Synteza uwarunkowań rozwoju badanych obszarów przygranicznych

Przeprowadzone analizy pozwalają na syntetyczne podsumowanie wszystkich badanych obsza-rów przygranicznych. Każde z pograniczy posiada zaobsza-równo potencjały, jak i wewnętrzne bariery rozwo-ju. Proporcje mocnych i słabych stron są jednak zróżnicowane, co stwarza odmienne warunki dla proce-sów zmian.

Pogranicze z Niemcami zyskuje na rencie położenia i styczności z największą gospodarką europejską, będącą równocześnie głównym partnerem handlowym Polski. Cechuje się korzystną przepustowością gra-nicy, a z gospodarczego punktu widzenia obejmuje znaczną grupę firm i liderów gospodarczych. Do plusów należy zaliczyć także zaawansowane procesy współpracy transgranicznej i najdłuższą historię euroregionów na polskich pograniczach. Minusem tego pogranicza jest z kolei słabość kapitału społecznego, wyrażające-go się poprzez niską frekwencję w wyborach, a także niewielką aktywność fundacji i stowarzyszeń. Problem niedorozwoju kapitału społecznego jest typowy dla obszarów ziem odzyskanych, gdzie wymiana ludności po II wojnie światowej spowodowała utratę tożsamości terytorialnej. Pogranicze to może zyskiwać na sty-ku wymiany z Niemcami, gdyż różnica w parytecie siły nabywczej jest wciąż duża. Należy przy tym pamię-tać, że po drugiej stronie Odry i Nysy Łużyckiej występują słabe wschodnie landy Niemiec. W tej sytuacji po-równania makroekonomiczne wypadają gorzej dla strony polskiej aniżeli rzeczywiste relacje obu sąsiednich obszarów. Pojawiły się również naturalne funkcje komplementarne, jak np. zamieszkiwanie przez Polaków wschodnich landów Niemiec, z powodu wyludniania się tych obszarów i wynikającej z tego nadpodaży ta-nich zasobów mieszkaniowych. Ograniczeniem interakcji transgranicznych jest częsty problem stereotypo-wego i negatywnego postrzegania Polaków przez stronę niemiecką (Jonda 2010). Negatywne wyobrażenia pogłębiają różnice ekonomiczne, natomiast stwierdzono, że relacje te poprawiają intensywniejsze kontakty oddolne pomiędzy społecznościami pogranicza (Makaro 2007).

Pogranicze polsko-niemieckie posiada podmioty gospodarcze stanowiące bazę ekonomiczną oraz ge-nerujące funkcje egzogeniczne (PGE czy Zespół Portowy Szczecin-Świnoujście). Powiat zgorzelecki oraz po-licki należą do najlepiej rozwiniętych w kraju; pierwszy zaliczany jest do kategorii surowcowych, zaś popo-licki bazuje na dużych zakładach chemicznych (Churski 2013). Ważnym punktem jest Kostrzyn, na terenie które-go znajduje się Specjalna Strefa Ekonomiczna. Oprócz tektóre-go w Kostrzynie zlokalizowana jest siedziba Jeroni-mo Martins Polska S.A., właściciela sieci sklepów Biedronka. Na dynamice rozwoju tego pogranicza nega-tywnie zaważyła niejasna przez długie lata sytuacja geopolityczna granicy, która do 1991 roku nie posiadała potwierdzenia końcowej nienaruszalności ze strony Niemiec. Poziom infrastrukturalny tego pogranicza jest również relatywnie korzystny, choć należy zaznaczyć, że układ sieci transportowych determinowany jest osią nakierowaną na Berlin. Jak wskazuje m.in. G. Gorzelak (2006) pogranicze to można uznać za model pozy-tywnych przemian obszarów przygranicznych.

