Zachodzące po roku 1989 w Polsce przemiany gospodarcze, społeczne i polityczne w istotnym stopniu uwypukliły problemy osób niepełnosprawnych. Również wzrost zainteresowania wielu społeczeństw prawami człowieka przyczynił się do uwrażli-wienia na problemy dotyczące ograniczonych możliwości korzystania z tych praw
BERNADETA SZCZuPAŁ BERNADETA SZCZuPAŁ
47 przez osoby niepełnosprawne oraz na kwestie zwiększenia ich ochrony. W rządo-wym Programie działań na rzecz osób niepełnosprawnych z 1993 roku stwierdzono, że założeniem polityki państwa wobec osób niepełnosprawnych jest dążenie do kom-pleksowego działania, uwzględniającego potrzeby fizyczne, psychiczne, społeczne i duchowe każdego niepełnosprawnego obywatela oraz stworzenie mu możliwości integracji ze społeczeństwem. Mimo że w dalszym ciągu status prawny osoby niepeł-nosprawnej pozostaje w Polsce nieokreślony, to rozwiązania stosowane w obecnych przepisach zmierzają do szerszego włączania osób niepełnosprawnych w życie spo-łeczne (P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
Realizację tego prawa zapewnia Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. nr 78 z 1997 r., poz. 483; sprost. Dz.U. nr 28 z 2001 r., poz. 319). Artykuł 32 Konstytucji RP stanowi, iż: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne” (pkt 1); „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny” (pkt 2). Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do sytuacji osób niepełnosprawnych – człowiek z naruszoną czyn-nością narządów czy zmysłów ma prawo do traktowania w sposób sprawiedliwy, do równych szans życiowych, niezależnie od przyczyn oraz czasu powstania nie-pełnosprawności (T. Sienkiewicz 2004; H. Skorowski 2005).
Przepisy art. 65 Konstytucji zapewniają każdemu wolność wyboru zawodu oraz miejsca pracy, artykuł 69 Konstytucji zaś obliguje władze publiczne do udzielania osobom niepełnosprawnym „pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. Prawa oraz obowiązki pracowników i pracodawców określa kodeks pracy (Dz.U. nr 21 z 1998 r., poz. 94 z późn. zm.). Według przepisów tej ustawy każdy ma prawo do swobodnego wyboru pracy: nikomu (poza wyjątkami określonymi w ustawie) nie można zabro-nić wykony wania zawodu (rozdział II, art. 10, par. 1), a jakakolwiek dyskryminacja bezpośrednia lub pośrednia w zatrudnieniu (zwłaszcza ze względu na niepełno-sprawność) jest niedopuszczalna (art. 113) (Z. Wasiak 2004).
W roku 1997 Sejm RP uchwalił Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych, w któ-rej uznał, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielne-go i aktywnesamodzielne-go życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Karta Praw Osób
Niepełnosprawnych została przyjęta w formie uchwały, a nie ustawy i choć ma formę
deklaracji, to jednak żadna ustawa przyjęta przez Sejm po 1 sierpnia 1997 roku nie może być z nią sprzeczna. Uchwała ta, choć nie nakłada w sposób bezpośredni żadnych obowiązków na administra cję rządową i samorządową, wzywa je jednak do podjęcia działań skie rowanych na realizowanie praw osób niepełnosprawnych do nie-zależnego, aktywnego życia wolnego od przejawów dyskryminacji (Z. Wasiak 2004). Najważniejszą ustawą z punktu widzenia wyrównywania szans osób z niepełno-sprawnością jest Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 roku (Dz.U. nr 123 z 1997 r., poz. 776 z późn.
zm.) Ustawa ta była jednak wielokrotnie modyfikowana; aktualnie istnieje projekt nowej ustawy o wspieraniu zatrudnienia i integracji osób niepełnosprawnych, z zało-żeniami opublikowanymi przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Prawa osób niepełnosprawnych w aspekcie historycznym Prawa osób niepełnosprawnych w aspekcie historycznym
48
Przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych znajdują się również w wielu innych przepisach prawa, m.in. w: Ustawie o ochronie zdrowia
psychiczne-go z 19 sierpnia 1994 roku (Dz.U. nr 111 z 1994 r., poz. 535 z późn. zm.),
nakła-dającej na państwo obowiązek ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi;
Ustawie o systemie oświaty z 7 września 1991 r. (Dz. U. nr 256 z 2004 r., poz.
2572, z późn. zm.), obligującej system oświaty do zapewnienia m.in.: realizacji prawa każdego obywatela RP do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki; Ustawie o pomocy społecznej z 29 listopada 1990 r. (Dz. U. nr 64 z 2004 r. poz. 593 z późn. zm.), ustanawiającej pomoc społeczną instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu pomoc obywatelom w przezwycię-żaniu trudnych sytuacji życiowych (w tym związanych z niepełnosprawnością), których nie są w stanie pokonać sami (art. 3, pkt 6); ustawie Prawo budowlane z 7 lipca 1994 roku (Dz. U. nr 156 z 2006 r., poz. 1118 z późn. zm.), nakładającej obo-wiązek projektowania i budowania obiektów budowlanych w sposób zapewniający możliwość korzystania z nich przez osoby niepełnosprawne (art. 5, ust. 1, pkt 4) (T. Sienkiewicz 2004; H. Skorowski 2005; Z. Wasiak 2004).
