Duży wpływ na sposób prowadzenia polityki i działań na rzecz osób niepeł-nosprawnych w wielu krajach wywarła Organizacja Narodów Zjednoczonych. Historia podejmowanych w ONZ działań na rzecz osób z niepełnosprawnością obrazuje zachodzące na świecie zmiany w podejściu do tej kwestii.
Organizacja Narodów Zjednoczonych od początku swego istnienia dążyła do popra-wy warunków życia osób niepełnosprawnych, chociaż początkowo odnosiła się do ich sytuacji jedynie w dokumentach o charakterze głównie deklaratywnym, niewiążącym dla państw członkowskich. Pierwsze rezolucje dotyczące osób z niepełnosprawnością zostały przyjęte przez ONZ na początku lat pięćdziesiątych. Szczególne zaintere-sowanie problemami tych osób nastąpiło w latach siedemdziesiątych XX wieku. Zaczęto wówczas odchodzić od medycznego modelu niepełnosprawności w kierunku modelu społecznego, z położeniem nacisku na fakt, że niepełnosprawność jest przede wszystkim kwestią praw człowieka. Osoby niepełnosprawne zaczęto traktować jako pełnoprawnych członków społeczeństwa, mających takie same prawa jak osoby zdro-we. Główną rolę w kształtowaniu takiego podejścia do niepełnosprawności odegrała właśnie Organizacja Narodów Zjednoczonych, która jako pierwsza stała się propaga-torem praw osób z niepełnosprawnością, jej idee w podejściu do niepełnosprawności zaś kontynuuje Wspólnota Europejska. W Karcie Narodów Zjednoczonych (1945) za priorytet społeczności międzynarodowej uznano przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka (P. Przybysz 1997; E. Wapiennik; R. Piotrowicz 2003; E. Wapiennik 2006).
Pierwsze przyjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych konwencje nie odnosiły się w sposób bezpośredni do osób niepełnosprawnych. 26 czerwca 1945 roku w San Francisco podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych (ratyfikowaną przez Polskę w 1945 r.), która jako najważniejszy dokument prawny i podstawa działania ONZ odnosiła się również do praw człowieka, nie definiując ich jednak ani nie zawierając katalogu tych praw; mimo to stanowiła punkt wyjścia do dal-szych unormowań w tym zakresie (Z. Hołda 2004). Karta zakłada współdziałanie międzynarodowe, m.in. w rozwijaniu i wspieraniu poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, godności i wartości osoby ludzkiej (I. Malinowska 2004; T. Sokołowski 2004).
Utworzenie w 1946 roku Komisji Praw Człowieka zaowocowało opracowaniem
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, która obowiązuje od 1948 roku. Głównym
jej przesłaniem jest stwierdzenie, że prawa człowieka dotyczą wszystkich ludzi, bez względu na jakiekolwiek różnice. W przeciwieństwie do Karty Narodów
38
Zjednoczonych, nie jest ona umową międzynarodową, podobnie jak inne rezolucje
czy deklaracje nie posiada mocy prawnie wiążącej, ma jednak znaczenie moral-ne i polityczmoral-ne. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest jednak pierwszym dokumentem zawierającym kompleksowy katalog praw człowieka, stanowi też wynik kompromisu pomiędzy różnymi filozoficznymi koncepcjami praw człowie-ka, akcentując podstawowe znaczenie równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej (Z. Hołda 2004; H. Ochonczenko 2005).