Pogranicze z Czechami reprezentuje najdłuższy odcinek granicy i największy potencjał demograficz-ny. Niestety, trendy w tym zakresie są bardzo niekorzystne, szczególnie w części sudeckiej. Jest silnie zróż-nicowane, cechuje się wyższym poziomem zainwestowania technicznego ale słabością gospodarki, która nie należy do nowoczesnych. Obejmuje obszar byłego wałbrzyskiego zagłębia węglowego oraz funkcjo-nujące obszary wydobywcze w Jastrzębiu-Zdroju oraz powiecie wodzisławskim. Na pograniczu tym, po-dobnie jak na linii granicznej z sąsiednią Słowacją, znaczną rolę odgrywa turystyka. Doskonałym przykła-dem jest tutaj Karpacz (7954 podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkańców w 2015 roku). Nie jest to jednak sytuacja powszechna, mimo występującej różnorodności przyrodniczo-kulturowej, będącej waż-nym zasobem kształtowania produktu turystycznego. W części sudeckiej ujawniają się także zapóźnie-nia infrastrukturalne, wynikające z ograniczonych inwestycji w okresie PRL, spowodowanych niepew-nością polityczną co do trwałości przynależności tych obszarów do Polski. W relacjach międzyludzkich ujawnia się asymetria, wyrażająca się dużą sympatią Polaków do Czechów, przy stosunkowo chłodnej relacji zwrotnej.

Pogranicze polsko-słowackie obejmuje obszar górski o silnie zaznaczającej się funkcji turystycznej.

Pomiędzy sąsiadami występuje najmniejsza różnica kulturowa odnotowana na całym pograniczu, która wiąże się z podobieństwem języka. Jest to jeden z nielicznych fragmentów granicy, której przebieg pozostał prak-tycznie taki sam jak przed drugą wojną światową. Wyróżnia się stabilnością społeczności, która zamieszku-je tam od pokoleń. Wyjątek stanowi południowo-wschodnia część, gdzie obszar zamieszkiwany zamieszku-jest przez mniejszość łemkowską. Z kolei nieliczna grupa Słowaków mieszka na Spiszu i Orawie. Społeczeństwo pol-skiej strony pogranicza reprezentuje raczej tradycyjne wartości. Ujawnia się to w modelu rodziny, co spra-wia, że obszar Sądecczyzny należy do najmłodszych w kraju o dodatnim przyroście naturalnym. Kontrastuje to z sytuacją występującą np. na pograniczu polsko-czeskim. Obszar ten wyróżnia także większa frekwencja w wyborach oraz przewaga poglądów prawicowych.

Z gospodarczego punktu widzenia jest to pogranicze strefy Schengen ale także strefy euro. Wprowa-dzenie tej waluty na Słowacji przyczyniło się do ożywienia zainteresowania zakupami po polskiej stronie, oraz chęcią korzystania z usług turystycznych w Polsce. Warunki makroekonomiczne, a także poziom rozwo-ju mierzony PKB per capita, są bardzo zbliżone, co sprawia, że rynki pracy nie są szczególnie względem siebie atrakcyjne. Z racji warunków przyrodniczych i występującej bariery orograficznej obszar ma utrudnioną

ko-183 6.1. Synteza uwarunkowań rozwoju badanych obszarów przygranicznych

munikację. Stan dostępności transportowej tego pogranicza został oceniony jako zróżnicowany ale – w prze-ważającej części – jako słaby (Więckowski i in. 2012).

Pogranicze polsko-litewskie to najkrótszy odcinek granicy Polski. Wykazuje specyficzne warunki dla rozwoju lokalnego, łączące z jednej strony uwarunkowania wschodniego pogranicza z cechami granicy we-wnątrzunijnej, aktualnie także strefy euro. Różnice ekonomiczne pomiędzy krajami nie są duże, ale fakt wy-stępowania w strefie euro wyraźnie przekłada się na poziom wydatków Litwinów w Polsce i Polaków na Litwie; zważywszy na krótki odcinek granicy są to relatywnie wysokie kwoty. Cechą wyróżniającą jest wy-stępowanie ośrodków z dużym udziałem ludności litewskiej. Badania pokazują również, że Litwini z pogra-nicza lepiej oceniają Polaków aniżeli Polacy Litwinów. Mimo wspólnych wątków w historii niektóre proble-my (dotyczy to szczególnie Polaków na Litwie) są przedmiotem sporu. Pogranicze posiada też niekorzystny poziom reprezentacji politycznej oraz niską aktywność społeczną, wyrażającą się niską frekwencją wybor-czą. Warunki naturalne do rozwoju turystyki bazują na walorach krajobrazowych pojezierza, ale pogranicze posiada oryginalny zasób antropologiczny w postaci mniejszości litewskiej. Ułatwieniem byłaby rozbudowa trasy Via Baltica. Nie można nie uwzględnić strategicznego z punktu widzenia militarnego NATO położenia w pasie tzw. przesmyku suwalskiego. Stanowi on jedyne lądowe połączenie z krajami nadbałtyckimi z po-minięciem obszaru silnie powiązanej z Rosją (Obwód Kaliningradzki) Białorusi.