Osoby niepełnosprawne są również beneficjentami wielu programów realizo-wanych na szczeblu krajowym i lokalnym (m.in. Pitagoras, Komputer dla Homera, Student, Pegaz, Junior, Sprawni w pracy itp.) (E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
Podsumowując, stan przestrzegania praw człowieka w odniesieniu do osób niepełnosprawnych jest w wielu krajach niezadowalający. Osoby niepełnospraw-ne, nawet te zamieszkujące najbogatsze kraje, nie mają dokładnie takich samych szans i możliwości jak osoby pełnosprawne; naruszenia zdarzają się zwłaszcza w sferze praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych (P. Przybysz 1997).
Warunkiem zmiany takiego stanu jest przede wszystkim przemiana świado-mości społecznej. Stopień rozwoju oraz ucywilizowania społeczeństwa można oceniać obserwując postawy jego obywateli wobec jednostek słabszych, cho-rych i niepełnosprawnych. Zagrożony chorobą i niepełnosprawnością jest każdy człowiek, na dowolnym etapie swego życia. Dlatego wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych powinno być realizowane w interesie wszystkich członków społeczeństwa, również tych pełnosprawnych, w imię realizacji zasad sprawiedli-wości społecznej. Należy podjąć wszelkie działania, aby zapisy zawarte w licznych dokumentach (aktach prawnych, komunikatach, rezolucjach i rekomendacjach) były respektowane i przestrzegane. Analizując doświadczenia, jakimi dysponują państwa unijne, można mieć nadzieję, że wszelkie krajowe standardy (edukacyj-ne, rehabilitacyjne oraz medyczne) będą coraz bardziej zbliżone do poziomu obo-wiązującego w krajach Unii Europejskiej, a prawo – stanowione oraz stosowane – będzie coraz lepiej służyć wszystkim obywatelom.
49
Bibliografia
Błeszyński J. (2006), Pedagogika specjalna, [w:] B. Śliwerski, Pedagogika, t. 3:
Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk, s.
313-336.
Drzewicki K. (1985), Koncepcja prawa do środowiska jako prawa do człowieka, Państwo i Prawo, nr 10, s. 52-62.
Europejski Rok Równych Szans dla Wszystkich 2007 (2007), dok. elektr.: http://ec.europa.
eu/employment_social/eyeq/index.cfm?language=PL (03.2007).
Gałęziak J. (2005), Sprawni w pracy. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w politykach
Unii Europejskiej i wybranych państw członkowskich, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji,
Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa.
Gasik W. (1991), Kształcenie nauczycieli szkół specjalnych w Polsce do 1939 roku, Wydawnictwo WSPS, Warszawa.
Gronowska B. (2005), Instytucjonalnne gwarancje praw człowieka, [w:] Gronowska B., Jasudowicz T., Balcerzak N., Lubiszewski M., Mizerski R. Prawa człowieka i ich
ochro-na. Podręcznik dla studentów prawa i administracji, Towarzystwo Naukowe Organizacji
i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń, s. 115-136.
Hołda Z. (2004), Prawa człowieka. Wiadomości wstępne. Histori, [w:] J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J. A. Rybczyńska (red.), Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków, s. 11-31.
Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych (2007), dok. elektr.: http://www.unic.un.org.
pl/niepelnosprawnosc/konwencja.php (03.2007).
Kuźniar B. (1992), O prawach człowieka. Idee, instytucje, praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Lipkowski O. (1981), Pedagogika specjalna. Zarys, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Łopatka A. (2002), Jednostka. Jej prawa człowieka, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa.
Malinowska I. (2004), Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, Dom wydawniczy Elipsa, Warszawa.
Markiewiczowa H. (2006), Wybrane zagadnienia z historii wychowania, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.
Mik C. (2000), Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, t. 1, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa.
Ochonczenko H. (2005), Idea równych szans osób niepełnosprawnych w wybranych
doku-mentach prawnych, [w:] C. Kosakowski, A. Krause (red.), Dyskursy pedagogiki specjalnej,
cz. 4: Normalizacja środowisk życia osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, s. 90-97.
Przybysz P. (1997), Prawa człowieka a prawa niepełnosprawnych, dok. elektr.: http:// www.idn.org.pl/sonnszz/prawa_niepelnosprawn1.htm (03.2007).
Sękowska Z. (1998) Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo WSPS, Warszawa.
Sienkiewicz T. (2004), Prawo człowieka niepełnosprawnego do życia w środowisku
ukształtowanym funkcjonalnie, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin.
Skorowski H., SDB (2005), Problematyka praw człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu kard. St. Wyszyńskiego, Warszawa.
Sokołowski T. (2004), Międzynarodowa ochrona praw człowieka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa.
50
Sozański J. (2005), Prawa człowieka w systemach prawnych Wspólnot i Unii Europejskiej, Polskie Wydawnictwo Prawnicze. Warszawa–Poznań.
Wapiennik E., Piotrowicz R. (2003), Niepełnosprawny w środowisku lokalnym. Polityka
wyrównywania szans osób niepełnosprawnych w województwie łódzkim, Regionalne Centrum
Polityki Społecznej Przy Urzędzie Marszałkowskim w Łodzi, Łódź.
Wapiennik E. (2006), Ochrona osób z niepełnosprawnością intelektualną przed
dyskrymi-nacją w zatrudnieniu, [w:] J. Głodkowska, A. Giryński (red.), Rehabilitacja społeczna i zawo-dowa osób z niepełnosprawnością intelektualna – od bierności do aktywności, Wydawnictwo
Naukowe Akapit, Kraków 2006, s. 87-120.
Wasiak Z. (2004), Realizacja praw osób niepełnosprawnych w polskim systemie prawnym, [w:] H. Machińska (red.), Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w europejskich regulacjach
prawnych, t. 4: . Biuro Informacji Rady Europy, Warszawa, s. 56-73.