Transgraniczny kapitał społeczny

Oceny transgranicznego kapitału społecznego dokonano w oparciu o badania prowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej. Dotyczą one pograniczy wewnątrzunijnych, objętych programami współpracy transgra-nicznej Interreg. Z kilku aspektów najważniejsza dla przedmiotowej kwestii jest ocena zaufania.

Za podstawę oceny poziomu zaufania do ludzi posłużyło często stosowane pytanie, na ile można ufać osobom nieznajomym. Stwierdzono, że najwyższy poziom zaufania jest na pograniczu polsko-niemieckim, przy czym wyższy po stronie sąsiada (tabela 34). Tam od 56% do 61% respondentów odpowiedziało, że ufa ludziom. Polskie pogranicza reprezentują zbliżony poziom zaufania od 45% na pograniczu z Litwą i Bran-denburgią, do 53% na pograniczu z Saksonią. Z kolei w gronie naszych sąsiadów najniższy poziom zaufa-nia wykazali południowi sąsiedzi. Zarówno Czesi jak i Słowacy udzielili po 41% potwierdzając ych zaufanie odpowiedzi. Z kolei bardzo wysoki poziom ufności wykazali respondenci z Litwy, którzy odnotowali naj-wyższy odsetek takich wskazań, wynoszący aż 64%. Pogranicze cechuje zatem znaczna różnica w pozio-mie badanego zjawiska; najbardziej zbliżony stopień zaufania reprezentuje pogranicze Polski i południo-wych sąsiadów.

Tabela 34. Poziom zaufania i nieufności na pograniczu w Polsce oraz w kraju sąsiednim według obszarów Interreg (% odpowiedzi)

Pogranicze Interreg Ufam, wierzę Nie ufam

Polska kraj sąsiedni Polska kraj sąsiedni

PL-LT 45 64 54 34

PL-SK 49 41 50 56

PL-CZ 47 41 52 57

PL-DE/Saxony 53 59 47 36

PL-DE/Brandenburg 45 61 54 45

PL-DE/Meklenburg 49 56 49 42

Źródło: opracowanie własne na podstawie Cross-border cooperation in the EU, 2015, Flash Eurobarometer 422, European Commission, Directorate-General for Regional and Urban Policy and co-ordinated by Directorate-General for Communication, DOI 10.2776/959925.

Generalnie pogranicza Europy Środkowej, na tle reszty UE, wykazują niższy poziom zaufania, chociaż zbliżony stan dotyczy też pograniczy Francji i Portugalii. Z kolei największy udział osób darzących zaufaniem innych ludzi stwierdzono na pograniczach skandynawskich oraz hiszpańskich, gdzie wynosi około 90%. Naj-gorzej zaś w Europie wypadają pogranicza węgierskie i bułgarskie. Łącznie na wszystkich badanych pogra-niczach Europy średni poziom zaufania wyniósł 61%.

Wysoki poziom zaufania naszych sąsiadów daje dobre rokowania dla procesów integracji i rozwoju lo-kalnego w układzie transgranicznym. Ujawniła się też logiczna wprost proporcjonalna zależność pomiędzy ogólnym poziomem zaufania a pozytywnym postrzeganiem obecności obywatela kraju sąsiedniego w róż-nych rolach społeczróż-nych.

Ogólny poziom zaufania uzupełnia opinia w zakresie odczuć związanych z kontaktem z osobami z prze-ciwnej strony pogranicza w czterech różnych rolach społecznych, które obejmują odpowiednio:

• sąsiada,

• kolegę z pracy,

• członka rodziny,

• kierownika, przełożonego.

We wszystkich kategoriach opinie respondentów są zdecydowanie pozytywne, co oznacza, że czuliby się komfortowo w towarzystwie obywatela kraju sąsiedniego. Średnia europejska waha się od 80–90% po-zytywnych opinii (tabela 35). Najwięcej popo-zytywnych wskazań dotyczy kontaktów sąsiedzkich, natomiast najniżej oceniana jest sytuacja, w której naszym szefem jest osoba z zagranicy. Pogranicza Polski w stosun-ku do wartości średniej europejskiej wypadają gorzej we wszystkich kategoriach, zarówno według wska-zań Polaków, jak i obywateli kraju sąsiedniego. Odsetek wskawska-zań rozkłada się analogicznie jak w przypad-ku średniej europejskiej.