Kolejnym ważnym dokumentem jest Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku (ICCPR – International
Covenant on Civil and Political Rights) oraz Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (ICESCR – International Covenant
on Economic, Social and Cultural Rights) – tworzące tzw. Kartę Praw Człowieka, która jest podstawą systemu ochrony praw człowieka ONZ (obydwa pakty zostały ratyfikowane przez Polskę w 1977 roku). Uznaje się w nich potrzebę tworzenia warunków zapewniających każdemu korzystanie z praw gospodar-czych, społecznych i kulturalnych oraz z praw obywatelskich i politycznych. Gwarantują one, że prawa w nich wymienione będą realizowane w odniesieniu do wszystkich, bez żadnej dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społecz-ne, sytuację majątkową, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności (art. 2, ICCPR, ICESCR). Nie ma tu bezpośredniego odniesienia do niepełnospraw-ności, jednak dzięki użyciu sformułowania „inne okoliczności” zakazana jest również dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność (H. Ochonczenko 2005; E. Wapiennik; R. Piotrowicz 2003; E. Wapiennik 2006).
Równie istotna okazała się przyjęta w 1959 roku Deklaracja praw dziecka, w której zwrócono uwagę na problemy osób niepełnosprawnych. Artykuł 5 stwierdza:
Dziecko upośledzone pod względem fizycznym, umysłowym lub społecznym nale-ży traktować, wychowywać i otaczać szczególna opieką, z uwzględnieniem jego stanu zdrowia i warunków życiowych.
Kontynuacją zapisów istniejących w Deklaracji stała się Konwencja praw
dziecka przyjęta w 1989 roku, w której przyznawano dzieciom niepełnosprawnym
prawo do skutecznego dostępu do oświaty, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyj-nej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowanych w sposób, który będzie prowadził do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz jego osobistego rozwoju. Artykuł 23. ust. 1. stanowi:
Państwa Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktyw-ne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa.
39 Konwencja praw dziecka jest traktatem międzynarodowym, rodzi więc prawa i obowiązki dla stron. Weszła w życie 2 września 1990 roku, Polska zaś ratyfiko-wała ją 30 września 1991 roku, z zastrzeżeniami oraz deklaracjami interpretacyj-nymi (I. Malinowska 2004).
Wcześniejsze działania ONZ doprowadziły do uchwalenia dwóch deklaracji ściśle związanych z osobami niepełnosprawnymi. Były to: Deklaracja praw osób
z upośledzeniem umysłowym z 1971 roku oraz Deklaracja praw osób niepełno-sprawnych z 1975 roku. W Deklaracji praw osób z upośledzeniem umysłowym
stwierdzono, że osoby umysłowo upośledzone mają nie tylko takie same prawa, jak wszyscy ludzie, ale także pewne prawa szczególne, związane z ich potrze-bami w dziedzinie medycznej, edukacyjnej i społecznej (H. Ochonczenko 2005; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003; E. Wapiennik 2006). Z kolei Deklaracja praw osób niepełnosprawnych definiuje pojęcie „osoby niepełnosprawnej” oraz przy-znaje osobom niepełnosprawnych uprawnienia, pozwalające im na osiąganie niezależności życiowej i na pełną integrację ze społeczeństwem. Ponadto prokla-muje równość praw obywatelskich i politycznych dla osób niepełnosprawnych, stwierdzając m.in.:
Osoby niepełnosprawne mają wrodzone prawo do poszanowania ich godności osoby ludzkiej […]. Niezależnie od rodzaju czy stopnia niepełnosprawności, mają te same fundamentalne prawa co inni obywatele […], co oznacza nade wszystko prawo do cieszenia się życiem na odpowiednim poziomie, tak normalnym i pełnym jak to tylko możliwe (E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003, s. 13).
Ważnym wydarzeniem było ogłoszenie przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych roku 1981 Międzynarodowym Rokiem
Osób Niepełnosprawnych oraz lat 1983 1992 Dekadą Osób Niepełnosprawnych.
