Polityka wobec osób niepełnosprawnych prowadzona w poszczególnych krajach Unii Europejskiej przez wiele lat inspirowana była przede wszystkim działaniami Rady Europy i Organizacji Narodów Zjednoczonych. Unia Europejska, w myśl przepisu art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), zbudowana jest na zasadach wspólnych wszyst kim państwom członkowskim, takich jak: wolność, demokracja, poszano-wanie praw człowieka i podstawowych wolności, praworządność. Zgodnie z prze-pisem art. 2 Traktatu, Unia gwarantuje prawa określone w Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka, a także pra wa wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych
dla wszystkich państw członkowskich, jako ogólne prawa Wspólnoty Europejskiej (T. Sokołowski 2004; J. Sozański 2005; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
44
Ogłoszenie Roku Osób Niepełnosprawnych (1981) oraz Światowego Programu
Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych stanowiło impuls do podjęcia przez
Wspólnotę Europejską działań na rzecz wyrównywania szans osób niepełno-sprawnych i propagowania ich praw. Najważniejszy dokument Wspólnoty – Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską – w artykule 13. wyklucza możliwość dys-kryminacji osób niepełnosprawnych w jakimkolwiek obszarze życia. Ważnym wydarzeniem w polityce Unii wobec osób niepełnosprawnych było podpisanie w 1997 roku Traktatu Amsterdamskiego; wraz z jego wejściem w życie w roku 1999 zwiększyła się możliwość ingerowania Unii w ustawodawstwo socjalne państw członkowskich. Traktat Amsterdamski był pierwszym aktem, w którym Unia odniosła się bezpośrednio do kwestii niepełnosprawności. Nałożono w nim obowiązek przeciwdziałania dyskryminacji tej grupy społecznej (P. Przybysz 1997; J. Sozański 2005; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
Pierwszym dokumentem, w którym Wspólnota Europejska przedstawiła ogól-ną strategię działań na rzecz osób z niepełnosprawnością, był Komunikat Komisji Europejskiej z 30 lipca 1996 roku w sprawie równych szans osób z ścią: Nowa strategia Wspólnoty Europejskiej w odniesieniu do osób z
niepełnosprawno-ścią (COM (96) 406) (E. Wapiennik 2006). Zakładała ona równość praw i obowiązków
osób niepełnosprawnych i pozostałych obywateli Wspólnoty, zalecając państwom uwrażliwianie opinii publicznej na zdolności i umiejętności osób niepełnosprawnych oraz promocję strategii wyrównywania szans. Kolejny był dokument roboczy Komisji Europejskiej Podniesienie poziomu zatrudnienia osób z niepełnosprawnością – wspólne
wyzwanie z 1998 roku, którego celem było ukazanie kluczowych zagadnień
doty-czących zatrudniania oraz motywowania osób niepełnosprawnych do podjęcia pracy. W dokumencie zwrócono uwagę na konieczność wykorzystania wszelkich dostęp-nych technologii, będących dużym wsparciem w zatrudnieniu osób niepełnospraw-nych, oraz udział tych osób (bądź ich przedstawicieli, np. organizacji pozarządowych) w planowaniu działań ich dotyczących.
W celu zintensyfikowania działań na rzecz osób niepełnosprawnych, rok 2003 ogłoszono w Unii Europejskim Rokiem Osób Niepełnosprawnych. Jego obchody miały podkreślić dziesiątą rocznicę przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, które umożliwiły dokonanie znaczącego postępu podejściu do zagadnienia niepeł-nosprawności rozpatrywanego w kontekście praw człowieka (P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003). Działania podejmowane podczas tego roku były początkiem procesu likwidacji barier (z którymi osoby niepełnosprawne stykają się we wszystkich dziedzinach życia), rozwijania takich form wsparcia, które pomogą im w pełni korzystać z wszystkich przynależnych praw, oraz upowszechnienia kwestii niepełnosprawności w inicjatywach podejmowanych przez Unię Europejską.
Szczególne znaczenie dla działań podejmowanych w Europejskim Roku Osób
Niepełnosprawnych i w latach późniejszych ma Deklaracja Madrycka, uchwalona
w trakcie Europejskiego Kongresu na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, który odbył się w marcu 2002 roku w Hiszpanii. Podkreślano w niej, że dotychczasowy sposób organizacji życia społecznego często prowadzi do dyskryminacji,
45 nego wykluczenia i ubóstwa osób niepełnosprawnych. Zaproponowano nową wizję niepełnosprawności, opisując ją przez porównanie ze starym sposobem widzenia tej problematyki – od traktowania osób niepełnosprawnych jako przedmiotu działań charytatywnych – do postrzegania ich jako osób obdarzonych prawami. Zgodnie z Deklaracją Madrycką władze publiczne powinny promować prawa czło-wieka w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, poprzez aktywne uczestnicze-nie w pracach nad przygotowauczestnicze-niem Konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczącej
Praw Osób Niepełnosprawnych. Dnia 17 lipca 1999 Rada Unii Europejskiej
przyję-ła Uchwałę w sprawie równych szans w zatrudnieniu dla osób z niepełnosprawnością (1999/C 186/02) (P. Przybysz 1997; E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
Powyżej przedstawione ustawy, traktaty oraz zalecenia nie obejmują wszystkich dokumentów powstałych w Unii Europejskiej, a dotyczących osób niepełnospraw-nych; jednak dokumenty te mają największe znaczenie dla kształtowania podejścia do niepełnosprawności w krajach Wspólnoty. Oprócz działań legislacyjnych podjęto w ramach Wspólnoty szereg konkretnych działań, mających na celu wspomaganie idei zawartych w przywołanych dokumentach, z zapewnieniem środków finansowych na ich realizację, m.in. w programach Helios I (1988 1991) oraz Helios II (1993 1996). Każde państwo członkowskie Unii prowadzi własną politykę społeczną i buduje sys-temy wsparcia na rzecz niepełnosprawnych. Ma to związek z jedną z głównych zasad funkcjonowania Unii Europejskiej, tj. zasadą subsydiarności (pomocniczości), zgodnie z którą to, co może być lepiej wykonane na poziomie krajowym, powinno być wyko-nane na tym właśnie poziomie (C. Mik 2000; P. Przybysz 1997).
