia infrastrukturalne. Wejście do stre-fy Schengen było ograniczeniem, ale przywrócenie ruchu bezwizowego dla Polaków, oraz bezpłatnych wiz dla Ukraińców, uspokoiło sytuację.

Współpraca dla Ukraińców to forma relacji z UE, aspiracji do kontaktu ze światem zachodnim; Pola-cy we współpraPola-cy upatrują raczej korzyści gospodarczych. Zmalał jednak poziom handlu przygranicznego.

W Przemyślu opłata targowa zmniejszyła się z 4,1 mln w 1997 (7,3% budżetu) do 0,7 mln w 2002 (1,3%).

Wcześniej dla 15% handlujących Ukraińcy byli pierwszym klientem, dla 50% drugim. Inaczej jest z polskimi kupującymi na Ukrainie; tam udział wzrasta. W Polsce przyczyną spadków jest mniejsza atrakcyjność, skle-py wielkopowierzchniowe, mały wybór na targowiskach (Krok, Smętowski 2006c).

„Do najważniejszych barier w wymianie transgranicznej zidentyfikowanych w toku badań należa-ły trzy czynniki tworzące samoistny „czarny trójkąt”: korupcja, problemy z bezpieczeństwem i niestabilno-ścią przepisów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej i wymiany handlowej” (Krok, Smęt-kowski 2006b, s. 251).

Pograniczem polsko-ukraińskim, często w układzie województw, zajmowali się: S. Ciok (2010), A. Misz-czuk (2008), B. Kawałko (2007, 2011) A. Pierścieniak, K. Szara (2008), B. Szejgiec, R. Wiśniewski (2008), N. Antoniuk, N. Papish (2014), E. Mikuła-Baczek (2008), S. Solecki (2007), H. Bojar, J.M. Kurczewska (2004), D. Niedźwiedzki (red. 2016), K. Krok, M. Smętkowski (2006b).

Tematyce Polski wschodniej i tego pogranicza poświęcono szereg opracowań, które swym zasięgiem obejmują zarówno pogranicze z Białorusią, jak i z Ukrainą (Eberhardt 1996, Wyżnikiewicz i in. 2010, Rości-szewski 1997, Bański, Dobrowolski, Flaga, Janicki, Wesołowska 2010, Komornicki, Miszczuk 2011, Komor-nicki 2008, 2010, Płoszaj 2013, Eberhardt, Gorzym-Wilkowski, Miszczuk 1997, Zarycki 2011b, Kudełko 2013, Krzysztofek, Sadowski red. 2004).

Wyjątkowym pograniczem Polski, a zarazem UE, jest fragment granicy z Rosją. Występuje tam spo-ry potencjał rozwoju w układzie transgranicznym z Obwodem Kaliningradzkim, któremu towarzyszą jednak trudne relacje polityczne (Żukowski, Chełminiak 2015, Batyk 2013, Palmowski 2008a, b, 2010, Palmowski, Kondratowicz 2009, Pomianek 2012, Rosłonek 2004, Mazanowska 2014, Modzelewski 2004, 2015, Anisie-wicz 2008, Biernat, Gmaj, Wokacz 2004, Forum Przyjaznego Sąsiedztwa 2004, AntonoAnisie-wicz i in., Sakson 2014, Czepczyński, Szmytkowska 2003). Szczególny przykład oddziaływania granicy w biednych obszarach przy-granicznych z Rosją omawia praca E. Matejko (2008).

Prace z pogranicza południowego są skromniej reprezentowane. I tak o pograniczu polsko-czeskim pi-sali m.in. M. Belof (2008), K. Heffner (1998), J. Runge (2004), S. Sitek (2010), P. Jurczek (2002), D. Král (2004), H. Rusek (2014), R. Ćmiel, S. Dziadek, A. Szajnowska-Wysocka (2003), K. Gwosdz, M. Murzyn (2003), zaś w zakresie pogranicza polsko-słowackiego wymienić można prace T. Komornickiego, P. Śleszyńskiego, P. Sił-ki (2012). A. Sobala-Gwosdz (2003) omawia z kolei sytuację gmin przygranicznych w województwie pod-karpackim, położonych zarówno na pograniczu ze Słowacją, jak i Ukrainą.

