Postrzeganie granicy i stosunek do niej - Granica i jej wpływ na procesy rozwoju

Rozdział 4. Granica i jej wpływ na procesy rozwoju

4.3. Postrzeganie granicy i stosunek do niej

Znaczenie położenia przygranicznego dla lokalnych społeczności zależy od tego, jak granica jest po-strzegana. Generalnie możliwa jest identyfikacja granicy jako czynnika korzyści, bariery, lub może być od-bierana w sposób neutralny. Badania prowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej dotyczyły wszystkich pograniczy w ramach UE objętych programem Interreg. Rozkład odpowiedzi zaprezentowany w raporcie uwzględniał odsetek wskazań po jednej i drugiej stronie granicy oddzielnie, jak również wynik uśredniony dla całego obszaru Interreg.

Większość respondentów wskazywało, że granice nie są czynnikiem rozwoju (aż 55%). Zestawienie odpowiedzi oceniających granicę jako szansę i tych, identyfikujących ją jako barierę, dowodzi zdecydowa-nej przewagi ocen dostrzegających pozytywny wpływ granicy. Odpowiedzi takich było 37% (4% respon-dentów dostrzega negatywny wpływ granicy). Istnieje zatem bardzo duża grupa osób, które granice trak-tują jako czynnik neutralny, co może świadczyć o niskiej świadomości wpływu granicy lub po prostu braku jej postrzegania.

Na tym tle pogranicza Polski wykazują jeszcze gorsze wyniki. Najmniejszy odsetek wskazań o korzyst-nym wpływie granicy dotyczył pogranicza polsko-litewskiego oraz polsko-czeskiego (tabela 10). Pozostałe pogranicza wykazywały zbliżony poziom, oscylujący w granicach 31–33%.

Tabela 10. Udział odpowiedzi wskazującej, że zamieszkiwanie w pobliżu granicy jest szansą (% odpowiedzi)

Obszar programu Interreg Polska Kraj sąsiedni

Polska–Litwa 15 21

Polska–Słowacja 24 40

Czechy–Polska 22 26

Polska–Saksonia 49 17

Brandenburgia–Polska 41 21

Meklemburgia–Pomorze Przednie/Brandenburgia/Polska 46 21

Źródło: opracowanie własne na podstawie Cross-border cooperation in the EU, 2015, Flash Eurobarometer 422, European Commission, Directorate-General for Regional and Urban Policy and co-ordinated by Directorate-General for Communication, DOI 10.2776/959925.

Porównanie wyników w obrębie pograniczy pokazuje, że na pograniczu z Litwą, Słowacją i Czechami większy odsetek pozytywnych ocen dotyczył kraju sąsiada, zaś w przypadku pogranicza z Niemcami więk-szy odsetek pozytywnego wpływu wykazywali mieszkańcy strony polskiej, przy ogólnie najwyżwięk-szym pozio-mie pozytywnych wskazań. Najwyższy odsetek pozytywnych wskazań dotyczy pogranicza z Saksonią (49%).

Pogranicze zachodnie, w sąsiedztwie bogatego partnera, generuje więcej pozytywnych ocen. Niemcy z ob-szarów przygranicznych już tak pozytywnie nie postrzegają sytuacji. W przypadku granicy z Litwą wskaza-nia Polaków są jednym z najgorszych wyników na starym kontynencie; sąsiedzi Polski wyżej ocewskaza-niają wpływ granicy jako szansy. Respondenci z Polski na pograniczu z bogatszym sąsiadem widzą korzyści, zaś na pozo-stałych granicach są sceptyczni, i to na poziomie znacznie wyższym niż w kraju sąsiednim.

Podobne badania prowadził W. Kosiedowski (red. 2009), który pytał respondentów z pograniczy woje-wództw warmińsko-mazurskiego, podlaskiego i lubskiego o korzyści współpracy transgranicznej. Indagowa-ni dostrzegali główIndagowa-nie korzyści dla kraju, następIndagowa-nie dla województwa, gminy, powiatu i – w najmIndagowa-niejszym stopniu – bezpośrednio dla nich samych i ich najbliższych (tabela 11). Jest to zjawisko niepokojące, wskazu-jące na świadomość małego znaczenia współpracy transgranicznej dla lokalnego układu i jego mieszkańców.

Skuteczność wykorzystania granicy wymaga w pierwszej kolejności poczucia, że może ona być przydatna dla lokalnych społeczności. Ujawnia się w tym przypadku również ważna różnica pomiędzy obszarami przy-granicznymi. O ile w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim korzyści przypisywane są do pozio-mu krajowego, tak w lubuskim do szczebla regionalnego, a także w znacznie większym stopniu dla układu lokalnego i samych respondentów. Nieco inne podejście reprezentują mieszkańcy pogranicza zachodniego, którzy w pierwszej kolejności dostrzegają korzyści dla własnego regionu oraz gminy i powiatu, nie negując również profitów dla kraju.

