Rozwój i jego rodzaje

Podstawową kategorią stanowiącą przedmiot niniejszej pracy jest rozwój. Pojęcie to jest różnie defi-niowane i używane w wielu dziedzinach nauki. Bez wskazania przedmiotu rozwoju nie można dookreślić jego znaczenia. Alternatywnie może bowiem chodzić o proces odnoszący się zarówno do ludzi czy organi-zmów żywych albo o zagadnienie związane z procesem przemian jednostki organizacyjnej lub terytorialnej.

Z. Chojnicki (1999) uważa, że rozwój opiera się o pojęcie zmiany. „Jest to ciąg ukierunkowanych i nie-odwracalnych zmian dokonujący się w strukturze obiektów złożonych tj. systemów” (Krajewski 1977, s. 26).

Zmiany obiektów kształtowane są zarówno przez czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne, a więc te, które tkwią w systemach, a także w ich otoczeniu.

Rozwój należy rozumieć jako proces. Jako taki jest kategorią teoretyczno-filozoficzną i jak dotąd nie wypracowano jednego wzorca jego implementacji w studiach empirycznych. Jest pojęciem wyjątkowo he-terogenicznym i złożonym, co stwarza ryzyko nieporozumień w jego interpretacji i ocenie. Inaczej może być oceniany przez ekonomistę, socjologa, demografa czy geografa. Odmiennie może być poczytywany przez różne osoby (władze samorządowe, przedsiębiorcy, mieszkańcy, turyści) lub grupy społeczne (ludzie mło-dzi, starsi, kobiety, mężczyźni). Ta mnogość podejść i ocen wynika z faktu, że wszyscy w tym procesie współ-uczestniczymy, zajmując różne pozycje, a do tego realizujemy swoje cele indywidualne, będące wiązką sze-rokiego wachlarza uwarunkowań społeczno-kulturalnych.

Jak wskazuje B. Domański (2004, s. 20) „jest to proces o charakterze otwartym i nie zmierza do z góry określonego, mniej lub bardziej znanego stanu końcowego”. Krytykowana słabość tego pojęcia tkwi przede wszystkim w nadmiernej generalizacji przedmiotowej, czasowej i geograficznej procesów rozwoju. B. Do-mański podkreśla, że nadmierne ujednolicenie i szablonowość nie pozwala na prawidłowe jego poznanie.

Wskazuje na ważkość m.in. szeregu czynników endogenicznych, które sprawiają, że każdy przypadek jest oryginalnym rozwiązaniem i wymaga podejścia indywidulanego.

Można jednak założyć, że efektem rozwoju jest poprawa warunków życia ludności, co może być różnie pojmowane w zależności od powszechnie pożądanych stanów, uzależnionych od czynników kulturowo-cy-wilizacyjnych. Następną cechą rozwoju jest jego ciągłość, trudno bowiem zakładać, że kiedykolwiek uzna-my, iż osiągnęliśmy już wszystko i wyczerpaliśmy wszelkie możliwości. Można powiedzieć, że rozwój to nie-ustanne poszukiwanie nowego lepszego rozwiązania. Biorąc pod uwagę fakt, że zjawisko to łączy w sobie aspekty społeczne i ekonomiczne, trzeba mocny akcent położyć na sferę konsumpcji i jakości życia. Sukces ekonomiczny, przy braku przełożenia na sferę społeczną, jest mało wartościowy dla społeczeństwa, a prze-cież ono ma być beneficjentem tych pozytywnych zmian.

Należy też wyraźnie rozdzielić proces zmian ilościowych i jakościowych. Korzystne zmiany w sferze ilo-ściowej oznaczają tylko wzrost, zaś w ujęciu jakościowym rozwój (tabela 4), nawet jeśli przez długi czas – głównie w wymiarze gospodarczym – pojęcia te były tożsame.

Tabela 4. Relacje i charakter procesów zmian

Kierunek zmian Zmiany ilościowe Zmiany jakościowe Ocena zmian

dodatnie wzrost rozwój korzystne

zerowe constans stagnacja neutralne

ujemne spadek regres niekorzystne

Źródło: opracowanie własne.

