Rozdział 6. Klasyfikacja procesów rozwojowych na obszarach
6.2. Ocena warunków dla rozwoju lokalnego na pograniczach Polski
Wyróżnikiem rozwoju lokalnego obszarów przygranicznych jest kilka uwarunkowań występujących wyłącznie na tych obszarach, decydujących o ich specyficznych właściwościach.
Sąsiedztwo terenów o odmiennych warunkach makroekonomicznych daje możliwość rozwoju handlu i wymiany tworzącej miejsca pracy, która buduje bazę ekonomiczną lokalnej gospodarki, dla części społe-czeństwa, przyczyniając się do realnego zwiększenia konsumpcji lub wzrostu oszczędności (poprzez obniże-nie wydatków na towary kupowane po niższej ceobniże-nie za granicą). Dla samorządu oznacza to możliwość wzro-stu wpływów fiskalnych bezpośrednio z opłaty targowej oraz innych podatków lokalnych. W sposób pośredni poprawa poziomu dochodów mieszkańców i podmiotów gospodarczych przekłada się na większe wpływy z udziału samorządu w podatku PIT i CIT.
Wyraźnym atutem obszarów przygranicznych jest dostępność dedykowanych środków na współpracę transgraniczną oraz rozwój pograniczy. Mogą one w istotny sposób wspomóc rozwój lokalny, budując rów-nocześnie podwaliny pod przyszłą współpracę w układzie transgranicznym. Środki te nie ograniczają do-stępności innych funduszy unijnych.
Wykorzystanie szansy, związanej z tworzeniem transgranicznego rynku pracy i nieruchomości, po-zwala na zaspokojenie potrzeb jednej strony, poprzez zagospodarowanie wolnych, komplementarnych za-sobów na sąsiadującym pograniczu. W wyniku takiej współpracy następuje poprawa działania i efektywno-ści całego systemu. Przykładem może być wykorzystanie wolnych zasobów mieszkaniowych przez Polaków po stronie niemieckiej w okolicach Szczecina (Jarosz 2012, Jonda 2010).
Zagospodarowanie granicy, jako zjawiska, oraz jej materialnych elementów stanowi czynnik wzmac-niający rozwój turystyki. Element ten stanowi fragment przygranicznego produktu turystycznego. Właści-wości turystyki czynią z niej sprzyjający czynnik rozwoju obszarów przygranicznych (peryferyjność nie sta-nowi dla tego rodzaju działalności ograniczenia).
185 6.2. Ocena warunków dla rozwoju lokalnego na pograniczach Polski
Budowanie kapitału ludzkiego następuje w oparciu o rozszerzone kompetencje różnych grup narodo-wych i etnicznych. Interakcje na różnych płaszczyznach, związane z poznaniem i zrozumieniem, podnoszą poziom zaufania, przez co pozwalają tworzyć szersze partnerstwa i wzmacniać współpracę. Następuje pro-ces kumulowania posiadanych umiejętności, pozwalający wzbogacić lokalną specjalizację i kształtować nową tożsamość. Jest to warunek formowania bardziej zawansowanych relacji transgranicznych.
Obszary przygraniczne stanowią mozaikę różnorodnych warunków funkcjonowania. Są one pochodną zarówno wpływu granicy, jak również genezy kształtowania się tych obszarów. W każdej z płaszczyzn moż-na wyróżnić mocne i słabe strony.
Najkorzytsniejszą sytuację przedatwia pogranicze z Niemcami, co jest prawdopodobnie efektem szcze-gólnie intensywnego oddziaływania granicy w okresie lat 90. XX wieku. Był to okres żywiołowego handlu i bardzo wysokiej chłonności naszego rynku po wejściu w fazę otwartej gospodarki. Okres gospodarki cen-tralnie sterowanej minionego ustroju politycznego cechował się zamknięciem granicy oraz niedoborem to-warów na rynku. Dyfuzja nowych toto-warów z Europy Zachodniej zasiliła pogranicze zachodnie, będące bufo-rem pomiędzy Polską a tymi krajami.
Jest to przykład dobrego wpływu granicy, który tylko w pewnym stopniu możliwy jest do powtórze-nia na pograniczu typu C. Ograniczony charkater znaczepowtórze-nia granicy wschodniej wynika z dwóch przesłanek:
• po pierwsze, różnice pomiędzy Polską a krajmi wschodnimi realizowane są na znacznie niższym po-ziomie, aniżeli było to na pograniczu typu A,
• po drugie, zmienił się charakter handlu, co powoduje, że większy udział będą mieć sklepy wielkopo-wierzchniowe, mające znacznie skromniejsze oddziaływanie na skalę lokalną.
