Jan Pańczyk †
II. Wybrane determinanty kształcenia pedagogów specjalnych
Kształcenie uczniów ze specjalnymi potrzebami jest wyznacznikiem (determinan-tą) kształtowania się rynku pracy dla pedagogów specjalnych. W Polsce do 1961 roku rynek ten zlokalizowany był wyłącznie w specjalnych szkołach i placówkach wycho-wawczych, dlatego kształcenie pedagogów specjalnych ograniczało się wyłącznie do kształcenia nauczycieli i wychowawców wymienionych placówek. Po wejściu w życie ustawy z 15 lipca 1961 roku o rozwoju systemu oświaty i wychowania5 zaczęto two-rzyć oddziały specjalne w szkołach ogólnodostępnych oraz inne formy organizacyjne, jak np. zajęcia korekcyjno-kompensacyjne i domowe nauczanie dzieci chorych6.
Z kolei na podstawie ustawy z 7 września 1991 roku o systemie oświaty7 oraz ustawy z 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego8 uczniowie ze specjalnymi potrzebami mogą realizować obowiązek szkolny także w zwykłych i integracyjnych klasach szkół ogólnodostępnych oraz podczas zajęć rewalidacyjno-wychowawczych zare-zerwowanych dla osób upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim.
Wraz z rozwojem form organizacyjnych kształcenia i przenoszeniem akcen-tów z dotychczasowych na nowe formy, zgodnie z postanowieniami Deklaracji z Salamanki9 zaszła konieczność nie tylko intensyfikacji kształcenia pedagogów specjalnych, ale nowej strategii w tym zakresie. Chodzi głównie o przygotowanie pedagogów specjalnych, którzy zatrudnieni są w szkołach ogólnodostępnych, a to głównie za sprawą zmniejszenia się stopnia segregacyjności w kształceniu uczniów ze specjalnymi potrzebami, który na początku lat sześćdziesiątych
ubie-5 Dz.U. 1961, nr 32, poz. 160.
6 Zwane później nauczaniem indywidualnym.
7 Dz.U. 1991, nr 95, poz. 425.
8 Dz.U. 1994, nr 111, poz. 535.
9 Deklaracja z Salamanki oraz wytyczne dla działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych. UNESCO, 1994 (polska wersja).
10 82% i 57% dotyczy szkół podstawowych i gimnazjów. Gdy uwzględnimy pozostałe etapy edukacyjne, to wskaźniki te będą niższe o 2%.
53 głego wieku wynosił 100%, w końcu ubiegłego wieku 82%, a na początku XXI wieku – 57% (J. Pańczyk 2000, 2004)10. Jeżeli utrzymane zostanie dotychczasowe tempo odchodzenia od systemu segregacyjnego, to za około 5 lat stopień segre-gacyjności będzie bliski zera. Wówczas akademickie kształcenie pedagogów spe-cjalnych będzie miało diametralnie inny charakter niż dotychczas.
Z kolei w wypadku spowolnienia tempa odchodzenia od segregacyjności, przez wiele lat trzeba będzie kształcić z jednej strony nauczycieli i wychowawców do szkół i placówek specjalnych przeznaczonych dla uczniów:
– niewidomych, – niesłyszących,
– upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim,
– upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, – upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim,
– niedostosowanych społecznie, – z zaburzeniami psychicznymi, – z chorobami przewlekłymi,
z drugiej zaś nauczycieli i specjalistów do nauczania bądź prowadzenia zajęć z uczniami:
– niewidomymi i słabowidzącymi, – niesłyszącymi i słabosłyszącymi,
– upośledzonymi umysłowo we wszystkich czterech stopniach, – z rozpoznanym autyzmem,
– z niepełnosprawnością ruchową, – z niepełnosprawnością sprzężoną,
– niedostosowanych społecznie, z zaburzeniami zachowania oraz zagrożonych zarówno niedostosowaniem społecznym, jak i uzależnieniem uczęszczających do szkół ogólnodostępnych.