W jakich konfiguracjach mogą występować procesy zmian? Najbardziej naturalnie łączy się wzrost z rozwojem oraz spadek z regresem. Wspólnym mianownikiem tych procesów jest działanie w tym samym kierunku. In plus w pierwszym przypadku; w parze spadek/regres dominuje kierunek in minus. Bardziej in-trygujące jest połączenie wzrostu z regresem, czy też spadku z rozwojem. Nawet jeśli można odnieść wraże-nie, że są to działania sprzeczne, głębsza refleksja nie wyklucza takiej symbiozy. Przykładowo spadek liczby ludności nie przekreśla rozwoju, zaś jej wzrost nie oznacza rozwoju. Wynika to z faktu, że kategoria rozwo-ju społeczno-gospodarczego, choć traktowana jako jedna, jest wiązką dwóch różnych typów rozworozwo-ju, któ-re nie zawsze muszą iść w tym samym kierunku. Jeszcze ciekawsze wydaje się szukanie rozwoju w sytuacji, kiedy mamy do czynienia ze spadkiem wskaźników. Sprzeczne kierunki mogą występować wspólnie raczej tylko w krótkim horyzoncie czasu; są to procesy współzależne, dlatego rozwój społeczny powinien współ-występować z rozwojem gospodarczym.

Wyróżnikiem rozwoju jest jego pozytywna konotacja. Natomiast procesy, które zmieniają stan rzeczy, ale nie można nadać im jednoznacznego wartościowania, można określić zmianą (Dobrska 2010).

Śledząc literaturę, można dojść do wniosku, że w sprawie rozwoju panuje pewien chaos hierarchicz-no-strukturalny. Pojęcie to występuje z różnymi określającymi go przymiotami, co może powodować, że nie do końca wiadomo, jaka jest zależność pomiędzy poszczególnymi terminami. W konsekwencji nie zawsze jest oczywiste, która z kategorii jest nadrzędną. Dla zrozumienia tych zależności przedstawiono je w formie schematu (tabela 5).

31 2.1. Rozwój i jego rodzaje

Tabela 5. Schemat kategorii rozwoju

Modele rozwoju Rodzaje rozwoju Teorie rozwoju

rozwój zintegrowany rozwój zrównoważony

Punktem wyjścia jest rozwój społeczno-gospodarczy, pojęcie stosowane w geografii i badaniach re-gionalnych, uwzględniające zarówno wymiar społeczny, jak i gospodarczy. Bez wątpienia rozwój lokalny, o którym mowa będzie w dalszej części pracy, stanowi jedną z odmian tego procesu w określonym wymia-rze terytorialnym.

Rzecz kolejna to idee i modele tegoż rozwoju. Rozwój społeczno-gospodarczy powinien spełniać kry-teria idei rozwoju zrównoważonego. Można powiedzieć, że rozwój zrównoważony jest nakładką na rozwój społeczno-gospodarczy, określającą jego proporcje i założenia. Ponieważ ideą rozwoju zrównoważonego jest bilansowanie triady czynników społecznych, gospodarczych i środowiskowych, analogiczne wymaga-nia musi spełwymaga-niać rozwój społeczno-gospodarczy, również w wymiarze lokalnym. Z kolei rozwój zintegrowa-ny sygnalizuje potrzebę wszechstronnego i kompleksowego podejścia do tego procesu, także w wymiarze zarządzania. Ta koncepcja nie jest tak silnie umocowana jak rozwój zrównoważony, niemniej jednak zyskuje coraz większe uznanie. Świadczy o tym choćby nowe narzędzie współpracy samorządów, współfinansowa-ne przez środki Funduszy Europejskich czyli tzw. Zintegrowawspółfinansowa-ne Inwestycje Terytorialwspółfinansowa-ne (Zasady realizacji…, 2013). Mechanizm rozdysponowania środków wymusza zatem ugruntowanie takich rozwiązań w praktyce.

Jeśli chodzi o teorie rozwoju, stosowane nazewnictwo może powodować wrażenie, że mamy tu do czy-nienia z innym, niezależnym rozumieniem rozwoju. Przykładem może być teoria rozwoju spolaryzowane-go czy teoria rozwoju egzogenicznespolaryzowane-go. W rzeczywistości teorie rozwoju koncentrują się na wyjaśnieniu roli czynników i sekwencji tegoż procesu. Próbują ustalić mechanizmy generujące rozwój oraz ogólne prawidło-wości rządzące tym procesem.

Reasumując: koncepcje (modele) odnoszą się do filozofii rozwoju, założeń i proporcji celów. Odpowia-dają na pytanie, jaki ma być rozwój i czemu ma służyć, teorie zaś Odpowia-dają odpowiedź, co trzeba zrobić, na jakie czynniki (zasoby) postawić, aby ten pożądany stan osiągnąć. Koncepcje kreują paradygmat tego procesu.