Niewątpliwie do ukształtowania się nowego pojmowania niepełnosprawno-ści przyczyniła się konsolidacja środowisk osób niepełnosprawnych i rosnąca wśród nich coraz bardziej świadomość swych obywatelskich praw i moż liwości. W tworzeniu strategii istotny udział mają również organizacje pozarządowe osób z niepełnosprawnością i działające na ich rzecz, na co w budżecie Unii przezna-czono znaczne środki finansowe. Przykładem tego jest ścisła współpraca Komisji Europejskiej z Europejskim Forum Niepełnosprawności (European Disability Forum EDF); jej celem jest promowanie równych szans i przestrzeganie funda-mentalnych praw obywatelskich osób z niepełnosprawnością oraz umożliwienie im aktywnego udziału w polityce rozwoju Unii Europejskiej. Członkiem EDF jest również Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, utworzone w 2003 roku (E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
Podczas szczytu Unii w Lizbonie w marcu 2000 roku rządy krajów członkowskich zobowiązały się do działań na rzecz zbudowania do 2010 roku najbardziej konku-rencyjnej i dynamicznej gospodarki, opartej na wiedzy, zdolnej do zrównoważonego rozwoju, z większą liczbą lepszych miejsc pracy. Przyjęto wówczas tzw. Strategię
Lizbońską (J. Gałęziak 2005). W grudniu 2001 roku przyjęto Wspólnotowy program na rzecz walki z wykluczeniem społecznym na lata 2002 2006, którego celem było
wspiera-nie badań, udoskonalawspiera-nie metod statystycznych, ułatwiawspiera-nie wymiany informacji mię-dzy państwami członkowskimi oraz wzmacnianie współpracy mięmię-dzy organizacjami zaangażowanymi w realizację celów programu we wszystkich państwach członkow-skich (E. Wapiennik, R. Piotrowicz 2003).
46
Wśród wielu działań na rzecz osób z niepełnosprawnością, rozrzuconych w róż-nych wspólnotowych przedsięwzięciach, istotny jest Europejski Plan Działania:
Równe szanse dla osób z niepełnosprawnością, który został przyjęty na
zakończe-nie Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych (2003). Jego realizację prze-widziano na lata 2004 2010 (J. Gałęziak 2005). Działania podejmuje także wiele organizacji międzynarodowych, m.in. Inclusion Europe – Europejskie Zrzeszenie Stowarzyszeń Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie i Ich Rodzin, grupujące w chwili obecnej 47 organizacji z 34 państw walczących o prawa i interesy osób niepełnosprawnych intelektualnie (E. Wapiennik 2006).
Kolejnym przykładem działań na rzecz osób niepełnosprawnych było ogłosze-nie roku 2007 mianem Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich; inicjatywa ta miała na celu uświadomienie ludziom ich prawa do równego trak-towania i do życia bez dyskryminacji, stanowiła też okazję do podjęcia debaty dotyczącej korzyści płynących z różnorodności. Strategię poszczególnych państw, priorytety oraz wybór poszczególnych działań, zgłoszonych do finansowania ze środków wspólnotowych, ustalały wyznaczone krajowe organy wykonawcze, odpowiedzialne za organizację uczestnictwo danego kraju w Roku Europejskim (Europejski Rok… 2007). Głównymi celami Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich były:
podnoszenie świadomości w zakresie prawa do niedyskryminacji i równego 1.
traktowania;
promocja równych szans dla wszystkich dostęp do zatrudnienia, edukacji, 2.
w miejscu pracy i w służbie zdrowia;
promocja korzyści, jakie różnorodność przynosi Unii Europejskiej. 3.
Podejmowane w ramach Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla
Wszystkich 2007 działania skupiały się głównie na problemie dyskryminacji ze
względu na rasę, pochodzenie etniczne, religię, przekonania, wiek, płeć, orienta-cję seksualną bądź niepełnosprawność. Sporo uwagi poświęcono dyskryminacji wielokrotnej (doświadczają jej np. osoby starsze i niepełnosprawne lub kobiety należące do mniejszości etnicznych) (Europejski Rok… 2007).
Generalnie, w przyjętym przez Unię Europejską podejściu do niepełnospraw-ności uznaje się, że bariery środowisko we stanowią większą przeszkodę w spo-łecznej partycypacji niż funkcjonalne ograniczenia. Usuwanie barier poprzez legislację, przystosowanie i inne środki zostało zidentyfikowane jako klucz do równych szans dla osób z niepełnosprawnością.