Pogranicze polsko-rosyjskie reprezentuje jeden z uboższych i peryferyjnych obszarów Polski, pozba-wiony większych ośrodków miejskich. Granicę można przekroczyć w 4 drogowych i 3 kolejowych przejściach.

Na pogranicze istotny wpływ wywiera umowa z lipca 2012 roku o małym ruchu granicznym (MRG). Zgod-nie z tą procedurą granicę przekracza około 50% wszystkich podróżujących. Wydatki realizowane przez Ro-sjan w Polsce wyniosły w 2015 roku blisko 0,6 mld złotych (w odległości do 30 km od granicy mieściło się 22,9%). Cechą charakterystyczną tego pogranicza jest występowanie mniejszości ukraińskiej, będącej po-chodną powojennej akcji Wisła, związanej z przesiedleniami ludności ukraińskiej z Polski południowo-wschod-niej. Kontakty transgraniczne realizowane są głównie na płaszczyźnie handlowej. Pozostałe interakcje są bar-dzo ograniczone głównie poprzez izolacyjne i zachowawcze podejście Rosji. Istniejąca współpraca obejmuje głównie uczelnie z Kaliningradu i Gdańska. Istnieje projekt, w większym stopniu dotyczący województwa pomorskiego, utworzenia transgranicznej metropolii Zatoki Gdańskiej (Palmowski 2008a). Obwód Kalinin-gradzki jest wyjątkowym miejscem, gdzie UE bezpośrednio graniczy z Rosją. Determinuje to postrzeganie tego obszaru i kształtuje strategię Rosji wobec swojej eksklawy, ze względu na jej znaczenie gospodarcze i militarne. Preferowane są inwestycje kapitału rosyjskiego, mające na celu bliższe związanie tego regionu z Rosją (Palmowski 2008a).

Pogranicze polsko-ukraińskie jest obiecującą strefą. Przynajmniej do tej pory Ukraina wyrażała wolę bliskiego związku z UE, co dawało pozytywne rokowania. Aktualna sytuacja polityczna jest jednak bardziej złożona, a konflikt zbrojny na Krymie i wschodniej Ukrainie wprowadził znaczną niepewność. Pogranicze ce-chuje największy na korzyść Polski gradient różnic ekonomicznych. Skala wydatków realizowanych w Polsce przez Ukraińców ustępuje wielkością tylko wydatkom mieszkańców Niemiec. Polacy pozytywnie odbierani są przez Ukraińców, którzy traktują nas jako przykład udanej transformacji. Polacy, głównie jednak na polu gospodarczym, również bez uprzedzeń podchodzą do współpracy z Ukraińcami. Niestety, na relacje polsko--ukraińskie cieniem kładą się zaszłości historyczne, które ujawniły się w sporze o cerkwie w Przemyślu i polski

cmentarz Orląt Lwowskich we Lwowie. Pogranicze z Ukrainą dotyka szereg problemów Polski Wschodniej, ale pozytywnym wyróżnikiem jest relatywnie wysoki udział podmiotów i organizacji pozarządowych na 10 tys.

mieszkańców oraz niski poziom przestępczości. Generalnie Podkarpacie to obszar pod silnym wpływem ka-pitału społecznego typu familijnego (Zarycki 2008).

Granicę polsko-białoruską wyróżnia najmniejsza przepuszczalność. Co prawda liczba Białorusinów przyjeżdżających do Polski nie jest mała i wyniosła w 2015 roku 7 mln osób, ale Polaków, przekraczających tę granicę, jest najmniej. Wbrew pozorom Białoruś wskaźnikami ekonomicznymi nie odbiega zbyt mocno od Polski, przy czym tamtejsze warunki różnią się dosyć znacznie, chociażby poprzez bardziej regulowany system gospodarczy i dotowanie niektórych produktów. Zarówno współpraca gospodarcza, jak i społeczna, jest na niskim poziomie, co ma źródło głównie w napiętych relacjach politycznych na linii Warszawa–Mińsk.

Stan relacji miedzy państwami dobrze oddaje brak umowy o MRG. Dużym ograniczeniem rozwoju lokalne-go, głównie w województwie podlaskim, jest najbardziej zaawansowany problem starzenia się społeczno-ści. Pogranicze wyróżnia znaczny poziom białoruskiej mniejszości narodowej.