Jeżeli chodzi o hierarchię kształcenia w poszczególnych zakresach kompeten-cyjnych, to z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że hierarchia przedstawiałaby się nastepująco11:
11 Należy pamiętać, że n a j w i ę k s z e potrzeby kadrowe są w sferze pracy korekcyj-nej z dziećmi, które mają zaburzenia rozwojowe. Spore potrzeby są także w sferze pracy logopedycznej. Szkoda, że Główny Urząd Statystyczny nie uwzględnia tych uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
54
Tabela 1. Zjawisko segregacyjności w kształceniu uczniów ze specjalnymi potrzebami w Polsce w roku szkolnym 2002/2003
l.p. Rodzaj uczniów podstawoweSzkoły %12 Gimnazja % Licea ogólno-kształcące % Szkoły średnie zawodowe % Zasadnicze szkoły zawodowe % Ogółem szkoły % specjalne ogólnodostępne n n 1 niewidomi 54.15 68.75 34.38 91,67 70,00 250 177 58,55 2 słabowidzący 7.48 10,71 16.78 27,12 59,52 1.329 9.890 11,85 3 niesłyszący 80,26 90,96 48,39 98,37 98,52 2.876 430 86,99 4 słabosłyszący 12,02 30,51 11,93 53,72 82,11 1.432 4.904 22,60 5 upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim 55,21 70,53 0,00 0,0013 95,70 58.038 30.400 65,63 6 w stopniu umiarkowanym upośledzeni umysłowo
i znacznym 67,64 84,76 0,00 0,00
14 96,90 10.504 3.784 73,52 7 upośledzeni umysłowo w stopniu głębokim 57,94 72,16 0,00 0,00 0,00 1.428 974 59,45 8 z rozpoznanym autyzmem 13,14 84,13 0,00 0,00 85,71 90 216 29,41 9 z niepełnosprawnością ruchową 11,88 22,12 3,63 8,46 73.08 1.548 8.190 18,90 10 z niepełnosprawnością sprzężoną 30,78 49,98 6,41 39,20 92,72 3.852 6.598 36,86 11 niedostosowani społecznie 30,27 68,32 55,27 66,67 82,58 3.373 2.033 62,39 12 niedostosowaniem zagrożeni społecznym 9,82 7,03 24,92 0,00 15 26,98 542 5.383 10,07 13 z zaburzeniami zachowania 8,59 29,05 18,05 1,23 69,72 1.773 8.240 17,71 14 uzależnieniemzagrożeni 0,0016 6,07 31,78 60,75 23,47 250 2,496 9,10 15 z zaburzeniami psychicznymi 0.00 0,00 100,00 0,00 0,00 46 - 100,00 16 przewlekłymiz chorobami 0,00 0,00 100,00 100,00 100,0 176 - 100,00
12 Procenty oznaczają stosunek uczniów kształconych w szkołach specjalnych do uczniów kształconych ogółem (szkoły specjalne i szkoły ogólnodostępne). Źródło: Główny Urząd Statystyczny: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, Warszawa 2003.
13 20 uczniów uczęszcza do liceów profilowanych i 11 do techników.
14 7 uczniów uczęszcza do liceów profilowanych, 2 zaś do techników.
15 58 uczniów uczęszcza do ogólnodostępnych średnich szkół zawodowych.
16 430 uczniów uczęszcza do ogólnodostępnych szkół podstawowych.
55
Tabela 2. Nominalne zapotrzebowanie specjalistów
Ranga Wyszczególnienie
1 specjaliści z obszaru „oligofrenopedagogiki” 2 specjaliści z obszaru „pedagogiki resocjalizacyjnej” 3 specjaliści z obszaru „tyflopedagogiki”
4-6 specjaliści z obszaru „surdopedagogiki”
4-6 specjaliści do pracy z uczniami o sprzężonych niepełnosprawnościach
4-6 specjaliści do pracy z uczniami niepełnosprawnymi ruchowo (z dysfunkcją narządu ruchu) 7 specjaliści do pracy z uczniami z rozpoznanym autyzmem
8 specjaliści do pracy z uczniami z chorobami przewlekłymi 9 specjaliści z uczniami z zaburzeniami psychicznymi
Uwaga: specjaliści z obszaru „oligofrenopedagogiki” stanowią co najmniej połowę wszystkich specjalistów.