Rozwój społeczny

O rozwoju – z perspektywy socjologii – pisze P. Sztompka (2002). Traktuje on rozwój społeczny jako element pewnej sekwencji formy zmienności społecznej, wykorzystując następujące pojęcia: zmiana, pro-ces, proces kierunkowy czyli tendencja, rozwój i postęp. Oprócz tego, że jest to proces kierunkowy, wskazuje

P. Sztompka, dodatkowo cechuje się pozytywnym zwrotem oraz jest uruchamiany przez mechanizmy we-wnątrzspołeczne. Mają one charakter endogenny, a wiec pochodzą z rozważanego sytemu. Czynniki egzogen-ne również mogą powodować zmiany systemu, jednakże nie będą oznaczały rozwoju, lecz proces reaktywny, adaptację do zmian. P. Sztompka wyróżnia trzy typy rozwoju, wydzielone ze względu na jego przebieg. Roz-wój jednoliniowy polega na sekwencji zmian przebiegających tym samym torem, zaś wieloliniowy składa się z różnych sekwencji zmian jedynie o zbliżonym kierunku. Z kolei rozwój skokowy jest efektem zmian jako-ściowych, które nastąpiły po okresie kumulowania się zmian ilościowych. Wyższą formą jest postęp, oznacza on taki proces, który jest wartościowany i oceniany pozytywnie. Zostały również wskazane pewne uniwer-salne wartości społeczne, które umożliwiają uznanie rozwoju za dobry, sprawiedliwy, godny. Nie oznacza to, że rozwój zawsze musi realizować w pełnym zakresie te wartości; w konsekwencji nie wszystkie osoby, gru-py społeczne czy przedsiębiorcy muszą zgadzać się co do pozytywnego charakteru zmian.

Proces rozwoju społecznego można utożsamiać także z ciągiem pojedynczych zmian o postępowym charakterze, które mają miejsce w obrębie sytemu społecznego i powodują jego integrację. Zjawisko to pro-wadzi do okresowego zachwiania równowagi systemu, po czym zachodzi ponowna integracja, ale już na wyższym poziomie rozwoju (Krzysztofek, Szczepański 2002). W praktyce postęp społeczny może wymagać destrukcji wcześniej obowiązującego systemu.

Pojęcie rozwoju społecznego nawiązuje do kwestii modernizacji, która jest zagadnieniem nieco szerszym i stanowi łącznik pomiędzy zmianami zachodzącymi w sferze społecznej i gospodarczej (Leszczyńska 2012).

Duży wkład w krzewienie idei rozwoju społecznego wniosły raporty UNDP (United Nations Develop-ment Programme – Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju). Według przyjętej definicji, rozwój czło-wieka polega na powiększeniu ludzkich wyborów, koncentrując się na bogactwie ludzkiego życia, a nie tyl-ko bogactwie gospodarki (Human Development Report, 2015). Ewolucja tego pojęcia ugruntowała tyl-koncepcję trwałego rozwoju, który oprócz kształtowania kapitału społecznego ma chronić interesy przyszłych poko-leń. Obejmuje on dwie składowe: tworzenie warunków do rozwoju człowieka oraz zwiększanie możliwo-ści ludzkich. W pierwszym komponencie miemożliwo-ści się udział w życiu politycznym i życiu społecznomożliwo-ści, trwa-łość środowiska, bezpieczeństwo ludzi i praworządność, promowanie równości i sprawiedliwości społecznej.

Do tego, co bezpośrednio zwiększa ludzkie możliwości, zaliczono: długie życie i zdrowie, wiedzę oraz stan-dard życia.

Spopularyzowany wskaźnik rozwoju społecznego HDI (Human Development Index) obejmuje nastę-pujące składowe:

• podział dochodu (PKB per capita),

• wydłużenie ludzkiego życia,

• poziom osiągnięć edukacyjnych.

Oprócz wskaźnika HDI do oceny poziomu rozwoju społecznego stosuje się ponadto:

• Gender Development Index (GDI), uwzgledniający zróżnicowanie płci w trzech kategoriach: długie i zdrowe życie, wiedza i godny poziom życia,

• wskaźnik ubóstwa społecznego (HPI – Human Poverty Index), uwzględniający m.in. długotrwały brak zatrudnienia,

• odsetek ludności życzącej poniżej granicy ubóstwa (Bąkiewicz 2010).