Rozkład odpowiedzi wykazywał także zróżnicowanie w kategoriach wiekowych. Czym młodsi respon-denci, tym większe korzyści dostrzegali dla gminy oraz powiatu, a także dla siebie samych. Świadomość uży-teczności położenia przygranicznego jest kluczem do uruchomienia tego elementu jako czynnika rozwoju lokalnego. W tym świetle optymistycznie wygląda fakt, że w gronie samorządów zdecydowana większość dostrzega w położeniu przygranicznym szanse na rozwój. Percepcja świadomości współpracy

transgranicz-109 4.3. Postrzeganie granicy i stosunek do niej

nej na pograniczach polski była przedmiotem badań M. Sobczyńskiego (2005). Jako pozytyw sytuacji wska-zuje przyjazne nastawienie do ludności państw ościennych.

Postrzeganie granicy przez ludność to bardzo ważny sygnał na temat wpływu tej linii na życie społe-czeństw pograniczy. Obecny stan można ocenić ambiwalentnie, gdyż z jednej strony przeważa opinia, że gra-nica jest szansą nie ograniczeniem, z drugiej strony odsetek osób nie postrzegających granicy ani w pierwszym ani w drugim wymiarze jest bardzo duży. W tej sytuacji wydaje się potrzebna praca u podstaw, polegająca na uświadamianiu możliwości działań i korzyści transgranicznych; chodzi przede wszystkim o przekonanie tych osób, które traktują granicę jako element neutralny. Proces ten powinien obejmować nie tylko miesz-kańców, ale też przedstawicieli samorządu terytorialnego, a także przedsiębiorców. Ta ostatnia grupa, dzia-łając zgodnie z kanonami gospodarki rynkowej, prawdopodobnie szybciej zauważy i wykorzysta nadarza-jące się okazje biznesowe.

Tabela 11. Korzyści ze współpracy transgranicznej według respondentów z poszczególnych województw

Adresat korzyści

Województwa

warmińsko-mazurskie podlaskie lubuskie

% wskazań

Polska 53,0 70,6 58,0

Województwo 53,0 40,6 68,0

Gmina, powiat 40,0 27,5 61,0

Respondent i jego najbliżsi 14,1 9,4 15,0

Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mogli wskazać więcej niż jednego adresata korzyści.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kosiedowski W., Krukowski K., Słowińska B. 2009: Wyniki badań w regionach polskich. W:

Pogranicze w trakcie przemian. Rozwój i współpraca transgraniczna regionów Polski Wschodniej i państw sąsiedzkich w kontekście in-tegracji europejskiej. Red . W. Kosiedowski. Toruń 2009, s. 279–333.

Granica jako bariera

W świetle tych samych badań (Flash Eurobarometer 422), skala barier współpracy transgranicznej do-tyczyła pięciu ograniczeń obejmujących:

• barierę językową,

• różnice społeczno-ekonomiczne,

• bariery prawne i różnice instytucjonalne,

• różnice kulturowe,

• ograniczoną dostępność przestrzenną.

W Europie, podobnie jak i na pograniczach Polski, najwyższy odsetek wskazań dotyczył bariery języko-wej, który wynosił odpowiednio (w Europie 57%, zaś w Polsce od 71% do 88%). Wszystkie pozostałe bariery były niżej notowane (różnice kulturowe 32%, dostępność przestrzenna 30% – tabela 12).

Najbardziej niepokojący sygnał z całego badania to fakt, że w Polsce we wszystkich kategoriach po-ziom barier był wyższy, niż ma to miejsce średnio w Europie. Ponadto w konfrontacji bezpośredniej z sąsia-dem w każdym z segmentów Polscy respondenci wyrażali wyższy poziom ograniczeń. Granica jawi się za-tem Polakom znacznie gorzej niż naszym sąsiadom, co może sugerować, że podchodzimy do niej z większym dystansem, a nawet i lękiem.

Z przeszkód występujących na pograniczach Polski najwyżej notowana bariera językowa dotyczy po-granicza polsko-niemieckiego, najkorzystniej wypada pogranicze polsko-słowackie. Podobnie sytuacja ma się w kwestii różnic społeczno-ekonomicznych, prawnych i instytucjonalnych oraz różnic kulturowych. Z ko-lei w zakresie barier przestrzennych, utrudniających dostępność fizyczną, znacznie gorzej wypada pograni-cze południowe i polsko-litewskie. Generalnie najniższy poziom identyfikowanych ogranipograni-czeń współpracy transgranicznej dotyczy pogranicza polsko-słowackiego.