Podkreślić należy, że zaprezentowana hierarchia o niczym jeszcze nie przesą-dza, bo etaty nauczycielskie i innych specjalistów tworzy się bowiem, biorąc pod uwagę różną liczebność uczniów. Na przykład w szkołach podstawowych specjal-nych na każdego nauczyciela w roku szkolnym 2002/2003 przypadło 4 uczniów, a w gimnazjach specjalnych już 5 (GUS, 2003, s. 42 i s. 85).
Z kolei 2–3 uczniów, którym przyznano indywidualne nauczanie na podstawie roz-porządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 29 stycznia 2003 roku17, angażu-je („w rozumieniu przeliczeniowym”): angażu-jeden etat nauczyciela pełnozatrudnionego18. Warto przypomnieć, że Minister Edukacji Narodowej, wydając rozporządzenie z 30 stycznia 1997 roku w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowaw-czych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim19, utwo-rzył 2 tysiące etatów do prowadzenia pracy pedagogicznej i rehabilitacyjnej z około 1500 osobami w wieku 3–25 lat, a to oznacza, iż na 1 osobę upośledzoną umysłowo w stopniu głębokim przypada więcej niż jeden etat nauczycielski.
Reasumując tę część rozważań należy skonstatować, że etaty pedagogów spe-cjalnych w najbliższych sześciu latach (2004–2010) będą determinowane głównie trzema czynnikami:
liczbą uczniów ze specjalnymi potrzebami w wieku 7–18 lat; 1.
polityką normalizacyjną (niesegregacyjną)
2. 20 w edukacji uczniów ze
specjal-nymi potrzebami;
tendencją odchodzenia pedagogów specjalnych na emeryturę. 3.
17 D.U. 2003, nr 23, poz. 193.
18 W roku 2002/2003 indywidualnym nauczaniem objętych było 13 935 uczniów (GUS, 2003, s. LVI i s. LVIII). Stanowi to około 5 tysięcy nauczycieli realizujących pensum dydak-tyczne w tej formie kształcenia.
19 Dz.U. 1997, nr 14, poz. 76.
20 Rząd RP i samorządy prowadzą politykę w tym zakresie.
56
O ile bez większego trudu można oszacować w przybliżeniu pierwszy z nich, to następne dwa są dużą niewiadomą.
W miarę pewną informację stanowią natomiast dane z grudnia 2003 roku – autorstwa Międzynarodowego Zespołu do Prognozowania Popytu na Pracę przy Rządowym Centrum Studiów Strategicznych21. Wynika z nich, że w dekadzie 2001–2010 potrzeba będzie 1800 nauczycieli szkół specjalnych, co stanowi zaledwie 1,97% zapotrzebowania na nauczycieli w ogóle w wymienionych dziecięciu latach. Oznacza to, że każdego roku średnio znajdzie pracę w s z k o ł a c h s p e c j a l n y c h zaledwie 180. absolwentów uczelni.
Można też wyrazić nadzieję, że pedagodzy specjalni stanowią znaczną część czterokrotnie22 liczniejszej grupy, „pozostali specjaliści szkolnictwa i wychowaw-cy” wymienionej przez ekspertów Rządowego Centrum Studiów Strategicznych. Zatem w najlepszym wariancie zatrudnienie pedagogów specjalnych kształtowa-łoby się na poziomie około 900 osób rocznie.
W tym miejscu nasuwa się pytanie, czy jesteśmy w stanie oszacować wielko-ści dotyczące rynku pracy pedagogów specjalnych. Dla 206 tysięcy uczniów ze specjalnymi potrzebami23 realizujących obowiązek szkolny w różnych formach organizacyjnych w roku szkolnym 2002/2003 wymagana liczba nauczycieli kształ-towała się na poziomie około 65 tysięcy24.
Z kolei do pracy z około 900 tysiącami uczniów z zaburzeniami psychorucho-wymi (nieharmonijnie rozwiniętymi, z fragmentarycznymi deficytami rozwojowy-mi25) potrzeba było około 100 tysięcy pedagogów korekcyjnych26.