33 2.1. Rozwój i jego rodzaje

Istotność rozwoju społecznego, jako elementu postępu w skali lokalnej, potwierdza proponowany w Krajowej Polityce Miejskiej Lokalny Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Local Human Development Index – LHDI). Ma on na celu wspomagać monitoring polityki miejskiej w zakresie nierówności w rozwoju terytorial-nym na szczeblu powiatów. Miernik ten będzie obejmował trzy podstawowe zmienne dotyczące odpowied-nio zdrowia, edukacji i zamożności obywateli. LHDI jest istotnym wskazaniem dla władz samorządowych w zakresie ustalania priorytetów działań dotyczących obecnych i przyszłych problemów społecznych (Kra-jowa Polityka Miejska, 2015).

Rozwój gospodarczy

Sposób rozumienia rozwoju gospodarczego (ekonomicznego) podlegał ewolucji. Do lat 60. XX wie-ku rozwój gospodarczy był utożsamiany ze wzrostem produkcji, przekładającym się na wzrost dochodu na-rodowego. Brak pełnego przełożenia tego wzrostu na warunki życia ludności, a czasami także negatywne jego efekty w postaci rozwarstwienia społecznego oraz degradacji środowiska, spowodowały rewizję tego podejścia.

Rozwój gospodarczy mylony był ze wzrostem gospodarczym, który jest zwykle jego rezultatem. Wzrost ekonomiczny ma wyraz ilościowy i ujawnia się poprzez zwiększony wymiar produkcji, konsumpcji, inwesty-cji itd. Natomiast rozwój gospodarczy wymaga przemian jakościowych, opierających się na udoskonalaniu ram instytucjonalnych oraz adaptacji zdobyczy postępu technicznego i technologicznego. Odnosi się zatem do architektury funkcjonowania całego sytemu (Dobrska 2010). Z tego powodu ekonomiści dostrzegają po-trzebę stosowania tzw. ekonomii behawioralnej, która uwzględnia przy tworzeniu teorii makroekonomicz-nych decyzje indywidulamakroekonomicz-nych podmiotów, diagnozowamakroekonomicz-nych metodologią takich nauk jak socjologia, psycho-logia czy neuropsycho-logia (M. Noga, B. Noga 2014).

Współczesna ekonomia postrzega rozwój gospodarczy jako wszelkie zmiany powodujące lepsze za-spakajanie potrzeb i poprawę warunków życia ludzi. M.P Todaro (1994, s. 18 za Churski 2008, s. 28) wska-zuje trzy podstawowe cele:

• „poprawę dostępności i dystrybucji dóbr podstawowych (żywność, warunki mieszkaniowe, ochro-na zdrowia),

• wzrost poziomu życia, wynikający ze wzrostu dochodów, większej liczby miejsc pracy, lepszej eduka-cji, dostępu do wartości kulturalnych i humanistycznych,

• swobodę dokonywania wyborów ekonomicznych i społecznych, wynikającą ze wzrostu niezależno-ści państw i społeczeństw”.

Kompleksowo rozwój gospodarczy można rozumieć „jako proces zmian w gospodarce, odnoszący się głównie do przekształceń jakościowo-strukturalnych gospodarki narodowej, zapewniający odpowiedni wzrost produkcji i konsumpcji. Dotyczy to rozbudowy bazy materialnej w ujęciu ilościowym i jakościowo-struktu-ralnym oraz zapewnia osiągnięcie pożądanego wzrostu produkcji dóbr i usług, służącego odpowiedniemu zwiększeniu szeroko pojętej konsumpcji oraz tworzeniu podstaw materialnych dla wyższego wzrostu gospo-darki narodowej” (T. Borys 1999b, s. 20). W podobnym duchu pojęcie to ujmuje M. Nasiłowski (1996, s. 339):

„rozwój gospodarczy obejmuje nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe przemiany zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej

strukturze gospodarki narodowej”. W konsekwencji jest to długofalowy proces ekonomicznej i społecznej transformacji kraju, która prowadzi do formowania się społeczeństwa poszukującego dróg poprawy swojej sytuacji gospodarczej, tworzącego bardziej wydajny system gospodarczy.

Rozwój społeczno-gospodarczy

Podejście do rozwoju jako kategorii łączącej w sobie wymiar społeczny i gospodarczy dominuje w ba-daniach geograficznych, w których uwzględnia się oba te komponenty. Jeżeli przyjąć, że jest to kategoria bę-dąca sumą tych dwóch elementów, wówczas nie wymaga ona szczególnego definiowania. Nie mniej jednak w literaturze przedmiotu można znaleźć takie próby. I tak według J. Paryska (1997, s. 12) „rozwój społeczno--gospodarczy to proces pozytywnych przemian wzrostu ilościowego i zmian jakościowych”. Z kolei Z. Chojnic-ki (1999) wyróżnia następujące ujęcia tego procesu, obejmujące odpowiednie podejście:

• całościowe i częściowe,

• procesowe i finalne,

• opisowe i wartościujące,

• ilościowe i jakościowe.