Tabela 12. Główne przeszkody współpracy transgranicznej w opinii respondentów po stronie polskiej oraz kraju sąsiedniego (% odpowiedzi)

Obszar programu Interreg

Polska–Słowacja 71 48 51 41 50 36 42 25 43 32

Czechy–Polska 82 52 51 43 50 40 48 36 41 31

Polska–Saksonia 84 79 66 62 63 51 60 40 38 25

Brandenburgia–Polska 88 79 74 57 61 52 57 35 47 25

Meklemburgia–

Powody i częstość kontaktów transgranicznych

W odpowiedzi na pytanie o przyczyny kontaktów transgranicznych wymieniano: aktywność czasu wol-nego, zakupy towarów lub usług, wizyty towarzyskie, kontakty rodzinne, praca i kontakty biznesowe, sko-rzystanie z usług sektora publicznego (ochrona zdrowia, edukacja). Największa frekwencja wskazań doty-czyła czasu wolnego oraz zakupów (tabela 13).

Generalnie większą aktywność wykazywali Polacy na poziomie wizyt towarzyskich oraz rodzinnych.

Sąsiedzi posiadali zdecydowaną przewagę w zakresie wizyt turystycznych oraz, co ważne, z powodu zakupów

111 4.3. Postrzeganie granicy i stosunek do niej

dóbr i usług. Podobnie rzecz się ma w przypadku kontaktów, których celem było skorzystanie z usług sekto-ra publicznego (za wyjątkiem pogsekto-ranicza PL-DE Bsekto-randenburgia). Z kolei w kontaktach biznesowych i psekto-racy większą aktywność wykazywali na pograniczu z Niemcami (z wyjątkiem Saksonii). W pozostałych przypad-kach wyższy poziom kontaktów wykazywali sąsiedzi.

Najczęstszym powodem wizyty w kraju sąsiada było aktywne wykorzystanie czasu wolnego, a więc tu-rystyka i rekreacja. Sąsiedzi Polski wykazywali w tym zakresie znacznie większą aktywność niż Polacy. Szcze-gólnie aktywni byli Niemcy (poziom właściwie zbliżony do średniej unijnej).

Tabela 13. Powody kontaktów transgranicznych (% odpowiedzi)

Obszar programu Interreg Polska kraj s. Polska kraj s. Polska kraj s. Polska kraj s. Polska kraj s. Polska kraj s.

Polska–Litwa 9 21 9 21 10 8 7 5 9 7 4 4

Najrzadziej Polacy odwiedzali stronę litewską (45% respondentów wskazuje, że nie była nigdy po stronie litewskiej). Odsetek Litwinów nie będących w Polsce też jest najwyższy i wynosi 30%. Daje to ob-raz pogranicza najrzadziej się przenikającego. Najmniej przypadków wskazania, że nigdy nie było się w kra-ju sąsiada, ma miejsce na pograniczu z Niemcami: na odcinku z Meklemburgią 25% oraz Saksonią 29%.

Czech nie odwiedziło 34%, zaś Słowacji 32% respondentów. Zdecydowanie najbardziej intensywne kon-takty mają miejsce na styku z Saksonią. W tym obszarze 30% respondentów z Polski wskazało, że odwie-dzą stronę sąsiada, zaś po stronie niemieckiej aż 47%. Częstsze kontakty Polacy wykazywali na pograniczu z Czechami niż Słowacją, zaś częstotliwości wizyt Czechów i Słowaków w Polsce była praktycznie identycz-na (tabela 14).

Tabela 14. Częstotliwość odwiedzin kraju sąsiada w ramach obszarów objętych programem Interreg (% odpowiedzi)

Obszar programu Interreg

Polacy odwiedzających kraj sąsiada Sąsiedzi odwiedzający Polskę kilka razy

w roku lub częściej

raz do roku lub

częściej

nigdy nie wiem

kilka razy w roku lub częściej

raz do roku lub

częściej

nigdy nie wiem

Polska–Litwa 17 38 45 31 39 30

Polska–Słowacja 17 51 32 27 43 29 1

Czechy–Polska 26 40 34 25 47 28

Polska–Saksonia 30 41 29 47 35 18

Brandenburgia–Polska 22 45 33 32 42 26

Meklemburgia–

Pomorze Przednie/

Brandenburgia/

Polska

24 50 25 1 31 41 28

Rozdział 5. Identyfikacja uwarunkowań rozwoju lokalnego obszarów przygranicznych w Polsce

5.1. Potencjał i pozycja obszarów przygranicznych na tle kraju

W dokumencie Uwarunkowania rozwoju lokalnego na obszarach przygranicznych (Stron 109-115)