W 1983 roku Zgromadzenie Ogólne przyjęło Światowy Program Działania
na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, którego celem było wyrównywanie szans
osób niepełnosprawnych na poziomach: międzynarodowym, regionalnym oraz narodowym. W programie sformułowano globalną strategię rozwoju prewencji niepełnosprawności, rehabilitacji i wyrównywania szans, które dotyczą pełnego udziału niepełnosprawnych w życiu społecznym. Położono w nim nacisk na potrzebę ujmowania niepełnosprawności z perspektywy praw człowieka. Dekada Osób Niepełnosprawnych stanowiła ramy czasowe, w których rządy i organizacje miały wprowadzić w życie postanowienia pro-gramu. Na jej zakończenie (1983 1992) Zgromadzenie Ogólne proklamowało 3 grudnia Międzynarodowym Dniem Osób Niepełnosprawnych (P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
W 1989 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło tzw. Zasady Tallińskie, w których podkreślono rolę edukacji, szkolenia i zatrudniania osób niepełno-sprawnych przez agendy rządowe na wszystkich poziomach władzy publicznej, w celu wyrównywania ich szans w społeczeństwie (H. Ochonczenko 2005; P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
40
Istotnym dokumentem ONZ dotyczącym osób niepełnosprawnych są przy-jęte 20 grudnia 1993 roku Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób
Niepełnosprawnych. Nie mają one charakteru wiążącego i dla państw
członkow-skich ONZ stanowią tylko zobowiązanie o charakterze politycznym i moralnym, jednak przez wiele państw traktowane są jak normy zwyczajowe prawa między-narodowego, będąc jednocześnie inspiracją dla programów ukierunkowanych na osoby niepełnosprawne. Zasady są głównym narzędziem w promowaniu praw osób niepełnosprawnych (P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003). Ich podstawę stanowi Międzynarodowa Ustawa o Prawach Człowieka, w skład której wchodzą: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt
Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Cywilnych i Politycznych, Konwencja Praw Dziecka oraz Konwencja na temat Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, jak również Światowy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (H. Ochonczenko 2005; E. Wapiennik,
R. Piotrowicz 2003; E. Wapiennik 2006).
Szczególne znaczenie w promowaniu praw osób niepełnosprawnych ma także Międzynarodowa Organizacja Pracy MOP (International Labour Organization
– ILO). Jej funkcje i kompetencje dotyczą ustalania oraz przestrzegania
mini-malnych standardów ochronnych w dziedzinie zatrudnienia i pracy. Działania Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące osób niepełnosprawnych sprowa-dzają się do uchwalania konwencji i zaleceń, mających na celu zmobilizowanie kra-jów członkowskich do podejmowania działań na rzecz tej grupy społecznej oraz kontroli przestrzegania przez państwa członkowskie uchwalonych konwencji. Polska jest członkiem Międzynarodowej Organizacji Pracy od 1919 roku, czyli od momentu jej powstania; ratyfikowała ponad 80 konwencji MOP (H. Ochonczenko 2005; T. Sokołowski 2004; J. Sozański 2005).
Punktem zwrotnym w promowaniu przez Międzynarodową Organizację Pracy praw osób niepełnosprawnych do pełnego uczestnictwa w życiu społecz-nym było Zalecenie nr 99 z 1955 roku, dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych, na którym to wiele krajów oparło swoje ustawodawstwo dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Przepisy w nim zawarte zostały uzupełnione w roku 1983 w Konwencji nr 159 i Zaleceniu nr 168, dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Poszerzyły one koncepcję rehabilitacji zawodowej, za którą odpowiedzialność powinien ponosić nie tylko rząd, ale również organizacje pozarządowe i środowisko, w którym żyje osoba niepełnosprawna (H. Ochonczenko 2005; P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003; E. Wapiennik 2006).
Problemami tymi zajmują się od lat między narodowe organizacje pozarządowe. Poza wymienioną już Międzynarodową Organizacją Pracy (MOP), wskazać można: Organizację Narodów Zjed noczonych do spraw Oświaty Nauki i Kultury (UNESCO), Międzynarodową Organizację Rehabilitacji Inwalidów (RI), Międzynarodowy Związek Osób Niepełnosprawnych (DPI). Do przodujących państw należą Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, które w roku 1973, a następnie w 1990 wydały prawa antydyskry-minacyjne (podobnie postąpiły Argen tyna, Australia i Kanada). Powszechnie znana
41 jest Ustawa o niepełnospraw nych Amerykanach (The Americans with Disabilities Act of 1990) (H. Ochonczenko 2005).