W ujęciu całościowym rozwój traktowany jest jako zmiany globalnych systemów dążące do wzrostu ich złożoności oraz poziomu integracji. Ujęcie częściowe odnosi się do poszczególnych składników tego sys-temu, tj. rzeczywistości społecznej, gospodarczej czy politycznej.

Podejście procesowe do rozwoju społeczno-gospodarczego koncentruje się na kwestii przebiegu tego procesu, którego składowymi są procesy zróżnicowania i integracji. Z kolei ujęcie finalne ma na celu wska-zanie, ku czemu zmierza rozwój.

Identyfikacja czynników oraz mechanizmów rozwoju jest cechą ujęcia opisowego. Podejście norma-tywne do osiąganych rezultatów rozwoju prezentuje wariant wartościujący. Wyróżnia się przy tym trzy po-ziomy hierarchiczne celów, obejmujące: wartości o charakterze ogólnoludzkim, priorytety cywilizacyjne oraz cele strategiczne na poziomie operacyjnym.

Wymiar jakościowy rozwoju dotyczy zmian struktur społecznych, podczas których otrzymują one nowe własności cząstkowe i globalne. Zakres ilościowy odnosi się do kategorii wzrostu. Współczesne podejście za-sadza się na paradygmacie jakościowym, ilościowy wzrost nie jest już tak istotny i nie tłumaczy sensu roz-woju. Skrajnym tego wyrazem jest idea tzw. wzrostu zerowego, który zakłada potrzebę ograniczenia wzro-stu w celu minimalizacji niekorzystnych jego skutków, do których można zaliczyć m.in. zanieczyszczenie środowiska (Chojnicki 1999).

Przedstawione powyżej propozycje ujęcia i badania rozwoju ukazują mnogość możliwych założeń kon-cepcyjnych. Wydaje się jednak, że – z powodu wzajemnych dwukierunkowych relacji pomiędzy rozwojem społecznym i gospodarczym – analizowanie tych zjawisk łącznie jest rozwiązaniem optymalnym i uzasad-nionym merytorycznie, szczególnie w przypadku tak złożonego zjawiska, jakim jest rozwój lokalny.

Wskazuje na to również nowy paradygmat mówiący o interdyscyplinarnym podejściu o charakterze dynamicznym, procesualnym i systemowym. W efekcie „ilościowa” („matematyzująca”) konwencja ekono-mii powinna zostać połączona z „jakościową” – socjologizującą, co wydaje się być najbardziej adekwatne do rozpoznania procesów zachodzących we współczesnym świecie. Łączenie podejścia diachronicznego i

syn-35 2.1. Rozwój i jego rodzaje

chronicznego pozwala na odwzorowanie aspektów strukturalnych, funkcjonalnych i rozwojowych w procesie dynamicznych przemian. Dlatego też „alternatywna ekonomia” powinna otworzyć się na zagadnienia spo-łeczne i przybierać charakter holistyczno-globalno-ekologiczno-humanistyczno-etyczny (Stacewicz 2005).

Ta wizja rozwoju zbieżna jest z konstrukcją niniejszej pracy.

Rozwój zrównoważony

Idea zrównoważonego rozwoju wiązana jest z raportem Problemy ludzkiego środowiska, przedstawio-nym w 1969 roku przez Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych U Thanta. Dokument zwracał uwagę na degradację środowiska oraz problem wyczerpalności zasobów Ziemi. Artykułował potrze-bę ochrony środowiska i racjonalnego gospodarowania jego zasobami. Tezy te potwierdził także pierwszy ra-port dla Klubu Rzymskiego (Granice wzrostu), opublikowany przez Meadowsa i in. w 1973 roku.

Niszczenie środowiska było efektem progresji liczby ludności, co pociągało za sobą większą konsump-cję i chłonność surowców, jednocześnie zwiększając zwrotnie strumień odpadów i zanieczyszczeń. Okazało się, że eksploatacja planety napędzana mechanizmami ekonomicznymi w długim horyzoncie czasu jest nie do utrzymania. Dotychczasowa ścieżka rozwoju wymagała pilnej korekty i zmiany paradygmatów.