W roli sąsiada Polacy na wszystkich pograniczach wykazywali bardzo zbliżony poziom pozytywnych odczuć. Waha się on od 81–87% i najkorzystniej wypada na pograniczu z Niemcami, na odcinku z Bran-denburgią. Obywatele krajów graniczących z Polską nie wykazywali tak wysokiego entuzjazmu co do faktu

173 5.5. Specyfika społeczna pogranicza

posiadania Polaka jako sąsiada. Szczególnie było to widoczne na pograniczu zachodnim, gdzie pozytywne oceny Niemców to tylko około 75%. Pogranicze cechuje w tym zakresie dosyć wysoka asymetria. Niewie-le Niewie-lepiej wypada opinia Czechów. Zdecydowanie najkorzystniej Polaka jako sąsiada odbierają Litwini (92%) oraz Słowacy (85%). W tych krajach ocena była wyższa niż odsetek wskazań w Polsce. W przypadku pogra-nicza zachodniego różnica może wiązać się z poziomem zamożności. Mieszkać w sąsiedztwie osoby zamoż-niejszej jest bardziej korzystnie niż w przypadku osoby biednej. Stąd Polacy częściej pozytywnie wyrażają się o Niemcu w roli sąsiada, niż odwrotnie.

Tabela 35. Odsetek respondentów którzy czuliby się komfortowo w towarzystwie obyw atela z kraju sąsiedniego w poszczególnych rolach społecznych (% odpowiedzi)

Obszar programu Interreg

Sąsiada Kolegi z pracy Członka rodziny Kierownika, szefa, przełożonego

PL-DE/Brandenburg 87 76 80 75 82 77 63 59

PL-DE/Meklenburg 84 73 81 71 78 71 68 65

Europa 90 88 86 80

Źródło: opracowanie własne na podstawie Cross-border cooperation in the EU, 2015, Flash Eurobarometer 422, European Commission, Directorate-General for Regional and Urban Policy and co-ordinated by Directorate-General for Communication, DOI 10.2776/959925.

Analogicznie kształtuje się rozkład odpowiedzi w zakresie relacji z kolegą z pracy. Najwięcej pozytyw-nych opinii Polacy otrzymują na Litwie i Słowacji, zaś Polacy ponownie najniżej oceniają relacje z obywate-lami tych właśnie państw.

W relacjach z członkami rodziny Polacy najbardziej komfortowo czują się w przypadku Czech; obywa-tele Czech zdecydowanie najgorzej ocenili Polaków (zaledwie 69% Czechów).

W roli szefa w pracy występuje analogiczny układ: Polacy najwyżej w gronie sąsiadów oceniają Cze-chów, Polacy najgorzej oceniani są przez Czechów. Pogranicze zachodnie uzyskuje od 63–68% pozytyw-nego postrzegania sąsiada w roli szefa w pracy, z kolei Niemcy dokonują o kilka punktów procentowych niż-szych ocen.

Reasumując, we wszystkich badanych kategoriach Polacy wysoko oceniają głównie Czechów i Niem-ców. Niestety respondenci z tych krajów nie podzielają takiego poglądu względem Polaków. Wynika z tego, że nasze zaufanie i pozytywny odbiór sąsiada w przypadku tych państw jest trochę na „kredyt”, gdyż nie jest to relacja do końca odwzajemniona. Odwrotny układ ma miejsce w stosunku do Litwinów i Słowaków, któ-rzy bardziej pozytywnie wypowiadali się o Polakach. Największą rozbieżność występuje w ocenie Polaków

i Litwinów. Polacy otrzymali najwyższe noty właśnie ze strony litewskiej, natomiast Polacy z pograniczy oce-niali tych sąsiadów najgorzej.

Duża różnica postaw pomiędzy zamieszkującymi obie strony tego samego pogranicza nie jest zjawi-skiem korzystnym. Strona bardziej otwarta może czuć się zawiedziona brakiem adekwatnej reakcji po stro-nie sąsiada, z kolei społeczeństwo bardziej asekuracyjne może być mstro-niej skłonne do współpracy. Wydaje się również, że na rozkład odpowiedzi ma wpływ poziom zamożności sąsiadów lub przynajmniej wyobrażenie o jego różnicach. Towarzystwo zamożniejszego sąsiada akceptujemy chętniej, być może jest to dla nas nobi-litujące. Pozytywny jest fakt, że w każdej kategorii rozkład opinii jest pozytywny i zdecydowana większość respondentów w każdej roli postrzega sąsiada z państwa sąsiedniego pozytywnie. Najniższy odsetek wska-zań pozytywnych (57%) wykazują Czesi w kwestii akceptowania Polaka jako szefa.