Odrębną grupę stanowią prace poświęcone roli położenia przygranicznego w rozwoju lokalnym po-szczególnych miast: Przemyśla (Smętkowski 2002), Sejn (Olejniczak 2002, Kaźmierska 2005), Terespola (Dzie-mianowicz, Herbst 2002), Jeleniej Góry (Kłosowski, Najar 2014), Nowogrodźca (Szczerbień 2012). Szcze-gólnym przypadkiem miast podzielonych zajmowali się m.in. S. Dołzbłasz (2015), R. Zenderowski (2002), K. Kulczyńska, R. Matykowski (2008) – przedmiotem badań był Cieszyn; K. Kulczyńska (2010) – Gubin-Gu-ben; B. Trzop (2005), J. Makaro (2007), J. Ładysz (2008) – Zgorzelec-Görlitz; R. Zenderowski, M. Brzezińska (2014), Ł. Wróblewski (2015), J. Jańczak (2008), S. Pytel, S. Sitek (2012) – różne miasta podzielone granicą.

S. Dołzbasz (2015) zauważa, że współpraca i poziom integracji w Cieszynie jest znacznie wyższy aniżeli w Zgorzelcu i Görlitz (Dołzbłasz, Raczyk 2012) oraz Gubinie i Guben. Wskazuje na symetryczność charakteru polsko-czeskiej integracji transgranicznej, gdy w miastach pogranicza zachodniego nastawianie jest asyme-tryczne, tzn. wyraźnie ukierunkowane na klientów niemieckich po polskiej stronie i brak otwartości na pol-skich klientów po stronie niemieckiej. Tłumaczy to faktem uwarunkowań kulturowych. Równie istotne wy-daje się jednak z tego punktu widzenia to, że Cieszyn jako miasto został podzielony, ale ludność w obu jego częściach została na swoim miejscu. W przypadku miast pogranicza zachodniego doszło do silniej wymia-ny ludności. W konsekwencji miasto po pierwsze zostało podzielone przestrzennie, a dodatkowo nastąpiła gruntowna wymiana społeczeństw. Miasto pozostało, ale tkanka społeczna była już całkowicie inna. Grani-ca w Cieszynie podzieliła ukształtowany system powiązań społecznych, w miastach zachodnich podzieliła przestrzeń i skonfrontowała dwie nowe względem siebie społeczności.

Wartościowych informacji dostarczają ekspertyzy obszarów przygranicznych wykonane w związku z przygotowaniem Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (2012). Omówiono w nich uwarun-kowania rozwoju przestrzennego wynikające odpowiednio z sąsiedztwa z Niemcami (Ciok 2008), Czechami

67 2.5. Specyfika rozwoju lokalnego na obszarach przygranicznych

(Belof, Mironowicz, Mlek, Zipser, Polański 2008), Rosją (Palmowski 2008a), Litwą i Białorusią (Proniewski, 2008), Słowacją (Więckowski 2004, 2008) i Ukrainą (Miszczuk, Kawałko 2008).

Pomocna jest również literatura poświęcona działaniom euroregionów, akcentująca głównie transgra-niczny wymiar współpracy w obszarach przygratransgra-nicznych (Greta 2003, 2006, Dorocki 2010, Sanetra-Półgra-bi 2015, Sitek 2014, Kurcz 2002, Słodczyk, Szafranek 2003, Euroregiony… 1999).

Część prac podejmuje kwestie skuteczności oddziaływania środków unijnych na rozwój obszarów przy-granicznych, w tym rozwój współpracy transgranicznej (Dołzbłasz, Raczyk 2010, 2011, Szmigiel-Rawska, Do-łzbłasz 2012, Dębowski 2015). Wybrane problemy współpracy przygranicznej obejmuje opracowanie P. Eber-hardta i K. Miros (red. 1994).

Jak wynika z powyższego zestawienia, literatura dotycząca rozwoju lokalnego obszarów przygranicz-nych jest dosyć obszerna ale silnie zróżnicowania rodzajowo. Daje się jednak zauważyć większe natężenie badań nad pograniczem zachodnim. Wydaje się, że granica południowa jest najrzadziej eksplorowana ba-dawczo, być może przez to, że nie budzi ona tylu emocji, jak pozostałe pogranicza.