Naczelna zasada rozwoju zrównoważonego mówiła, że „prawo do rozwoju musi być egzekwowane tak, aby sprawiedliwie uwzględniać rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń” (Dekla-racja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju). Antropocentryczny charakter zrównoważonego roz-woju traktował ludzi jako najważniejszą wartość.

W polskiej literaturze tematu wyrażenie sustainable development zostało przetłumaczone jako rozwój samopodtrzymujący się (lub: trwały). Można też spotkać inne zamienne nazwy: harmonijny, samopodtrzy-mujący się, sustensywny, ekorozwój (Janikowska 2013). Trwałość rozwoju miała oznaczać przetrwanie nie tylko obecnych ludzi ale również przyszłych pokoleń; wymaga to pozostawienia następnym pokoleniom za-sobów umożliwiających realizację niezbędnej konsumpcji (Szajnowska-Wysocka, Sitek 2015).

O znaczeniu tej kategorii rozwoju może świadczyć fakt, że została ona usankcjonowana w art. 5 Konsty-tucji RP, ponadto należy do naczelnych zasad planowania przestrzennego w Polsce. Definicja legalna tego po-jęcia pojawia się w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627), w myśl której przez zrównoważony rozwój „rozumie się taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym na-stępuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwo-ści zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społecznomożliwo-ści lub obywateli zarówno współczesne-go pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”.

Jest wiele opracowań poświęconych zrównoważonemu rozwojowi. W gronie badaczy tego procesu wy-mienić można m.in. F. Piontka (red. 2001), T. Borysa (red. 1999, 2003), S. Kozłowskiego (1997), R. Janikow-skiego (2006, 2010), O. Janikowskiej (2013), W. Misiaka (2000).

Zrównoważenie rozwoju opiera się o triadę czynników obejmujących system gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Celem jest takie ich zbilansowanie, które pozwoli na zaspokojenie potrzeb człowieka. Roz-wój zrównoważony wskazuje na wymóg objęcia tym procesem wszystkich ludzi, których potrzeby i aspira-cje uznaje się za jego główną przyczynę.

Wymiar społeczny obejmuje m.in praworządność we wszystkich dziedzinach życia, wyeliminowanie ubóstwa i bezpieczeństwo społeczne, równość szans i integrację, ochronę zdrowia i jakość życia, bezpieczeń-stwo oraz rozwiązywanie konfliktów bez przemocy, krótko mówiąc, zachowanie pożądanych wartości spo-łecznych (Rogall 2010).

W grupie celów ekonomicznych wymienia się stabilność gospodarki, z wydolnym budżetem państwa i stabilizacją cen. Podkreśla się konieczność trwałości zasobów, zaś zużycie surowców naturalnych traktuje się jako amortyzację i odejmuje od dochodu narodowego (Bąkiewicz, Żuławska 2010).

Wymiar ekologiczny wymaga zachowania równowagi między wzrostem gospodarczym a ochroną śro-dowiska. Stopień wykorzystania musi uwzględniać możliwości ich odtworzenia (Bąkiewicz, Żuławska 2010).

Ponadto cele ekologiczne dotyczą ochrony atmosfery, zachowania różnorodności gatunkowej i krajobrazo-wej, oraz stworzenia zdrowych warunków życia (Rogall 2010).

Idea zrównoważonego rozwoju jest szczególnie bliska założeniom rozwoju lokalnego. Nie wynika to tylko z faktu, że współcześnie rozwój w myśl regulacji prawnych (w tym ustawy zasadniczej) powinien z definicji speł-nić wymogi zrównoważenia. Proces rozwoju oddolnego był niejako efektem wdrażania rozwoju zrównoważo-nego, stanowiącego alternatywę dla masowych procesów globalizacji (Krzysztofek, Szczepański 2002). Oparcie się na lokalnych zasobach ma być gwarancją trwałości rozwoju. Decydujące mają być czynniki endogeniczne.

Idea zrównoważonego rozwoju jest szczególnie bliska założeniom rozwoju lokalnego. Nie wynika to tylko z faktu, że współcześnie rozwój w myśl regulacji prawnych (w tym ustawy zasadniczej) powinien z definicji speł-nić wymogi zrównoważenia. Proces rozwoju oddolnego był niejako efektem wdrażania rozwoju zrównoważo-nego, stanowiącego alternatywę dla masowych procesów globalizacji (Krzysztofek, Szczepański 2002). Oparcie się na lokalnych zasobach ma być gwarancją trwałości rozwoju. Decydujące mają być czynniki endogeniczne.