Wraz z tendencją do włączania kwestii niepełnosprawności w główny nurt poli-tyki, zaczęto mówić o osobach niepełnosprawnych w innych rezolucjach i deklara-cjach ONZ. W Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działań Światowej Konferencji Praw Człowieka z 1993 roku podkreślono znaczenie walki z dyskryminacją osób niepełnosprawnych oraz konieczność umożliwienia im korzystania z pełni praw i podstawowych wolności, włączając w to uczestnictwo we wszystkich aspek-tach życia społecznego. W Deklaracji zwrócono uwagę na to, że dyskryminacja osób niepełnosprawnych jest naruszeniem praw człowieka, gdyż osoby z nie-pełnosprawnością – podobnie jak wszyscy obywatele – mają prawo do pełnego uczestnictwa we wszystkich obszarach życia społecznego. W przyjętej w 1995 roku Deklaracji Kopenhaskiej w sprawie Rozwoju Społecznego i Programie Działań stwierdzono, że osoby niepełnosprawne stanowią jedną z największych mniej-szości na świecie, szczególnie narażoną na ubóstwo, bezrobocie oraz izolację społeczną (H. Ochonczenko 2005; P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003; E. Wapiennik 2006).
W ostatnich latach rezolucje Komisji Praw Człowieka przewidują również procedury kontroli wypełniania przez państwa obowiązków, wynikających z pod-pisania oraz ratyfikowania traktatów. Kwestii niepełnosprawności dotyczą przede wszystkim Uwagi Ogólne nr 5, przyjęte przez Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ONZ, który monitoruje w państwach ONZ sposób realizacji praw, zawartych w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych (ICESCR). W ramach ONZ funkcjonuje szereg
orga-nów, zajmujących się problematyką praw człowieka. Jednym z nich jest urząd Wysokiego Komisarza ONZ do spraw Praw Człowieka, powołany w 1993 roku, do którego zadań należy ogólnie określona „promocja i ochrona wszystkich praw człowieka” (Z. Hołda 2004; T. Sokołowski 2004; J. Sozański 2005).
Dnia 13 grudnia 2006 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ, z udziałem Polski, rezo-lucją 61/106 jednogłośnie przyjęło Konwencję Praw Osób Niepełnosprawnych. Jej uchwalenie to przede wszystkim zasługa społeczności osób niepełnosprawnych, walczącej na arenie międzynarodowej o dotyczący ich akt prawny. Utworzono Międzynarodową Grupę Niepełnosprawnych (International Disability Caucus), stanowiącą koalicję 70 organizacji – międzynarodowych, regionalnych oraz krajo-wych; ta grupa przedstawicieli społeczności osób niepełnosprawnych współpraco-wała na forum ONZ z przedstawicielami państw członkowskich (Konwencja Praw
Osób Niepełnosprawnych, 2007).
W Konwencji podkreślano, że osoba niepełnosprawna powinna korzystać z pełnego równouprawnienia, zakazu dyskryminacji oraz z równości wobec prawa, czyli posiadać takie same prawa i obowiązki, z jakich korzystają inni członkowie społeczeństwa, w tym z prawa do wolności i bezpieczeństwa, prawa do swobody poruszania się i do niezależnego życia, prawa do zdrowia, pracy i edukacji oraz prawa do udziału w życiu politycznym, kulturalnym i społecznym. Przyjęcie Konwencji związane jest z koniecznością dokonania konkretnych zmian
42
cyjnych, jak też przewartościowania postaw społecznych, w celu respektowania godności ludzkiej oraz doprowadzenia do pełnej integracji osób niepełnospraw-nych ze społeczeństwem. Konwencja weszła w życie 12 maja 2008 roku, po raty-fikowaniu jej przez 20 państw (Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych, 2007).