Wydaje się, że najmniejsze możlwiości uzyskania wartości dodanej w sferze gospodarczej posiada po-granicze typu B, gdzie poziom rozwoju między państwami jest najbardziej zbliżony. Nie oznacza to jednak, że rozwój lokalny na tym pograniczu nie skorzysta z sąsiedztwa granicy, lecz korzyść ta będzie mieć zupeł-nie inny charkter. W tym wypadku czynnikiem rozwoju może być bliskość społeczna. Pogranicza z nowymi członkami UE mają z kolei szansę na integrację bazujacą na podobieństwie kulturowym. Czesi i Słowacy zaj-mują czołowe lokaty w rankingach lubianych przez Polaków narodów. Ponadto bariera językowa i kontrast społeczny na tych pograniczach są najmniejsze. Nieco gorzej wypada pogranicze z Litwą, gdzie strona pol-ska jest lepiej postrzegana przez Litwinów niż odwrotnie. Generalnie najmniejszy poziom różnic, szczegól-nie na polu społecznym, jak i instytucjonalno-organizacyjnym, daje szanse na tworzeszczegól-nie symetrycznych ob-szarów przygraniczych, w przeciwieństwie do pogranicza zachodniego, gdzie znaczny poziom dysporoporcji tworzy jednak relacje mniej partenerskie, a bardziej komplementarne. Opierają one wartość dodaną pogra-nicza na wiązce przyciągających się na warunkach symbiozy potencjałów, uzupełniajacych wzajemnie swo-je braki, choć intesywność kontaktów na pograniczu zachodnim sprawia, że intergacja transgranicza tak-że zachodzi, mimo większych rożnic kulturowych i ograniczeń językowych. Przykładem motak-że być tworzenie euroregionów, co na tym pograniczu zostało zapoczątkowane najwcześniej.
Z punktu widzenia typu granicy, polskie pogranicza można już zdecydownaie podzielić na dwie katego-rie: granic zewnętrznych i wewnętrznych UE. Gęstość sieci przejść granicznych nie ma już znaczenia na grani-cy wewnątrzunijnej; otwartość granigrani-cy zależy w tym wypadku już tylko od poziomu rozwoju infrastruktury
transportowej. Na granicy zewnętrznej liczba przejść granicznych wzrasta, przy czym wzrost natężenia in-terakcji pomiędzy pograniczami będzie wymagał jeszcze większej liczby takich miejsc.
Z kolei z ekonomicznego punktu widzenia, podział pograniczy wymaga wyróżnienia trzech typów. Jest on zbieżny z przyjętym podziałem na granicę polsko-niemiecką, granice pomiędzy nowymi krajami UE, koń-cząc na zewnętrznej granicy wschodniej.
Wymiar społeczny wymaga indywidualnego podejścia do każdego z pograniczy. Można jednak zary-zykować stwierdzenie, że najkorzystniejsze warunki rozwoju występują na granicy południowej. W drugiej grupie należałoby wymienić pogranicze z Niemcami, Litwą i Ukrainą. Najgorzej możliwości rozwoju w sfe-rze społecznej oceniam na pograniczu z Rosją i Białorusią.
Przedstwiona klasyfikacja uwzględnia różnice pomiędzy pograniczami (tabela 37). Wynika z niej, że wedle kryteriów ekonomicznych najkorzystniej wypada pogranicze z Niemcami i Ukrainą (zdecydownie le-piej wypada pogranicze niemieckie). Można przypuszczać, że modeleowe procesy zachodzące na pograni-czu polsko-niemieckim (Gorzelak, Krok red. 2006) zostaną powtórzone na pogranipograni-czu polsko-ukraińskim.
Wydaje się, że efekt tej współpracy nie dorówna jednak wynikom osiąganym na zachodzie Polski. Okolicz-nością przemawiającą za ożywieniem pogranicza polsko-ukraińskiego jest masowy napływ Ukraińców do Polski. Co prawda nie wykazuje on charakteru przygranicznego, ale sam fakt zintesyfikowania kontaktów z Ukraińcami w różnych częściach kraju może pozytywnie wpłynąć na relacje przygraniczne w tym obszarze.
Zdecydownie najgorzej wypada pogranicze z Białorusią. Utrudnione kontakty transgraniczne, brak umo-wy o MRG, słabo rozwinięte relacje społeczne, oraz napięte relacje geopolityczne to najsłabsze punkty tego obszaru. Zwrócono również uwagę na bardzo zaawansowane procesy starzenia się ludności oraz wyraźnie ujemne saldo migracji. Podobnie zresztą wypada pogranicze z Rosją, ale na jego korzyść przemawia więk-szy obrót transgraniczny, w tym zainteresownie Polaków zakupami po stronie rosyjskiej oraz umowa o MRG.
Niestety oba pogranicza stanowią najbardziej problematyczne obszary, na których sytuację – choć posiadają potencjał do współdziałania – bardzo mocno rzutuje stan realcji międzypaństwowych.
Tabela 37. Ocena warunków dla rozwoju lokalnego na pograniczach Polski
Wymiar ekonomiczny
Warunki dla rozwoju najkorzystniejsze średnie najsłabsze
Wymiar społeczny najkorzystniejsze czeskie, słowackie
średnie niemieckie, ukraińskie litewskie
najsłabsze rosyjskie białoruskie
Źródło: opracowanie własne.