Badania CBOS określają cztery czynniki rządzące społeczną sympatią do różnych nacji, z czego trzy do-tyczą sąsiadów Polski. Pierwszy czynnik bazuje na odmienności kulturowej i zacofaniu cywilizacyjnym nie-lubianych nacji. Obejmuje wschodnich sąsiadów Polski za wyjątkiem Litwy. Wyraz akceptacji „europejskości”

na wzór zachodni to drugi czynnik, który dotyczy Słowacji i Czech. Ujawniono także trzeci czynnik kojarzony z postrzeganiem państw anglosaskich, jako silnie rozwiniętych cywilizacyjnie i gospodarczo. Ostatni, czwar-ty czynnik związany jest z Niemcami. Wyraża ambiwalentny do nich stosunek, nacechowany wciąż histo-rycznymi resentymentami.

Według badań CBOS stosunek do najbliższych sąsiadów jest obecnie zróżnicowany (ryc. 28). Nie lu-bimy Białorusinów, Ukraińców i Rosjan. W stosunku do tych nacji niechęć przeważa nad sympatią, przy czym w przypadku Rosji jest to przewaga zdecydowana. Do Niemców i Litwinów żywimy uczucia ambiwa-lentne, przeważają głosy sympatii, ale odsetek niechęci też jest spory. Wobec Słowaków i Czechów sym-patie wyraźnie górują nad niechęcią. Oceny Litwinów kształtują się nieco inaczej niż w badaniach Komi-sji Europejskiej.

W przypadku pograniczy możemy mówić o kapitale społecznym w dwóch ujęciach: pogranicza i rela-cji transgranicznej. Wielkości te istotnie mogą się różnić, gdyż innym poziomem zaufania ludzie mogą da-rzyć mieszkańców pogranicza w obrębie jednego państwa, inny zaś wyrażać w stosunku do ludności pań-stwa sąsiada. Samo zaufanie jest tylko jednym z elementów świadczących o kapitale społecznym, warunkuje ono jednak nastawienie do współpracy.

Według Diagnozy Społecznej 2015 (s. 333) „w Polsce z opinią, że większości ludzi można ufać, zgadzało się zaledwie 10,5 proc. respondentów w 2003 i 2005 r., 11,5 proc. w 2007 r., 13,4 proc. w 2009 r. i tyleż samo w 2011 r. oraz 12,2 proc. w 2013 r. i 15,2 proc. w 2015 r., a według European Social Survey (ESS) w 2012 r.

– 18 proc. a w 2014 r. 16 proc.”. Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc pod względem ogólnego zaufania wśród krajów objętych badaniem ESS.

Na tym tle mieszkańcy obszarów przygranicznych wykazali zdecydowanie większy poziom zaufania.

Co prawda nie do końca można bezpośrednio porównywać te wyniki, gdyż prowadzono je na zupełnie innych populacjach i w innym czasie, ale różnica jest bardzo wymowna. Mieszkańcy pogranicza ufają swoim sąsia-dom w stopniu około 3-krotnie wyższym aniżeli mieszkańcy reszty Polski. Sąsiedzi Polski również wyrażali zaufanie na wyższym poziomie w obszarach przygranicznych. Wynosiło ono w 2014 roku 30% dla Niemiec, 21% dla Czech, 26% dla Litwy, i 18% dla Słowacji (2012 rok). Jeszcze wyższy poziom zaufania

reprezento-175 5.5. Specyfika społeczna pogranicza

wała Rosja i Ukraina (po 24% w 2012 roku). Poziom zaufania pomiędzy sąsiadami jest znacznie wyższy od odpowiednich poziomów wewnątrzkrajowych. Warunki te byłyby bardzo korzystne dla tworzenia się trans-granicznej wspólnoty. Trudno wytłumaczyć takie różnice. Być może, paradoksalnie, jest to efekt mniejszej znajomości mieszkańców z drugiej strony granicy: ludzie nie zakładają z góry, że nie należy ufać sąsiadom, lub nie chcą tego wyraźnie artykułować.

Ryc. 28. Poziom sympatii Polaków do nacji krajów sąsiednich

0 10 20 30 40 50 60

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

%

Białorusini Czesi Litwini Niemcy Rosjanie Słowacy Ukraińcy

Wyraża odsetek osób którzy deklarowali sympatie do osób danej narodowości.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Komunikat z badań nr 53/2016, Stosunek do innych narodów, CBOS, kwiecień 2016, War-szawa. http://badanie. cbos.pl/details.asp?q=a1&id=1413.